Irena Paluszek
Wpływ Państwowego Funduszu
Ziemi na strukturę obszarową
gospodarstw indywidualnych w
makroregionie środkowowschodnim
Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 29-30, 435-449A N N A L E S U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A VOL. X X IX /X X X , 31 SECTIO H 1995/1996 I n s t y t u t E k o n o m i k i i O r g a n i z a c j i A g r o b i z n e s u A k a d e m i i R o l n i c z e j w L u b l i n i e I r e n a P A L U S Z E K
W pływ Państwow ego Funduszu Ziemi na strukturę obszarową gospodarstw indywidualyeh w makroregionie środkowowschodnim Effect o f th e N ational Land Fund on the Area Structure of Individual Farms in
the C entral-Eastern Macroregion
Zgodnie z założeniam i p o lity k i ro ln e j la t 80., uw zg lędn iającej zasadę rów ności w szystkich sektorów ro ln ictw a oraz trw ałość gospodarstw ro dzinn ych, n a stą p iła zm iana fu n k cji P aństw ow ego F u nd uszu Ziemi. Z in s tru m e n tu pośredn ik a w przep ły w ie ziemi do sek to ra uspołecznionego, P F Z mdał stać się jedn y m z in stru m e n tó w popraw y s tru k tu ry obszarow ej go sp o darstw indyw id u aln ych . Celem rozdysponow ania g ru n tó w PFZ m ia ło być dostosow anie czynnika ziem i do czynnika p racy i m aterialn y ch środków p ro d u k cji w g ospodarstw ach indyw idu alny ch, co jest w a ru n kiem racjo n aln eg o w y k o rzy stan ia ich p o ten cjału produkcyjnego.
K sz tałt s tr u k tu ry a g ra rn e j, w ty m s tru k tu ry obszarow ej, m ożna t r a k tow ać jako w skaźnik nowoczesności rolnictw a. S tru k tu ra obszarow a ro l n ictw a polskiego w p o ró w n an iu z k ra ja m i zachodnioeuropejskim i, jest p rze starz ała . P onad połowa gospod arstw in d y w id u aln y ch (52,9%) m ieści się w g ru p ie poniżej 5 ha użytków rolnych, a tylko 6,1% w przedziale po w yżej 15 h a.1 Ś red n i obszar gospodarstw a rodzinnego w Polsce wynosi 6,3 ha użytk ó w ro lny ch (7,1 ha pow ierzchni ogólnej). Tym czasem badania w ielu a u to ró w w latach 80. w ykazały, że o p ty m aln y obszar gospodarstw pow inien w naszym k ra ju w ynosić około 14— 21 h a.2 Dla porów nania, w
1 Rocznik Statystyczn y GUS, 1992, s. 310.
* Por. D. N i e z g o d a , Tendencje zm ian w str uktu rze gospodarstw i n d y w i
dualnych. „Wieś i R olnictw o” 1983, nr 4, s. 200; A. W o ś , Strategia polaryzacji.
„Życie Gosp.” 1984, nr 4; F. K o l b u s z , T ra d yc je i w spółczesne treści sojuszu ro
botniczo-chłopskiego. „Wieś Współcz.” 1985, nr 2, s. 18; Z. K o w a l s k i , T. S o b -
c z y ń s k i, P ro d u k ty w n o ść cz yn n ik ó w w y tw ó r c z y c h w rolnictw ie in d yw id u a ln y m
k raja ch zachodnioeuropejskich w w yniku rew olucji s tru k tu ra ln e j w ro l nictw ie w latach 60. i 70. p rzecięty obszar gospodarstw rodzinnych osiąg nął (1984— 1985): w Belgii 14,5 ha użytków rolnych, w H olandii 14,8 ha, w RFN 16,7 ha, w Danii 26,7 ha, w e F ra n cji 28,3 ha i w W ielkiej B ry tanii 64,0 h a.3 Udział g ospodarstw pow yżej 20 ha użytków rolnych w y nosił w 1986 r:. w Belgii 28,7%, w H olandii 30,9%, w RFN 29,3%, we F rancji 46,6%, w Danii 55,8% a w W ielkiej B rytanii 59,3% .1
Niewłaściwie u k ształto w an a s tru k tu ra obszarow a jest przyczyną w y sokiego z a tru d n ien ia w rolnictw ie, niskiej w ydajności pracy i niskich do chodów ludności rolniczej.
P olitykę rolną w Polsce ch arak tery zo w ało zam ierzone u k ry w a n ie rze czyw istej ko ncen tracji ziem i w sek to rze indyw id ualny m od końca la t 50. Służyło tem u m. in. p raw n e u trzy m y w an ie dolnej g ran icy gospodarstw rolnych rów nej 0,51 ha p ow ierzchni ogólnej. Tym czasem jednostki o tak m ałym obszarze w p rak ty c e nie p ełn iły fu n k cji gosopdarstw , nie sta n o wiąc głównego źródła u trz y m a n ia ich właścicieli. P ow inny więc być za liczane do indyw idualn y ch działek rolnych. Dopiero w ustaw ie z 24 lu te go 1989 r. podwyższono dolną g ran icę gospodarstw a rolnego do 1 ha u ż y t ków rolnych 5, dostosow ując ją do n o rm zachodnioeuropejskich. Od tego czasu w staty sty ce s tru k tu ry obszarow ej zm ieniły się przedziały w ielkoś ci gospodarstw i dlatego d ane z łat w cześniejszych sta ły się tru d n o po rów nyw alne.
Rzeczyw istą k o n cen trację ziem i w sektorze indy w idu aln ym u k ry w a ła również błędna m etoda re je s tra c ji gospodarstw w czasie spisów ro ln i czych, w edług posiadanych ty tu łó w własności. Jeśli g ru n ty użytkow ane przez jedną rodzinę były w łasnością w ięcej niż jed nej osoby, to w ew i dencji gm iny tra k to w a n e b yły jako dw a lub w ięcej gospodarstw.6 G ospo d arstw a fikcyjne należały do g ru p y gospodarstw m ałych lub karłow aty ch. Celem niniejszej p racy jest ocena roli Państw ow ego F un d u szu Ziem i w popraw ie s tr u k tu ry obszarow ej gospodarstw indyw id ualny ch w m a k ro regionie środkow o-w schodnim . H oryzont czasowy badań obejm ow ał głów nie lata 1986— 88, w k tó ry c h obrót g ru n ta m i PFZ osiągnął najw iększe n a silenie. Podstaw ą źródłow ą b ad ań były dane statystyczn e, dotyczące obro
5 E. M a z u r k i e w i c z , Stan i kierunki przemian gospodarki chłopskiej.
„Wieś Współcz.” 1987, nr 10, s. 72.
