O carskiej cenzurze statystycznie

(1)

Kamila Budrowska

O carskiej cenzurze statystycznie

Wiek XIX : Rocznik Towarzystwa Literackiego imienia Adama Mickiewicza 5

(47), 610-613

(2)

• Re c e n z j e i p r z e g l ą d y •

badań. „L a b iry n to w a stru ktu ra intelektualna” (s. 153), ow a m eta fo ry cz n ie ro zu m ian a sch izo fren iczn o ść u m ysłu w ielk iego tw órcy, p ok o n ała b ad acza i w y m u siła p o d o b n ie m e a n d ry c z n ą stru k tu rę w y w o d u in terp retacyjn ego .

W ja k im ś sen sie nie p o k o n a ł n ato m iast bad acza ro z m a ch z a m y słu au to ra, c z y tanego bardziej ja k o filo z o f niż artysta. Stud iu m W o jciech o w skiego jest p rób ą ro z p o z n a n ia zap isan ych w d ziele L a n g e g o w zajem n y ch za leż n o ści m ię d z y sfe rą filozo fii a św iatem k u ltu ry (s. 28), z a m ie n ia się w ięc w p o sz u k iw a n ie im p lik a c ji filo z o fic z nych , o d s ła n ia n ie stra te g ii k u ltu ro w y c h u k ry ty c h w u tw o ra c h lite ra c k ic h , p ytań o sen s i istotę bytu , o św iat, k u ltu rę i je j sym b o le; w d e sz y fro w a n ie w re sz cie s w o istego p ro jek tu a n tro p o lo gicz n e go . O zn acza to niestety, b u d z ą cą sp o ro zastrzeżeń , re z yg n a cję z a n a liz y h isto ry cz n o lite ra ck iej. A u to r b ro n i się, tw ie rd zą c , że w p rz y pad k u b ad an ia tw órczości L an gego b y ło b y to p o m y słe m ch yb io n ym (s. 17 1). U znając tw órcę

Mirandy

za p rzed e w sz ystk im m yśliciela, trop i w g łó w n e j m ie rz e k o n cep cje filozoficzne, ja k ich zaprezen tow aniu i eksplikacji rzeko m o p o d p o rz ą d k o w a n a z o s ta ła cała je g o tw órczość literacka. N ied o cen ien ie kom en tarza sytu u jącego u tw o ry L a n gego n a sz ersz y m tle, n ie ty lk o k o n c e p c ji filozo ficzn ych , p ro w a d z i d o p o w a ż n y ch zakłóceń. Jest to k o lejn y cz y n n ik o słab iający sp ó jn o ść, z a b u rz a ją c y h arm o n ię i p ro p o rc je w y w o d u . S p o ra d y cz n ie b o w ie m w p ro w ad z a n e d y g re s y jn e w trą c e n ia , św ia d czące o z n a jo m o śc i cz y p o p ro stu św ia d o m o śc i kontekstu , o w eg o re p e rtu a ru p ytań staw ianych p rzez artystów M ło d e j Polski, w swej skrótow o ści i sto p n iu u o g ó ln ien ia są ra ż ą c y m d yso n a n se m w sto su n k u d o w y so c e u sz cz e g ó ło w io n e j g łó w n ej części w y w o d u , b y nie p ow ied zieć, że czasam i b yw ają w sku tek o g ó ln ik o w o śc i k o m p ro m i tujące. A u to r tłu m a c z y w p raw d zie, p rz y w o łu ją c p rz e m y śle n ia sw o jeg o p isarz a, że je d n o ś ć je st k o n stru k te m p e łn y m w ew n ę trz n y ch a b su rd ó w (s. 173 ), ale n ie w y d a je się to argu m en tem w ystarczającym . N iem n iej je d n a k ow a p rzed staw io n a w książce W o jc ie c h o w sk ie g o p o lifo n ic z n a , u w ię z io n a w a n ty n o m ia c h in te rp re ta c ja - p rz y n o sząca n o w e p ro b le m atyz a cje tw ó rczo ści L a n ge go i o tw ie ra ją c a d ro g ę d la bad ań n ad św ia d o m o śc ią k u ltu ro w ą M ło d e j P o lsk i - jest ja k n a jb a rd z iej p ro p o z y c ją c e n ną i g o d n ą p o le ce n ia nie ty lk o ze w zględ u na sw ego b o h atera.

SĄnna Sobieska

O C A R S K I E J C E N Z U R Z E S T A T Y S T Y C Z N I E

R ec.: Janusz Kostecki,

Trudny proces przenikania. Carska cenzura zagra

niczna wobec importu publikacji w języku polskim w latach 18 6 5 -

-

19 0 4

, Biblioteka Narodowa, Instytut Książki i Czytelnictwa, War

szawa 20 11, ss. 352.

