Ekspansja kapitału japońskiego

(1)

Wacław Grzybowski

Ekspansja kapitału japońskiego

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 21, 191-214

(2)

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A

VOL. X X I, 10 SECTIO H 1987

Katedra Ekonomii Politycznej Wydziału Ekonom icznego UMCS

W a c ł a w G R Z Y B O W S K I

Ekspansja kapitału japońskiego

Экспансия японского капитала The Expansion of the Japanese Capital

UWAGI WPROWADZAJĄCE

N ierów nom ierność rozw oju kapitalizm u zn a jd u je sw oje odbicie ró w nież po II w ojnie św iatow ej, co w yraziło się przede w szystkim w w yso kiej dynam ice w zrostu p ro d u k cji i dochodu narodow ego Jap o n ii p rzy rów noczesnym znacznie w olniejszym tem pie tego w zrostu w S ta n ac h Z jednoczonych A P i k rajó w EWG. Ja p o n ia w kroczyła w lata ch sześć dziesiątych do ścisłej czołówki wysoko rozw in iętych k rajó w k a p ita li stycznych.

W la ta c h 1963— 1971 G N P w zrósł w S ta n ac h Z jednoczonych o 35% , w W ielkiej B ry tan ii o 20%, we W łoszech o 42% , w RFN o 47% , w e F ra n c ji o 56% , n ato m iast w Jap o n ii aż o 127%, czyli ponad dw a raz y w ięcej niż w e F rancji. Jeszcze w iększe dyspro po rcje c h a ra k te ry z u ją

p rz y ro sty p ro d u k cji przem ysłow ej w ym ienionych krajów . W skaźnik

w zro stu tej p ro du k cji w ty m sam ym okresie w yniósł dla USA 39% , dla W ielkiej B ry tan ii 26% , dla W łoch 46% , dla R FN 57% , dla F r a n cji 60% , zaś dla Jap o n ii aż 170% \

W ym ienione dysproporcje rozw ojow e spow odow ały, że Jap o n ia sta ła się w lata ch sześćdziesiątych potęgą ekonom iczną św iata k a p ita listy c z nego. U w aga ta odnosi się nie tylko do jej p oten cjału gospodarczego, ale rów nież do skali działalności naukow ej i technicznej. W zm ocniła ona rów nież w ty m sam ym okresie sw oją pozycję w alutow ą, grom adząc nie

(3)

192 W acław Grzybowski

notow ane w cześniej zapasy zagranicznych środków płatniczych, k tó re pod koniec 1971 roku osiągnęły kw otę 15,4 m ld dolarów , w ty m 0,8 m ld doi. w złocie. T ylko RFN posiadała w ty m czasie wyższe zapasy dewiz, bo w ynoszące 18,4 m ld d o la ró w 2. Japo ń ski jen zajął więc bardzo m ocną po zycję n a ry n k u w aluto w ym św iata kapitalistycznego.

P ro b le m a ty k a ek sp o rtu k a p ita łu japońskiego zasługuje na szersze zaintereso w anie co n ajm n iej -z dw óch powodów:

1) ze w zględu na pierw szorzędną rolę, jak ą odegrał eksport w osiąg nięciu i u trz y m an iu w ysokiego tem p a w zrostu gospodarczego Japonii,

2) z uw ag i na coraz silniejsze przenikanie kap itału japońskiego do k rajó w ro zw ijający ch się, szczególnie w rejon ie Południow o-W schodniej Azji, gdzie z czasem zaczął się kształtow ać rodzaj nowego bloku gospo darczego, uzależnionego w pow ażnym stopniu od Japonii.

W prezen to w an y m opracow aniu nie zostaną oczywiście om ówione w szystkie asp ek ty ekspansji kapitałow ej Japo n ii, lecz tylko niektóre, n a j bardziej c h arak tery sty czn e. Zacznę od om ów ienia ogólnych ten d e n c ji w y stę p u ją c y ch w japońskim eksporcie k a p ita łu po II w ojnie św iatow ej. Część d ru g ą w y p ełn iają uw agi c h a ra k te ry z u ją c e ekspansję k a p ita łu p ań stw ow ego Ja p o n ii głów nie do k rajó w rozw ijających się. Trzecia część ob ejm u je analizę ek sp ortu p ry w atneg o k a p ita łu japońskiego, a przede w szystkim c h a ra k te ry z u ją c e go cele, k ieru n k i i tendencje. W części czw artej p rez e n tu ję om ów ienie celów zagranicznej ekspansji k ap itału japońskiego oraz ich znaczenie w polityce ekspansji kapitałow ej. W resz cie o statn ia, piąta część oprcow ania poświęcona jest perspek tyw o m eks p o rtu k a p ita łu japońskiego w dziesięcioleciu 1971— 1980, k tó ry c h nie k o n fro n tu ję jeszcze z realn ie osiągniętym i re z u lta tam i głów nie ze w zględu na b ra k p ełn y ch inform acji.