* Rocznik Statystyczny GUS, 1992, s. 524.
s Dz. U. 1989, nr 10, poz. 53.
6 A. S z e m b e r g , Przem ian y struktu raln e i demograficzne w roln ic tw ie pol
skim do 2010 r. Kom unikaty, Raporty, Ekspertyzy IERiGŻ, nr 192, 1987, s. 4; oraz
tej samej autorki: Rolnicy in d yw id u a ln i a ich gospodarstwa w św ietle danych GUS. Komunikaty, Raporty, Ekspertyzy IERiGŻ, nr 246, 1989, s. 9.
W pływ P aństw ow ego Funduszu Ziemi na strukturę.., 437
tu g ru n ta m i P F Z i zm ian w zbiorowości gospodarstw indyw id ualny ch w gm inach m ak ro regio nu , zeb rane w W ojew ódzkich U rzędach S ta ty sty cz nych.
ZMIANY STRUKTURY OBSZAROWEJ GOSPODARSTW INDYWIDUALNYCH
S tru k tu ra obszarow a gospodarstw in d y w idualn ych w m akroregionie środkow ow schodnim b y ła nieco m n iej rozdrobniona niż p rzeciętnie w k raju . P rzed e w szystkim znacznie m niejszy udział stan ow iły gospodar stw a k arło w ate (o pow ierzchni ogólnej 0,5— 2 ha), a w iększy gospodar stw a średn ie (5— 10 ha) i duże (10— 15 ha). N atom iast udział gospodarstw najw iększych (pow yżej 15 ha) nie d orów nyw ał śre d n ie j krajow rej (tab. 1).
M iędzy poszczególnym i w ojew ództw am i m akroregio nu w ystępow ały bard zo duże różnice. Zdecydow anie n a jb a rd zie j k o rzy stn ą s tru k tu rę ob szarow ą g o spodarstw stw ierdzono w w oj. bialskopodlaskim , gdzie p rze w ażały jednostki duże (10— 15 ha) i średnie, a udział gospodarstw pow y żej 15 ha był rów nież znaczny. N ato m iast najw iększe rozdrobnienie gos p o d arstw in d y w idu aln ych w ystępow ało w woj. lubelskim i zam ojskim . P rzeciętn y obszar go spodarstw a w woj. bialskopodlaskim b y ł praw ie d w u k ro tn ie w iększy niż w woj. lubelskim .
W ielkość średniego gospodarstw a była ściśle uzależniona od jakości g ru n tó w i gęstości zaludnienia. W północnej, nizinnej części m akroregionu o słabszych w a ru n k a ch glebow ych w ynosiła z regu ły pow yżej 8 ha. W b a r dzo słabo zaludnionych gm inach P ojezierza Łęczyńsko-W łodaw skiego przeciętn e gospodarstw o osiągnało 11— 15 ha pow ierzchni ogólnej. W częś ci w yżynnej m akro reg io n u, o p rzew ażających g ru n ta c h klas I— Illb , śre d ni obszar gospodarstw a rzadko p rzek raczał 5— 6 ha, a n ajm n ie jszy był w gm inach podm iejskich, gęsto zaludnionych i o znacznym n asilen iu dw u- zawodowości (3— 4 ha).
W okresie 1986— 1988 liczba gospodarstw w m ak roreg ion ie z m n ie j szyła się o 38,5 tys. Różnica ta była większa niż to w ynikało z u d o k um en tow anego b ilansu gospodarstw zlikw idow anych i nowo utw orzonych (21,7 tys.). Była to niezgodność ew idencyjna, w ynik ająca z om ów ionej po w yżej, b łęd n ej m eto d y ki spisów rolniczych. F ak ty czn ą liczbę gosopdarstw roln y ch (rów ną liczbie gospodarstw dom ow ych) ustalono w narodow ym spisie pow szechnym .
Rów nocześnie w la ta c h 1986— 88 zm niejszyła się o 34,9 tys. ha łączna p ow ierzchnia se k to ra indyw idualnego, w ty m o 33,1 tys. ha w w yniku u ejm nego salda ob ro tu z P F Z i 1,8 ty s ha w yłączonych z prod uk cji ro l niczej na cele nierolnicze. N ajb ard ziej zm niejszył się a re a ł g ru n tó w chłop skich w woj. chełm skim .