Pr o b l e m a t y k ą, k t ó r e j p o św ię c o n a jest re cen zo w a n a p ra ca , Ja n u sz K o steck i z a j m u je się o d d a w n a i je st w d zied zin ie u zn an ym a u to rytetem .

Trudny proces przeni

kania. Carska cenzura zagraniczna wobec importu publikacji w języku polskim w la

(3)

tach 18 6 5-19 0 4 w ie ń cz y w ieloletnią pracę, im ponując p o d w zględem znaw stw a źró deł oraz rzetelności w o p ra c o w an iu m ateriałó w arch iw aln ych . K siąż k a m a, w z a m ie rz e n iu A u to r a , z a p e łn ić lu k ę w b a d a n ia c h , g d y ż w ię k sz e z a in te re s o w a n ie n a u k o w c ó w ro sy jsk ic h (ra d z ie ck ich ) i p o lsk ich b u d z iła , ja k d o tąd , n ie cen z u ra s p ro w a d z a nych do R o sji d ru k ó w zagran iczn ych , ale cen zu ra w ew n ętrzn a, a zw łaszcza kontrola prasy. I p o k ła d a n e w niej n a d z ieje sp ełn ia.

Je d n ak ż e p rz ed z ie ra n ie się p rzez p ra cę Jan u sza K o ste ck iego to z a d an ie b ard zo tru d n e. A u to r m a tego św ia d o m o ść , p isząc: „ Z d a ję sob ie sp raw ę z tego, że ro z d z ia ły II—IV , k tó re m ają g łó w n ie ch arak ter an alityczn y, n ie są za p e w n e c z yte ln ic z o zbyt a tra k c y jn e i ich le k tu ra w y m a g a sku p io n ej u w a g i” (s. 26). D o d a ć m o ż n a ty lk o , że i p o z o sta łe części - w stęp , z ak o ń czen ie o ra z ro z d z iał I - są ró w n ie n ie a tra k c y jn e c z y te ln ic z o . W w ie lu d z ie ła c h n a u k o w y c h n a tr a fia m y na p o d o b n e z a strz e ż e n ia , je d n a k w T ru d n ym p rocesie p rz e n ik a n ia n a leż y je p o trak to w ać serio. Z g łę b ia n ie ro z  p ra w y K o ste c k ieg o , d ając p o tę ż n y p rz y ro st w ied zy, p rz y n o si też w ie lk ie zn u żen ie, co d la p iszącej te sło w a, p rzyzw yczajo n ej sk ą d in ą d do stu d io w a n ia cen zo rsk ich ra p o rtó w i ich n a u k o w y c h o p ra c o w a ń , o k a z ało się ro z cz a ro w a n ie m . Ż a l, że tekst tak w a rto ś c io w y n a p isan o tak h erm etyczn ie.

A u to r o p a rł się n a, sp o rz ą d z a n y ch co m ie siąc p rzez K o m ite ty C e n z u r y Z a g r a n iczn ej (p o te m C e n tr a ln y K o m ite t C e n z u r y Z a g ra n ic z n e j) w P e te rsb u rg u (a także in n ych m ia sta c h C e sa rstw a , w ty m - W arszaw ie), spisach d ru k ó w d o p u szcz o n y ch d o o b ie g u o ra z z a k w e stio n o w an ych cz ęśc io w o lub c a łk o w icie . Ja k o że d a n e w w y m ie n io n y ch ź ró d ła c h o k a z a ły się n iek o m p letn e, u z u p e łn ił je p o z y sk a n y m i z w y k a zó w z b io rcz y ch , a tak że akt W arszaw sk iego K o m itetu C e n z u ry . To n a jw a ż n ie jsz y w a lo r p ra c y - w sz elk ie w n io sk o w a n ie o p ie ra się n ajściślej n a b a rd z o b o g a ty m m a teriale a rc h iw a ln y m .

P o d staw o w e p y ta n ie ro z p ra w y b rzm i: n a ile d o św ia d c z e n ia lektu ro w e p o lsk ich o b y w a te li C e s a r s tw a R o s y js k ie g o m o g ły b y ć w la ta ch 1 8 6 5 - 1 9 0 4 to ż s a m e z d o św ia d c z e n ia m i ro d a k ó w zza k o rd o n u , p rz y z ało żen iu , że sło w o d ru k o w a n e jest je d y n y m ś ro d k ie m p rz ek a zu treści w ażn ych d la p ro c e su m ię d z y z a b o ro w e j in tegracji sp o łec z e ń stw a p o lsk ieg o ? C z terd zieści lat o b ję ty ch b a d a n ie m (od u p a d k u p o w s ta nia styczn io w ego d o w y b u c h u w o jn y ro syjsk o -jap o ń sk iej) to, zd an iem A u to ra , ok res sto su n k o w o je d n o ro d n y , p o z w a la ją c y na p e w n e gen eralizacje.