TENDENCJE W EKSPORCIE KAPITAŁU JAPOŃSKIEGO PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ

Ja p o n ia nie stała się eksp o rterem k a p ita łu dopiero po II w ojnie św ia tow ej, gdyż już w 1939 ro k u jej ek sp ort w tej dziedzinie oceniono na około 1,3 m ld dolarów \ K on cen tro w ał on się głównie w A zji i A u stralii (około 85% całości zagranicznych lokat kap itałow ych Japon ii w ty m okresie). W p rzek ro ju gałęziow ym eksport te n lokow any był przede w szy stk im w p rzem yśle w ydobyw czym i rolno-spożyw czym .

Po p rzeg ran iu w ojn y lo k aty k apitałow e Jap o n ii zostały przejęte przez p aństw a zw ycięskiej koalicji. Po zakończeniu II w ojny św iatow ej kap itał

2 Economic Survey of Japan 1970—1971.

(4)

jap o ński był silnie osłabiony i odbudow ę sw oich w pływ ów zew n ętrzn y ch m usiał rozpoczynać p raw ie od zera. P ierw sze oznaki aktyw ności w za kresie ekspansji kapitałow ej w Jap o n ii m ożna było zaobserw ow ać już na p oczątku lat pięćdziesiątych. B yły to jeszcze pró b y bardzo nieśm iałe, gdyż Ja p o n ia sam a jeszcze potrzebow ała pom ocy k apitało w ej i z pom ocy tak iej w łaściw ie k orzystała. Można by n a w e t powiedzieć, że k ied y inne m o carstw a k apitalistyczn e rozw ijały swój eksport k a p ita łu , Ja p o n ia była bard ziej kredy to bio rcą niż eksporterem . Je śli bow iem w lata ch 1956— 1963 k ra je OECD w y ek sp o rto w ały k a p ita ł rzędu 43,0 m ld dolarów , to n a Ja p o n ię przypadło z te j k w oty zaledw ie nieco p o n ad 1 m ld, gdy ty m czasem USA uczestniczyły w tej kwocie sum ą 22,0 m ld doi., n a W ielką B ry ta n ię przypadało 5,0 m ld doi., a n a F ra n cję 4,5 m ld doi.

W la ta c h pięćdziesiątych, a szczególnie w pierw szej połowie tego o kre su, rozw ój gospodarczy Jap o n ii w ym agał znacznych nakładó w k ap itało w ych. Pow odow ało to, że Jap o nia była w ty m czasie jed n y m z głów nych im p o rteró w k ap itału , zaś k a p ita ł rodzim y był w całości w ch łan ian y przez gospodarkę japońską i nie m usiał szukać lo kat poza g ranicam i w łasnego k ra ju .

Z om aw ianego p u n k tu w idzenia cały okres 1945— 1971 m ożna podzie lić na trz y podokresy. W pierw szym podokresie, o bejm u jącym la ta 1945— 1960, aktyw ność k a p ita łu japońskiego poza gran icam i k ra ju była niska i ograniczała się w łaściw ie do A zji i to do p rzem ysłu w ydobyw czego. W d ru g im podokresie ob ejm ującym lata 1961— 1965 nastąp iło pew ne ożyw ienie w zakresie ekspansji k ap itało w ej Japon ii, k tó ra zaczęła roz szerzać sw oje lok aty zagraniczne na przem ysł przetw órczy, w ychodząc jednocześnie poza granice A zji do A fry k i i E uropy Z achodniej. P ra w d z i w ą eksp an sję k ap itału poza granice rozpoczęła Ja p o n ia w łaściw ie dopie ro w dru g iej połowie lat sześćdziesiątych, kied y to sfera ek sp an sji obej m u je w szystkie dostępne dziedziny gospodarki i w szystkie m ożliw e k raje. Ź ródłem ta k silnej ekspansji kapitałow ej Jap o n ii była dynam icznie roz w ijająca się w łasna p ro du k cja i zw iązana z ty m po trzeb a poszukiw ania ry n k ó w zb y tu dla w y tw arzan y ch tow arów .

W lata ch 1965— 1970 Jap on ia przeznacza stosunkow o duże sum y na bad an ia zasobów surow cow ych n a świecie, a przede w szystkim zasobów ro py nafto w ej na A lasce, w Indonezji i w A fryce, ru d m etali kolorow ych w Zam bii i Chile, ru d żelaza i pokładów w ęgla kam iennego w A u stra lii i w A fryce.

A ktyw izacja k a p ita łu japońskiego poza g ranicam i k ra ju była, ja k to podkreślano, rez u lta te m niezw ykle szybkiego rozw oju w łasnej gospodarki, k tó re j in te re sy w ym ag ały rozw iniętego ek sp o rtu dóbr, uzależnionego od w cześniejszej p e n e trac ji tere n u przyszłej ekspansji. S tąd w E uropie Z achodniej i w A m eryce Płn. tw orzona jest cała sieć handlow a, z d ru

(5)

giej zaś stro n y szybko rośnie in w esty cy jn e zaangażow anie Jap o n ii w po staci lokat bezpośrednich, k red y tó w i pożyczek dla k rajó w ro zw ijający ch się.