T a b . 1. Z m ia n y str uk tu ry o b sz a r o w e j in d y w id u a ln y c h g o sp o d a rs tw ro ln y ch w la ta ch 1 98 0 — 1 9 8 8 Chan ges in th e ar ea str uctu re of in d iv id u a l fa rm s in 1 9 8 0 — 1 9 8 0 Źródło: D an e W U S i G US. * S p is ro ln ic zy w c z e r w c u , ** Na ro do wy sp is p o ws ze ch n y w g ru d n iu 19 88 r. « £ -C -C •o O £ c O co co C-00 m 0005COCMI> OCMr- CMin rf colOO#0co o -« t - o> co 00^ O* IO f i-, CS N 'Ji £> O >>•§ •m o 3 *-1 N ’£? co c-4 to iO CO co ^ in to «o *rTin W3 m r f in C T5 a> u <A po w ie r c h n i o g ó ln e ca O 00 flO^f o r- 00 05 r* 00 OJ <D * - i in CO* £> 4,5 7 4 ,8 2 5 ,3 5 o> CM CM <* lO co co c-~ CD 00 •*»* ln Irt co* CSJ 05 CO c—• «-* 00^ io co co 5,4 5,8 6,2 # po w y ż e j 15 o oT00 r~ rf °~ *~i ° -CO CO 00 I^CM 03^ o -4 * 4 t ^ o ^ co co Irt « f-T N n ' aa ^ oo csf ^ lO* o c-_ oi_ lO CO CO x : £ 57 c 'O «« o 4 0 — 1 5 co cT cm co 03 « w Olfc(D o * « r f V SD 00 m O c 4 x o t-4 W oo o o o w ©“ c i tjT t~ CO t -oTcT o c A w M (U O 7 c-lO t" ® -4*0 en CSJ <M H CM ^ 00 co* oo“<» io V co 00^ t— 0* OJ —1 OH O IM N io o eo oo o* o-T H « «
«o a& e-^ c-‘ t o a O 05^ <31 CO CJ c f i o o. o r-i iC *n. co CM CO oo CO O^ to \ o eo 00 18,0 co00 o_ oT *q O 00 oo* M Tł^m o i o* o* N N N 00 OH a>_ oo* oo' t—" oo c i co ci" Cvf C-f £ H»»VJ U ca •o a m ! N CM co 00 00 CO O -h -«r to" co 3 8 ,8 "’l ”!CO r f co co O^C* IO os in co c i JN <M 34 ,4 3 1 ,1 2 9 ,0 CO CO_ 05^ 0 0 c f CD « M N m o e oT oo* c-' N N N (/> O O 0 ,5 — 2 lO CM CM co"1CM 2 0 ,1 2 0 ,4 oT 2 4 ,3 2 2 ,8 2 0 ,5 « « ->n c f cTh 1 6 ,2 1 5 ,9 1 7 ,1 co oo inifllN in O « 5 CO O 05* 05* M « N O g ó łe m ty s
. «CO Oł oT co* c l «<*■ Tt* *ł< 38 .0 3 4 .0 3 0 ,0 1 1 9 ,4 11 1 ,9 10 0 ,0 oo o 9 9 ,8l<5 05 93 .0 8 8 .0 7 7 ,2 4 1 1 ,0 3 8 0 ,2 3 4 1 ,7 2 8 9 7 ,0 2 7 5 6 ,0 >26 47 ,0 R o k 1 9 8 0 * 1 9 8 6 **# 00 00 a> 1 9 8 0 * 1 9 8 6 *** oo 00 o 1 9 8 0 * ♦ co 00 Oi 198 8 * * 1 9 8 0 * *co oo <35 # * oo 00 05 198 0 * 1 9 8 6 *** 00 00 05 * * * * O CD 0 0 0 0 0 0 0 0 05 o; 05 * 0 00 01 198 6 *** 00 00 0 5 OJ W y s z c z e g ó l n ie n ie W o je w ó d z tw o : B ia ls k o p o d la s k i C h e łm s k ie L u b e ls k ie S ie d le c k ie Z a m o js k ie M a k r o r e g io n ś r o d k o w o w s c h o d n i P o ls k a
W pływ Państw ow ego Funduszu Ziemi na strukturą... 439
Zm iany s tru k tu ry obszarow ej gospodarstw w m ak roreg ion ie polegały na zm niejszeniu udziału gospodarstw o pow ierzchni do 7 ha i zw iększe niu udziału jed n o stek pow yżej te j wielkości (tab. 1). N ajw iększy ub y tek n astąp ił w śród gospodarstw m ałych (2— 5 ha), a najw iększy w zrost w przedziale 10— 15 ha.
W p rze k ro ju w ojew ództw najw iększe zm iany w y stąp iły w woj. b ial skopodlaskim , w k tó ry m s tr u k tu ra obszarow a ro ln ic tw a od daw na była n a jb a rd zie j k o rzy stn a w m akroregionie. W w ojew ództw ie tym , oprócz gospodarstw poniżej 7 ha, zm niejszył się rów nież udział gospodarstw średnich o pow ierzchni 7— 10 ha. W zrost udziału gospodarstw w g ru pie 10— 15 ha i pow yżej 15 ha osiągnął łącznie 4,1%. Podobne zm iany w s tru k tu rz e obszarow ej, lecz na m niejszą skalę, d ok o n ały się w rolnictw ie chełm skim . N ajw o ln iej p rzebiegały zm iany s tr u k tu r y obszarow ej woj. lubelskiego i zam ojskiego, o n ajw iększym rozd ro b n ien iu gospodarstw . W w ojew ództw ach ty ch w zrósł n a w e t udział g o sp od arstw w przedziale 5— 7 ha.
W rezu ltacie om aw ianych zm ian, średn i obszar g ospodarstw a in dy w i dualnego w m ak ro reg ion ie środkow o-w schodnim pow iększył się w latach 1986— 88 o 0,31 ha. Było to pow iększenie zbliżone do w zrostu średniego obszaru gospodarstw a w Polsce, k tó ry w edług spisów rolniczych w yniósł w tym okresie 0,4 h a.7
W pływ o brotu g ru n ta m i P F Z n a zm iany s tr u k tu r y obszarow ej gospo d a rstw in d y w id u aln y ch by ł złożony. K orzy stnie oddziaływ ało na s tru k tu rę likw idow anie w obrocie PFZ gospodarstw m ałych i karłow aty ch , a n astęp n ie rozdysponow anie ty ch g ru n tó w na pow iększenie gospodarstw średnich i w iększych. N iek o rzystn e oddziaływ anie polegało na rozdyspo now aniu g ru n tó w do se k to ra uspołecznionego i na cele nierolnicze, oraz pozostaw anie nie zagospodarow anych g ru n tó w w a d m in istra c ji PFZ. Rów nież tw orzenie now ych, m ały ch obszarowo, gospo darstw na g ru n ta c h PFZ nie sp rzyjało p opraw ie s tr u k tu ry obszarow ej ro ln ictw a indyw idualnego.