R o z d z ia ł I p o św ię c a b a d a cz p o d sta w o m p ra w n y m , o rg a n iz a c ji i p ra k ty c e d z ia ła ln o śc i c a rsk ie j c e n z u ry za gra n icz n e j, z w ra c a ją c u w agę n a k w estie takie, ja k : ty p y k w estio n o w a n yc h treści (p o d w a ża n ie n a u k C e rk w i p ra w o sła w n e j, b ra k sz ac u n k u d la D o m u C e s a r s k ie g o i p r z e p is ó w p a ń s tw o w y c h , o b ra z a p rz y z w o ito ś c i, o b ra z a c z c i), n ie je d n o z n a c z n o ś ć p ra w a , p o r t r e ty p s y c h o lo g ic z n e c e n z o ró w o r a z d ro gi, ja k im i p u b lik a c je z z a g r a n ic y t r a fia ły d o C e s a r s tw a (b a g a ż p o d r ó ż n y c h , p o cz ta , k o n tra k ty firm k sięg arsk ic h ). Z a n a liz y o w y c h z a g a d n ie ń p ły n ą d a lek o id ące w n io ski. W y m ie n ię n ajw ażn iejsze. Z a ró w n o ek sp o rterzy, ja k i im p o rte rz y z d aw ali sobie spraw ę, ja k ie p u b lik a c je z a g ra n icz n e m ają szan sę p rzejść p rzez sito c en zu ry, a n ty c y p o w a li w ię c d e c y z je u rz ę d n ik ó w . C i z k o le i w y p r a c o w a li p e w ie n w s p ó ln y styl

(4)

c e n z u ro w a n ia , o p a r t y n a d o ś w ia d c z e n iu sta rsz y c h c en zo ró w , c o o k a z a ło się k o n ie c z n o śc ią w o b e c w ie lk ie j lic z b y p rz e p isó w i o k ó ln ik ó w (c z ęsto d o c h o d z iło do sp o ró w k o m p e te n c y jn y c h i k ie ro w a n ia się in tu icją). C e n z o r z y k o n tro lo w a li teksty z różną su ro w o śc ią , za leż a ło to o d ich w ied zy, c h arak teru , a t a k ż e ... p o d a tn o śc i na k o ru p cję. D ru k i z a k w e stio n o w an e w c a ło śc i o d sy ła n o za g ra n ic ę na koszt k się g a rza ( i e g z em p larz p o z o sta w ia n o w u rzęd zie), je śli n ie c e n z u ra ln a b y ła ty lk o część tekstu - w y ry w a n o lu b z a m a z yw a n o p o sz cz e gó ln e stro n y; z W a rsz a w y co ro cz n ie o d sy ła n o o k o ło 0,4 % w sz ystk ic h im p o rto w a n y c h p u b lik acji.

T ytu ł ro z d z ia łu II b rzm i: Im p o rt i cen z u ro w a n ie w y d a w n ic tw w ję z y k u p olskim o raz w innych ję z y k a c h eu ropejskich - ro zm ia ry i d y n a m ik a z ja w isk . D o w ia d u je m y się z niego, że w latach 18 6 5 -19 0 4 rosyjska cenzura zagraniczna sk o n tro lo w ała o k o ło 2 4 0 ty się c y n o w y c h p u b lik a c ji, p rz y cz y m n a jw ię k sz ą lic z b ę s ta n o w iły te w ję z y k u fra n c u sk im i n ie m ie c k im , p o tem w a n g ie lsk im i p o lsk im (6 ,6 4% ). M im o n ie w ie l k ich w a h a ń s tr u k t u r a ta k a o k a z u je się w b a d a n y m o k re s ie tr w a ła . A u to r p isze 0 su ro w o ści k o n tro li p u b lik ac ji p o lsk ich , w ią ż ą c to z sytu a c ją p o lityc zn ą:

W p o lity ce w e w n ę trz n e j istotn ą rolę stale o d g ry w a ły k w estie n a ro d o w o śc io w e , stąd szczególn a w aga, ja k ą p rz yw ią z y w a n o d o k o n trolo w an ia p u b lik acji w p o sz cz e g ó ln y c h ję z y k a c h „ m ie js c o w y c h ”. [ ...] r e s tr y k c y jn o ś ć w o b e c ty ch d r u k ó w była o g ó ln ie rzecz b io rą c z n a czn ie w ięk sza n iż w sto su n k u d o p o z o sta ły c h [ ...] . (s. 130)