LIKWIDACJA GOSPODARSTW W OBROCIE PFZ
T ylko w woj. chełm skim i bialskopodlaskim p rzek azan ie gospodarstw a do P F Z było n ajczęściej stosow anym sposobem jego likw idacji (tab. 2). W strefie p rzy g ra n ic z n e j ty ch w ojew ództw ponad trz y czw arte likw ido w anych gospodarstw (77,9%) było p rzek azy w an ych p aństw u. Na pozosta łym obszarze m ak ro reg io n u środkow ow schodniego, w b adan ym okresie, n ajw ięcej go sp o darstw uległo likw idacji w obrocie rodzinnym , poprzez
§
c •o o X! o *5 O £ O X Tł _ o 22 U 00 *—i •? £ ss1 o oo .« a> tO h ^ c 0 •«< 1 G « .2 C OD «*"» <i> * s 00 00 <» 2 « Hf «1 co JL ss « 2 ^ - fi -G m « X j^ .s
S 'O S a>03 > <u o s 12 3 £ 5* * « * fi > « £ fc-4 •*•»V5 M cc TJa
m O O ci ń cc Hs"
£ U) 05 fH CU1
o J2T o to O)s
W1 fi ® -• X! W w ta o * 60 -G 0) o X c*l i
■S.a£ I
x 3m n .2 o Xł o, •rA ^ O C ^ a» «ł c to W f i CO N "S* -2 £ 5 co --< »-■fi to 5 >> N N O (_, -r* C1* jo CO O *M S » W 3 u * 'N Sp rzedane w o b r o c ie fi XN T3 OJ ’’J\ nr w >ł N TS ar H % g o sp o - _g d ar st w Ś r e d n i g z li kw i-o b sz a r ha s d o w a n y c h 5, 4 3 0 48 4 ,0 ^ '"i. ^ in ■<**' c o c o rjT ( D » O O N i »—* © <o M H N n <£> tO rl^CO^in t~ t-~ ifS -<t«~ CO 4,7 1 0 6 0 6 ,4 Prze ka zan e za em er yt urę lu b r e n tę . n a st ęp co m p o si a d a ją c y m p a ń st w u wł a sn e g o sp o d a r st w o e q .iEzsqo lupais 1 o « 60co £ • ip t ) N O ^ -o eqzon Bq aBzsqo lupaas o > ® -fi m « 5 ? O ^ ? f i 60 <0 X CO 42 ,0 5, 6 11 4 1 8 45 ,8 1 2 ,2 N Oo" iB B h CO t~- t'-' <o" CD t - N i n n i> to « “ oT o" « i m ir. tjiio N N O t ' l > » N « t - 0 H f f l O C O « r-< M M « ^ CO t"~ CD CDI « Tt? CO- Ti*" co"
M CO CO C& CD e^ f -h o T c-a c o m c - c a rj* c o 77,9 5, 8 3 4 2 17 ,5 4 ,6 li c z b a 10 4 5 0 O O r f OJ t - h (D h lO O O i f l O O N h M W W M 1 5 2 4 Z li k w i-d o w a n e o g ó łe m 24 9 1 6 a > n i f oo ^ 00 05 CD ® t - o « o o t- m 00 CO <© t f CD 1 9 5 7 W y sz c z e g ó l-n ie n ie W o je w ó d z tw o : B ia ls k o p o d la sk ie C h e łm sk ie L u b e ls k ie S ie d le c k ie Z a m o js k ie S tr e fa p rz y gr a ni cz na *
W pływ Państw ow ego Funduszu Ziemi na strukturę.., 441
przekazanie następcom posiadającym już w łasne gospodarstw a. Zw łasz cza w woj. zam ojskim i lubelskim , o n ajlep szej jakości glebach, p rzek a zyw anie gospodarstw do PFZ było m ało a tra k c y jn ą fo rm ą ich likw idacji i ograniczało się do gm in o m n iej k o rzy stn y ch w a ru n k a ch do rozw oju ro l nictw a. Coraz w iększą rolę w likw idow aniu gospodarstw odgryw ała rów nież sprzedaż w obrocie m iędzysąsiedzkim . W skali k ra ju w badanym okresie liczba tra n sa k c ji p ry w a tn y c h rów nież przekroczyła dw u kro tnie liczbę likw idacji go spodarstw w obrocie PFZ.
P rzeciętn y obszar gospodarstw przek azy w an y ch do PF Z , w poró w n a niu do gospodarstw likw idow anych w obrocie rodzinnym , był o 0,6—2 ,0 ha m niejszy. Stanow i to potw ierdzenie tezy, że poza woj. chełm skim i gm i nam i p rzy gran iczny m i woj. bialskopodlaskiego, likw id acji w obrocie PFZ podlegały głów nie gospodarstw a m ałe, nie zapew niające swoim w łaścicie lom odpow iednich dochodów. M niejsze obszarow o były ty lk o gospodar stw a likw idow ane w obrocie m iędzysąsiedzkim , co w ynikało z ograniczo nych zasobów finansow ych, k tó ry m i dysponow ali ich nabyw cy.
W n iek tó ry ch gm inach p rzy g raniczn y ch w ojew ództw a chełm skiego (D orohusk, D ubienka) udział ob ro tu P F Z w procesie likw idacji gospo d a rstw przek raczał 90%. Tak w ysoki w skaźnik św iadczy o dotkliw ym b rak u następców ch ętn y ch do przejęcia gospodarstw .
W celu zagospodarow ania dużych zasobów P F Z w ładze czterech w o jew ództw północno-w schodnich (chełm skiego, białostockiego, suw alskiego i olsztyńskiego) p o djęły w 1983 r. a k cję osadnictw a rolniczego. Z ap lan o w ano pow stanie 700 w iększych obszarow o gospodarstw (powyżej 20 ha), k tó re m iały zagospodarow ać 20 tys. ha g ru n tó w PFZ . A kcja była o rg an i zow ana przede w szystkim na g ru n ta c h pozbaw ionych zabudow ań i do godnych dojazdów , często oddalonych od siedlisk, zaniedbanych i n ie a tra k c y jn y c h.8 Na p o trzeby osadnictw a w ydzielono odpow iednią pu lę k r e dytów , m ateriałó w budow lanych i m aszyn rolniczych. Mimo w ielu zgło szeń m łodych ludzi w początkow ym okresie działań osadniczych, kłopoty zaopatrzeniow e i tru d no ści w gospodarow aniu sp raw iły że w woj. ch ełm skim p rz e trw a ły ty lk o nieliczne go spodarstw a osadników . W iększość zgłaszających się rezygnow ała z o sadnictw a z pow odu b rak u zabudow ań, in ni zryw ali podpisane um ow y i p orzucali ziemię.