P o d o b n ie p o stę p o w a n o je d y n ie z d ru k a m i w ję z y k u ro sy jsk im . S u ro w o ść c e n z u ry zależała tu w p ro st nie tyle o d o b o w iąz u jąc e g o p raw a, ile o d a k tu aln eg o s p o j rz e n ia w ła d z n a „ k w e s tię p o lsk ą ”. P rz y c z y m re k o n s tru k c ja s to s u n k u c e n z u r y do im p o rto w a n yc h p u b lik a c ji je st tru d n a ze w z g lę d u na w ie lo ść i z m ie n n o ść sto so w a nych strategii. Ja n u sz K o ste c k i op isu je cz te ry : lib e ra ln ą (k w estio n u je się m ałą lic z bę d ru k ó w ), se le k ty w n ie re stry k c y jn ą (d u żo in g eren cji, ale g łó w n ie w e fra g m en ty p ra c), p ro h ib ic y jn ą (m a ło in g e re n c ji, ale w ię k sz o ść to z a k a z y c a łk o w ite ), to taln ą (b ard zo d u żo p u b lik a c ji z a trz y m a n y c h w c a ło ś c i). Z m ie n ia n o je w z a le ż n o śc i od ła g o d z e n ia i z a o strz a n ia sytu a c ji p olityczn ej.

R o z d z ia ł III p rz y n o si ro z w a ża n ia na tem at ge o g ra fii kon taktó w . P o d staw o w ym o b szarem z a in tere so w a n ia b a d a cz a je st w ię c an aliza relacji p o m ię d z y o d b io rca m i w C e sa rstw ie R o sy jsk im a z a g ra n ic z n y m i o śro d k a m i p ro d u k c ji p u b lik ac ji p o lsk ich . W latach 18 6 5 -19 0 4 p ró b o w a n o w w ieźć d o C e sarstw a p raw ie 15 ty sięcy n o w ych p u blikacji polskojęzycznych , najw ięcej z zaboru austriackiego (K raków , Lw ów ), prow incji pruskich (Poznań), a także z dw óch tradycyjnych ośro d kó w em igracji - Paryża i W ie d nia. Z tego z ak w estio n o w an o 5465 im p o rtow an ych książek, w ty m w całości - 4 274.

R o zd ział IV ro z p ra w y d o tyczy kolejnej istotnej kw estii: k ategorii im po rtow an ych 1 c e n z u ro w a n y c h m a te ria łó w . C o n a le ż y p o d k r e ś lić , b a d a c z sa m o d z ie ln ie k la s y fi k o w a ł (w y k o rz y stu ją c d o tego U K D ) w sz ystk ie d ru k i z au to p sji! Ja k w y n ik a z je g o zestaw ień , n a jw ięce j sp ro w a d z an o lite ra tu ry p ięk n ej (31,0 6 % ), a także p iś m ie n n ic tw a re ligijn e go (17,17% ). P isa rz e m , któ rego k siążek im p o rto w a n o w b a d a n y m o k re sie n a jw ięce j, b y ł w ło sk i p isarz a sce ty cz n y - św. A lfo n s M a ria L ig u o ri (aż 85 p u b li kacji), w dalszej kolejn o ści znajdują się Jó z e f R. C h ociszew ski (popu larne horoskopy),

(5)

a także - A d a m M ic k ie w ic z , A rtu r O p p m an , Jó z e f Ig n a c y K ra sz e w sk i. N ajczęściej k w e stio n o w a n o d z ie ła re lig ijn e , a z lite ra tu ry p ię k n e j - u tw o r y a u to ró w p o lsk ich : w c a ło śc i za k a z a n o ich p rz esz ło lA . Z a gran icę o d e sła n o : 39 u tw o ró w Ju liu sz a S ło  w a c k ieg o , 3 1 d zieł M ic k ie w ic z a , 31 d zieł K ra sz e w sk iego .

W p o d su m o w a n iu rozdziału podkreśla Kostecki, że - m im o ostrej cen zu ry - d z ię ki w y d a n io m p o z a k o rd o n o w y m d o rąk P o la k ó w w C e sa rstw ie tra fiło w iele w a rto ś cio w ych tekstów , p rz e d e w sz y stk im d zieła ro m a n ty k ó w i p o w ie śc i K ra sz e w sk ieg o . W y ra ź n ie o d c z u w a ln y m b ra k ie m b yła n a to m iast b lo k a d a in fo rm a c ji p o lityczn ych .