Zagospodarow anie ziem i P F Z w fo rm ie osadnictw a w iązało się z ko niecznością ponoszenia w ielo k ro tn ie zw iększonych nakładów finansow ych. D latego ak cja osadnicza nie przyniosła zam ierzonych efektów . W latach 1986— 1988 ak cja osadnicza z w ym ienionych powodów nie była k o n ty n u o w ana, chociaż k andydaci na osadników zgłaszali się nadal.
8 Por. W. A n t o n i a k , Gospodarka gru nta m i Państw ow ego Funduszu Ziemi
W woj. zm ojskim , lubelskim i siedleckim tylko nieliczne gm iny c h a rak tery zo w ały się udziałem obrotu PFZ w likw idacji gospodarstw p rz e k raczającym 50— 60%. N ajm n iej gospodarstw przekazyw ano p ań stw u w gm inach o korzy stn ych w a ru n k a ch glebow ych i dem ograficznych oraz o wysokim poziom ie rozw oju in fra s tru k tu ry rolnictw a. W gm inach tych likw idacja gospodarstw n astęp ow ała praw ie w yłącznie w obrocie p ry w a t nym , zwłaszcza w obrocie rodzinnym .
ROZDYSPONOWANIE GRUNTÓW PFZ NA POWIĘKSZENIE GOSPODARSTW
Z 26,7 tys. ha g ru n tów P F Z rozdysopnow anych w lata ch 1986— 1988 w m akroregionie środkow ow schodnim , ty lk o niespełna połow a została sprzedana rolnikom ind y w id ualn y m na pow iększenie gospodarstw . G ospo darstw a k tó re w ten sposób pow iększyły sw ój obszar stanow iły zaledw ie
2,8% ogólnej liczby gospodarstw in d y w id u aln y ch w m akroregionie, a n a byte g ru n ty — u łam ek p ro cen ta pow ierzchni sek to ra pryw atnego. Ś w iad czy to o niew ielkim zasięgu procesu pow iększania gospodarstw drogą n a byw ania g ru n tó w PFZ.
Tab. 3. Grunty PFZ sprzedane rolnikom indyw idualnym na powiększenie gospo darstw 1986— 19988)
The lands of the National Land Fund sold to individual farmers for increase of their farms (1986— 1988)
Powierzchnia
gruntów N abywcy gruntów
Średnie powiększenie gospodarstwa W yszczegól nienie ha % ogółu gruntów rozdyspo nowanych li c z b a % u d zi ał w o g ó ln e j li c z b ie g o sp o d a r st w nabywcy gruntów PFZ, ha ogółem ha Makroregion środkowo wschodni 12 780 47,8 9 577 2,8 1,33 0,04 W ojewództwo: Bialskopodlaskie 3 381 53,4 2 132 5,0 1,58 0,08 C hełm skie 2 167 25,1 1 194 4,0 1,81 0,02 Lubelskie 2 412 53,1 2 339 2,3 1,03 0,03 Siedleckie 3 079 66,6 2 366 2,6 1,30 O.Oi Zamojskie 1 741 66,8 1 546 2,0 1,13 0,07 Strefa przygraniczna * 1 907 30,2 1 009 6,1 1,89 0 ,12
* Strefa przygraniczna woj .bialskopodlaskiego i chełm skiego. Źródło: Dane WUS i obliczenia w łasne.
W pływ Państw ow ego Funduszu Ziemi na strukturę... 443
Ś red n ie pow iększenie g ospodarstw a n abyw cy ziem i państw ow ej osiąg nęło w stre fie p rzy g ran iczn ej woj. bialskopodlaskiego i chełm skiego 1,89 ha, ale skorzystało z te j m ożliw ości ty lk o 6,1% zam ieszkałych tam ro ln i ków (tab. 3). D latego w skaźnik średniego pow iększenia gospodarstw a obliczony dla całego sek to ra in dyw idualnego w ynosił w pasie p rz y g ra nicznym 0,12 ha, a w całym m ak roreg ion ie jed y nie 0,04 ha. N ajw ięcej rolników in d y w idu aln ych skorzy stało z te j fo rm y pow iększenia w arsztatu rolnego w g m inach p rzy g ran iczn y ch w oj. bialskopodlaskiego (średnio około 10%) oraz w gm inach południow ej części woj. chełm skiego. N aby w ane były głów nie g ru n ty d o b rej i śre d n ie j jakości, n a to m ia st na g ru n ty słabe i bardzo słabe popyt był niew ielki.
WYDZIERŻAWIENIE GRUNTÓW PFZ GOSPODARSTWOM INDYWDUALNYM
W pływ na p opraw ę s tr u k tu ry obszarow ej gospodarstw w yw ierała ró w nież dzierżaw a g ru n tó w , zarów no p ry w a tn y c h , jak i P F Z , m im o że nie znajdow ało to odbicia w o ficjaln ych sta ty sty k a c h , uw zględniających w y łącznie w łasność ziemi. W gm inach o dużych zasobach g ru n tó w P FZ , ich dzierżaw a była n a jb a rd z ie j p refe ro w a n ą fo rm ą pow iększenia gospodarstw , jednak m ożliw ość ta b yła w m ałym sto pn iu w yk orzy stana.
A reał g ru n tó w P F Z w ydzierżaw ionych rolnikom in dyw idualnym w zrósł w m akroreg io nie środkow ow schodnim w ok resie 1986— 1988
o 1 2 ,8 tys. ha, osiągając 53,0 tys. ha (tab. 4). G ru n ty te stanow iły tylko
połow ę ogólnych zasobów P F Z w m akroregionie. Nie w ykorzystano m o żliwości w ydzierżaw ienia pozostałych g ru n tó w PF Z , w dużej części nie zagospodarow anych. Z dzierżaw y g ru n tó w P F Z ko rzystało w końcu 1988 r. 11,9% rolników in d y w id u aln y ch , u ż y tk u ją c średnio 1,3 ha. W woj. ch ełm skim dzierżaw cam i ziem i p ań stw o w ej była p raw ie połow a rolników , n a tom iast w woj. lubelskim i siedleckim ty lk o jed na dw udziesta.
W ydzierżaw ienie g ru n tó w P F Z pow iększyło śred ni w a rszta t ro lny w m ak ro reg io n ie o 0,15 h a (w przeliczeniu na jedno gospodarstw o ogółem). W skaźnik ten był re la ty w n ie w ysoki w woj. chełm skim , gdzie w ynosił 0,67 ha (w ciągu trzech la t w zrósł o 0,17 ha). N ajw iększą rolę odgryw ała dzierżaw a g ru n tó w p ań stw ow ych w gm inach p rzy g ran iczn y ch woj. ch ełm skiego i bialskopodlaskiego, w k tó ry c h dzierżaw cy stanow ili 70— 99% ogółu w łaścicieli gospodarstw , a śred n ie pow iększenie obszaru w ynosiło 1,0—
jaC c f8 3 T> i >> T3
s
X. cj as Z </> U 03 T3 o a w O ŁO * £ ■o .M >-• _ 3 £ c C "O * i V ź '$ § s. SJ<S —> o <U "O e ° .5 *-T3 -« OJ I-. o -</} •*-* o«j i-0 wi (-> 4) N u £ ° * i-< ra 1 E N U. £ CL * -o-*-» C 3 t-> Ul 5 a OJ '§6 C3 •PJ i-<v N TS>> * * >> a i? •«t* £>rt H o Gd oj Sw E ’S cń J5 p 3 o <u >. X. pVS ^ j5 TJ T3 a; o c a ? o C3 ■»i ■+-> « 75 ^2 -a r8 O j5 ®* as 'o c * S « <« c J5n " T 0 £ 1 .2 i- H to ai>> N ^ U 2* J2 <3 O £ 5 “ -o * ‘N śr ed n io n a 1 g o sp o d a r st w o o g ó łe m ha m O M t~ irt r- N co co o o_ •“<_ o* o“ o" o o* 0,9 8 śr ed n io n a 1 d z ie r ża w cę h a o co 1, 51 1 ,4 4 o©^Oi cc w o CMO N a k oń cu 19 88 r. % u d zi a ł d z ie r ża w có w w og óln ej li c z b ie g o sp o d a r st w 1 8 ,3 4 6 ,7 5,0 5,7 r*H 6 0 ,7 li c z b a d z ie r ż a w c ó w 7 8 6 0 Ifi M Ifi ® ri «5 00 00 05 ęO O « 00 m 10 0 5 9 p o w ie r z c h ni a g r u n tó w h a 52 9 5 8 nnO C O ® 05 CSI r-* rr 00 co o ra h- <t HO<f (0 05 CO 162 6 7 N a p o cz ą tk u 19 86 r. T) o '0ś s !O .2 sp a ■Cu G O j2 ir. T3 o a> o t£ " > ■V) £ ’■"< tA 1 <■£« Atl “ (1 N 3 £ oj tso £ £ co o 2 C ** a 40 12 7 0 ,1 1 O O N in t'co m © © o o o" o o* o* COOsiOOin c- 50 t— 05 —« rf 05 CO 50 CO a: to co ^ to 13 39 4 0 ,7 3 W y sz c z e g ó l n ie n ie M a k r o r e g io n W o je w ó d z tw o : B ia ls k o p o d la sk ie C h e łm sk ie L u b e ls k ie S ie d le c k ie Z a m o js k ie S tr e fa p rzy g r an ic z na *W pływ P aństw ow ego Funduszu Ziemi na strukturę... 445 TWORZENIE NOWYCH GOSPODARSTW NA GRUNTACH PFZ
P ow staw anie now ych gospo darstw jest zjaw iskiem n ieko rzystn ym dla s tr u k tu ry obszarow ej, jed n ak jego n asilen ie w bad an y m m akroregionie było niew ielkie. W la ta c h 1986— 1988 u tw o rzo n y ch zostało 3,2 tys. now ych gospodarstw , czyli osiem razy m n iej, niż zostało zlikw idow anych (tab. 5). Tylko jedna czw arta gospodarstw została u tw orzona na g ru n ta c h n a b y tych z PFZ . N ajw ięcej z nich pow stało w woj. chełm skim (dwie trzecie ogólnej liczby now o u tw o rzo ny ch jedn o stek w w ojew ództw ie). W pozo stały ch w ojew ództw ach znaczenie g ru n tó w P F Z w tw orzeniu now ych g o s po d arstw było znacznie m niejsze.
P rz ec iętn y obszar g ospodarstw nowo u tw o rzo ny ch był praw ie d w u k ro tn ie m niejszy od średniego obszaru go sp d arstw w m akro reg ion ie, a także o 0,3—2 ,2 ha m n iejszy od średniego obszaru gospo darstw zlikw i dow anych. Zw łaszcza g ospodarstw a pow stałe na g ru n ta c h P F Z należały do n a jm n ie jszy c h (m ieściły się głów nie w przedziale 2— 5 ha i 0,5— 2 ha. Tw orzenie now ych gospo d arstw o tak m ałe j pow ierzchni ham ow ało p ro ces p opraw y s tr u k tu ry obszarow ej ro ln ictw a.