W z a k o ń c z e n iu T ru d n eg o p ro cesu p rz e n ik a n ia A u to r p yta , cz y c a rs k a k o n tro la d ru k ó w sp ro w a d z a n y ch z z a g ra n ic y m o gła być e fek tyw n a. I o d p o w ia d a p rzecząco - p rz y ta k im z a k re s ie p ra c (lic z b a im p o rto w a n y c h p u b lik a c ji) , sk o m p lik o w a n iu p ro ced u r, m ałej liczb ie cen zo ró w , n ie b yło to m o żliw e, z cz y m c en zu ra m u sia ła się n ie m o go d zić. P o m im o p e w n e g o b ra k u sk u teczn o ści, carsk a c en zu ra z a g ra n ic z n a p o z b a w iła c z y te ln ik ó w p o lsk ich ż y ją cych p o d p a n o w a n ie m ro sy jsk im k o n tak tu ze z n a czn y m o b sz a re m p iśm ie n n ic tw a i p rz yc zy n iła się do ich k u ltu ro w e g o i c y w ili z a cy jn e g o z a p ó źn ien ia .

P rz e p ro w a d z o n e p rz ez A u to ra ro z p ra w y a n a liz y w y k a z a ły p o n a d to , że p iś m ie n n ictw o p o lsk ie c e n z u ro w a n o n a d zw yczaj su ro w o , in aczej je d n a k , n iż d o tą d są d z o no. Janusz K o stecki z ry w a tu z bad aw czym stereotypem , że g łó w n ym celem c en zu ry carskiej b yła w alk a z w a rto ścia m i szczególnie b lisk im i n aro d o w i p olskiem u . B ad a cz w id zi c e n z u ro w a n ie p iśm ie n n ic tw a p o lsk ieg o w szerszym k on tek ście: ja k o elem en t c a ło śc io w e j strategii w ła d z , z m ierza jąc y c h d o m o d e rn iz a c ji i z a ch o w a n ia sp o k o ju w c a ły m im p e riu m . Z n a c z n a część in g eren cji c en zo rsk ich n ie b y ła b y w ię c w y m ie rzo n a p rz e c iw k o o b c y m w a rto śc io m , ale raczej za sto so w an a w o b ro n ie w łasn ych .

R e fle k sje k o ń c z ą c e re c e n z o w a n ą p u b lik a c ję w p ro w a d z a ją w a ż n y w ą te k - p e r sp e k ty w b a d a w cz y c h . A b rz m ią on e, w p rz ek o n a n iu p iszącej te sło w a , szczegó ln ie zach ęcająco . A u to r stw ierd z a b o w ie m , że p rezen to w an a p ra c a z a ry so w u je je d y n ie o g ó ln ą sy tu a c ję fu n k c jo n o w a n ia carsk iej c e n z u ry z a g ra n ic z n e j, p o n iej p rz y jd ą zaś k o lejn e - z a w ie ra ją c e a n a liz y p o sz cz e g ó ln y ch p rz y p a d k ó w (tekstów , tem atów ). D la h isto ry k a lite ra tu ry to zn a c zn ie bard ziej in teresu jące n iż statystyczn e o p ra c o w an ia . Z w ła sz c z a że, c z eg o K o s te c k i m a ś w ia d o m o ś ć , c y tu ją c k la s y c z n ą p ra c ę A n to n in y K łoskow skiej, op ieranie się tylko na analizie cenzorskich rap ortów daje jednostronny, w y p a c z o n y o b ra z rze c zyw isto śc i.

P racę K o ste ck ieg o w ie ń c z y aneks, k tó ry - p oza tab elam i - p rz y n o si też u z u p e ł n ien ie in n e j p r a c y A u to r a , p rz y g o to w a n e j w ra z z M a łg o r z a t ą R o w ic k ą : G ra n ic e w olności słow a w za b o rz e rosyjskim w latach 18 6 5 -19 0 4 \ W ażne to d o p ełn ien ie , bo p o k azu je, że p raca o p a rta na ź ró d ła c h w ła ściw ie n ig d y się n ie kończy.

'K a m ila 'B u d ro w s k a 1 J. Kostecki, M. R ow icka, G ranice wolności słowa w zaborze rosyjskim w latach 1865-

-1904. W ykaz p u b lik a c ji polskojęzycznych zakw estionow anych oraz dopuszczonych do obiegu przez carską cenzurę zagraniczną, 1 . 1-3 , W arszaw a 2006.

O carskiej cenzurze statystycznie

Kamila Budrowska