N ajw ięcej now ych gospo d arstw u tw orzono w g m inach sąsiad u jący ch z dużym i o środkam i m iejsk im i (ale ty lk o w gm inie C hełm na bazie g ru n tów PFZ). Ich w łaścicielam i byli w dużej części dw uzaw odow cy, łączący pracę w in n y ch gałęziach gospodarki z u p raw ą roli. W w iększości gm in o n ajw iększych zasobach P F Z now e gospo darstw a pow staw ały bardzo
Tab. 5. Gospodarstwa nowo utw orzone w latach 1986—1988 w m akroregionie środko w owschodnim
N ew ly form ed farm s in the central-eastern m acro-region in 1986— 1988 Nowo utworzone
ogółem W tym na gruntach PFZ
W yszczegól nienie liczba średni obszar gospo darstwa ha liczba % udział w ogólnej liczbie gospodarstw nowo utworzonych średni obszar gospo darstwa ha Makroregion 3 195 3,6 825 25,8 3,1 W ojewództwo: Bialskopodlaskie 436 4,8 136 31,2 4,1 C hełm skie 439 3,5 292 66,5 3,1 Lubelskie 911 3,0 125 13,7 2,6 S iedleckie 725 3,3 217 33,1 2,9 Zam ojskie 684 4,0 55 8,1 3,1 Strefa przygraniczna * 225 4,8 128 56,9 4,1
* Strefa przygraniczna woj. bialskopodlaskiego i chełm skiego. Źródło: Dane WUS i obliczenia w łasne.
rzadko. Przyczyną była n a d m ie rn a m igracja m łodych ludzi z rolnictw a, uw arun k o w ana m ałą opłacalnością p rodukcji rolniczej oraz tru d n y m i w a runk am i pracy i życia na wsi.
ZNACZENIE PFZ W POWIĘKSZENIU ŚREDNIEGO OBSZARU GOSPODARSTW
Udział PFZ w popraw ie s tru k tu ry obszarow ej gospodarki in d y w id u al nej w m akroregionie był m niejszy niż obrotu p ryw atnego. Ś red ni obszar gospodarstw a w w yn iku o bro tu g ru n ta m i PFZ w zrósł tylko o 0,09 ha, n ato m iast w w yniku obrotu p ry w atn ego (głównie rodzinnego) o 0,22 ha, czyli ponad d w u k ro tn ie w ięcej (tab. 6). Tylko w woj. chełm skim pow ięk szenie średniego obszaru gospodarstw a w w yniku ob rotu PFZ było m in i m alnie większe.
N iew ielki w pływ obrotu P F Z w ynikał ze zm niejszenia ogólnego a re a łu g ru ntów chłopskich, k tó re po przekazaniu do P F Z pozostaw ały w znacz nej części w jego zasobach lub rozdysponow ane zostały do sekto ra u sp o łecznionego. R ozdysponow anie g ru n tó w P F Z na pow iększenie gospodarstw indyw idualnych spowodow ało w zrost przeciętnego ich obszaru w m a k ro regionie ty lk o o 0,04 ha. P ozstałe 0,05 ha, o k tó re w zrósł przeciętn y ob szar, było w ynikiem lik w id acji gospodarstw w obrocie PFZ. Z nacznie
Tab. 6. W skaźniki charakteryzujące w p ływ PFZ na zm iany średniego obszaru gos podarstw indyw idualnych w makroregionie środkowo-wschodnim (1986— 1988) Indexes characterizing the effect of the National Land Fund on the changes of th e
mean area of individual farms in the central-eastern m acro-region (1986— 1988)
W yszczegól nienie
Wzrost średniego obszaru gospodarstwa w ha powierzchni ogólnej
ew idencyjny, wg ew idencji
faktyczny, wg udokum entowanych danych obrotu ziemią, likw idacji i tworzenia
nowych gospodarstw gm in i naro
dowego spisu
powszechnego ogółem obrotu PFZw wyniku
w w yniku obrotu pryw atnego Makroregion 0,64 0,31 0,09 0,22 W ojewództwo: Bialskopodlaskie 0,68 0,39 0,18 0,22 Chełmskie 0,71 0,35 0,17 0,17 Lubelskie 0,53 0,25 0,05 0,20 Siedleckie 0,58 0,25 0,08 0,17 Zamojskie 0,76 0,38 0,42 0,28 Strefa przygraniczna * — 0,52 0,10 0,10
* Strefa przygraniczna woj. bialskopodlaskiego i chełm skiego. Źródło: Obliczenia w łasne na podstaw ie danych WUS.
W pływ Państw ow ego Funduszu Ziemi na strukturę... 447
w iększa po p raw a s tr u k tu ry obszarow ej ro ln ictw a indyw idualnego n a s tą piłaby, gdyby rozdysponow ano do tego se k to ra w szystkie g ru n ty pozo sta ją ce w zasobach PFZ.
T ylko w n iek tó ry ch gm inach udział o b ro tu P F Z w pow iększeniu ś re d niego obszaru g ru n tó w w łasnych go sp o darstw przekroczył 0 ,2 ha (np. w gm inie H anna, woj. bialskopodlaskie w yniósł 0,39 ha, a w gm inie G rabo wiec, woj. zam ojskie — 0,37 ha). W rezu ltacie p ry w atn eg o obrotu ziem ią w zrost śre d n ie j pow ierzchni gospodarstw osiągnął n aw et 0,6—1,2 ha.
W iększą rolę o dgryw ała w g m inach p rzy g ran iczn y ch woj. chełm skiego i bialskopodlaskiego dzierżaw a g ru n tó w P F Z , k tó ra jed n ak była p raw nie tra k to w a n a jako czasowe zagospodarow anie ziem i i nie była u w zględnia na w s ta ty sty c e s tr u k tu ry obszarow ej roln ictw a. Z niekształcało to w pew nym sto p n iu obraz s tr u k tu ry obszarow ej gospodarstw , w ykazując jej w iększe rozdrobnienie.
UWAGI KOŃCOWE
A dm in istracja P F Z słabo posługiw ała się tym in stru m e n te m w św ia dom ym k ształto w an iu s tru k tu ry obszarow ej roln ictw a i podnoszeniu in ten sy fik acji p ro d u k cji rolnej. W poró w n an iu z w ojew ództw am i zachodni m i, w m ak ro reg ion ie środkow ow schodnim P F Z nie odgryw ał w iększej roli w p opraw ie s tru k tu ry obszarow ej gospodarstw indyw idualnych. P o p raw a s tr u k tu ry obszarow ej była głów nie w ynikiem rodzinnego obrotu ziem ią. E fek t k u m u la c y jn y w postaci k o n c e n trac ji ziemi w gospodar stw ach chłopskich był przew ażnie niew ielki. Z m iany polegały głów nie na zm niejszeniu udziału gosopdarstw m ałych i k a rło w a ty ch oraz zw iększeniu jedn ostek dużych (pow yżej 1 0 ha).
T ryb likw idow ania g ospodarstw w obrocie z P F Z był w m akroregionie środkow ow schodnim pow olny, co je st zw iązane z em ocjonalnym p rzy w ią zaniem ro ln ik a do ziemi i sta tu su w łaściciela. Do PFZ przekazyw ano przew ażnie g ospodarstw a znacznie m niejsze i przynoszące niższe dochody od g osopdarstw likw idow anych w obrocie rodzinnym . Tw orzenie now ych gospo darstw na g ru n ta c h n a b y ty c h z PFZ nie odgryw ało w iększej roli.
W pływ P F Z na popraw ę s tru k tu ry obszarow ej był znaczny tylko w p rzy g ra n ic z n e j stre fie woj. chełm skiego i bialskopodlaskiego. P rzyczy niła się do tego rów nież dzierżaw a g run tó w , pow iększając obszar u żytko w a n e j ziem i w gospodarstw ach.
P o p raw a s tru k tu ry obszarow ej gospo darstw in dy w idu aln ych nie m o gła być w iększa, poniew aż P F Z nie stanow ił ele m en tu a k ty w n e j polityki s tru k tu ra ln e j. B rak było reg io n aln ej po lity ki sty m u lu ją c e j popyt na zie m ię w regionach o dużych zasobach PF Z , oraz podaż ziem i w regionach
o najw iększym rozdrobnieniu gospodarstw . Realizowana w latach 80. po lityk a rolna sp rzy jała p e try fik a c ji istniejący ch układów stru k tu ra ln y c h . W okresie przechodzenia do gospodarki ryn ko w ej (1989— 1991) p rz e kazyw anie gospodarstw pań stw u stało się n iea tra k c y jn ą fo rm ą ich lik w i dacji. A reał g ru n tó w p rz e ję ty c h przez P F Z z gospodarstw in d y w id u al nych sy stem atycznie zm niejszał się i w 1991 r. był aż jedenaście razy m niejszy w porów naniu z rokiem 1987. W zrosła n ato m iast znacznie p o w ierzchnia g run tów PFZ nab y w an y ch przez rolników . Zw iększony p o py t na ziemię, w tym rów nież na g ru n ty PFZ , był w ynikiem rosnącego stale bezrobocia spow odow anego re s tru k tu ry z a c ją przem ysłu, zw alnianiem dwuzawodow ców i powTotem do roln ictw a absolw entów szkół nie z n a jd u jących zatru d n ien ia w w yuczonym zawodzie. Jedn ak że zjaw iska te n a j w yraźn iej zaznaczyły się w g m inach o dużej gęstości zaludnienia. W słabo zaludnionej strefie p rzy g ran iczn ej woj. bialskopodlaskiego i chełm skiego w zrost popytu na ziem ię był nieznaczny. Nie n astąp ił m asow y pow rót m łodych ludzi do roln ictw a; p rzekazyw anie g ru n tó w do PFZ trw ało n a dal. Liczba gospodarstw k tó re pow iększyły obszar poprzez n ab y w anie gru n tó w PFZ i liczba go spodarstw nowo utw orzonych były w lata ch
1989— 1991 zbliżone do okresu 1986— 1988.
W w arun k ach gospodarki ry n k o w ej narzędziem polityki s tru k tu ra ln e j w rolnictw ie ma być A gencja W łasności R olnej S karbu P ań stw a, pow o łana na mocy ustaw y z 19 października 1991 r.9 Do zadań A gencji n a leży m. in. sprzedaż i w ydzierżaw ienie g run tów Państw ow ego F unduszu Ziemi i restru k tu ry zo w a n y ch państw ow ych p rzedsiębiorstw rolnych gos podarstw om in d y w id u alny m oraz tw orzenie now ych p ry w a tn y c h gospo darstw rolnych.
A ktyw na p olityka s tr u k tu ra ln a państw a pow inna w regionach o dużej podaży g run tó w państw ow ych stym ulow ać popyt na ziemię, poprzez roz w ijanie in fra stru k tu ry tech n iczn ej i społecznej, sfery obsługi roln ictw a oraz poprzez p refe re n c je k red y to w e na zakup ziemi i środków technicz nych. W regionach o rozd ro b nio n ej s tru k tu rz e obszarow ej pow inna być prow adzona p olityka propodażow a, k tó ra będzie popierać likw id ację gos podarstw m ało w yd ajny ch i drogo produ k ujących , w celu tra n s fe ru g ru n tów do gospodarstw spraw nych. Dla przezw yciężenia n egaty w nych s k u t ków elim inacji gospodarstw , niezbędne jest stw orzenie m ożliwości zm ia ny kw alifikacji rolnikom lik w id ujący m gospodarstw a i prow adzenie a k ty w n ej polityki socjalnej.
Przyspieszenie przem ian s tru k tu ra ln y c h w rolnictw ie in dyw idualnym w ym aga zw iększonych nak ład ów finansow ych, nie jest więc m ożliwe bez ożywienia w całej gospodarce narodow ej.
Effect of the N ational Land Fund on the Area Structure... 449
S U M M A R Y
The paper discusses the effect of turnover of the lands of the National Land Fund on the im provem ent of the area structure of individual farms in the central- -eastern macroregion. In the 1980's changes of the area structure w ere rather slow. They consisted m ainly in reducing the num ber of farms of the area of 0.5— 2 ha and 2—5 ha and increasing the num ber of big farms (over 10 ha). It w as found out that the increase of the turnover of the N ational Land Fund w as considerable only in the frontier zone of the Chełm and Biała Podlaska regions, which was first of all due to the lease of the land. In the rem aining part of the m acro-region positive changes in the area structure of farms followed m ainly from the private (w ithin fam ilies and am ong neighbours) turnover of the land. The income from the turnover of the National Land Fund was more than tw ice sam aller. In order to im prove the area structure further on it is necesary for the state to run an active agrarian p olicy w hich stim ulates demand (in the regions of big resources of fhe National Land Fund) or supply of the land (in the regions of the geratest disintegration of the farms).