Szybko rosnąca ekspansyw ność k apitałow a Jap on ii w drugiej połowie la t sześćdziesiątych była m ożliw a do osiągnięcia dzięki dodatniem u saldu bilansu handlow ego. T ylko w la ta c h 1965— 1971 zapasy złota i dew iz Ja p o n ii w zrosły o ponad 1,3 m ld doi.

W św ietle zam ieszczonych w tab eli 1 liczb silna aktyw izacja e k sp an sji k ap itału w latach 1965— 1971 staje się całkowicie zrozum iała. T ylko

Tab. 1. Bilans aktyw ów zagranicznych i zobowiązań Japonii w min d o i 4. The balance of foreign assets and obligations of Japan in m illions od dollars

W yszczególnienie 1965 1968 1969 1970 1971

A ktyw a długoterminowe

w tym: 2503 5180 6688 8745 11200

inw estycje bezpośrednie 39 1085 1291 1647 2050

kredyty eksportowe 1315 2784 3458 4270 5300 pożyczki jenowe 287 893 1229 1859 2450 wkłady do organizacji międzynarodowych 117 235 319 371 700 pozostałe 146 183 391 598 700 zobowiązania długoterm. 3720 4535 5888 6326 7540 Saldo —1217 645 800 2419 3660

duży odpływ k ap ita łu m ógł zm niejszyć ryw alizację rodzim ych firm n a w łasnym obszarze, a w ięc ty m sam ym złagodzić napięcia na w łasnym ry n k u kapitałow ym . E kspansja kapitałow a Jap on ii w y ra ż a ła w ty m okresie stan zaspokojenia zopatrzebow ania na k ap itał przez

ry n e k w ew n ętrzn y . Jego ek sp o rt stał się po p rostu dla Jap on ii

koniecznością 5.

Za początek silnej ak ty w izacji ek spo rtu kapitałow ego Japon ii trzeba przy jąć rok 1966, gdyż w 1965 ro k u Jap o n ia była jeszcze dłużnikiem . N astępne lata przyniosły jed n a k szybki w zrost długoterm inow ych a k ty w ów i uzyskanie nadw yżki n ad zobow iązaniam i.

R ozszerzanie się zagranicznych pow iązań kapitałow ych Japon ii ode grało w ażną rolę w pobudzaniu jej eksportu, a więc było instru m en tem

4 Źródło: NIKI „Bjuletin Inostrannoj Kam merczeskoj Inform acji” 1972, 5. 6 Por. „Far Eastern Econom ic R eview ” 1971; Economic Survey of Japan 1970— 1971.

(6)

n ak rę c a n ia i zachow ania w ysokiej k o n iu n k tu ry gospodarczej w k raju . Jap o ń sk i ek sp o rt k ap itału c h a ra k te ry z u je bow iem duża specyfika, w y ró żniająca go np. od ek sp o rtu k ap itału S tanów Zjednoczonych. W Japo nii eksp ort k a p ita łu pobudzał przede w szystkim eksport tow arów , a więc rozwój gospodarki narodow ej, natom iast dla S tanów Z jednoczonych ekspo rt k a p ita łu posiadał duże znacznie z p u n k tu w idzenia możliwości realizacji asp iracji politycznych. Teza ta z n a jd u je uzasadnienie w spad k u udziału in w esty cji bezpośrednich w a k ty w ach d ługoterm inow ych J a ponii w przedziale lat 1965— 1971.

Ja p o n ia nie tra k to w a ła zagranicznych inw estycji bezpośrednich dla w zrostu gospodarczego w sposób szczególny, ale analogicznie jak pozo stałe e lem en ty składow e aktyw ów długoterm inow ych. Tw orzone filie lub przedsiębiorstw a z reg u ły stanow iły początek działalności japońskich k o rp o racji n a danym teren ie. Istn iała też i istn ieje dość ścisła zależność pom iędzy k o rp o racjam i rodzim ym i a ich filiam i zagranicznym i, k tó ra p rz y jm u je różne form y. Jap o n ia dąży bow iem przede w szystkim do skutecznego pokonyw ania tru d n o ści n a ry n k ac h zagranicznych, stąd ko nieczność dy w ersy fik acji ty c h form , co czyni tę działalność bardziej elastyczn ą wobec k o n k u ren c ji in n y ch krajów . S tw arza to spore m ożli wości om ijania b a rie r celnych k rajó w ro zw ijających się.

W św ietle tak szybkiego w zro stu rezerw płatniczy ch Jap o n ii w d ru giej połow ie lat sześćdziesiątych staje się całkow icie zrozum iała jej ak ty w izacja w ekspansji k ap itału za granice k ra ju . T ylko pow ażne p rzy spieszenie odpływ u k ap itału mogło ograniczyć ryw alizację przedsiębior ców na te re n ie Japo n ii, co w prow adzało rów nocześnie ożyw ienie ekspan sji k ap itałow ej i stabilizację sy tu acji na ry n k u w ew nętrznym . D otych czas bow iem k ap itał rodzim y bez tru d u był absorbow any przez szybko ro zw ijającą się gospodarkę japońską i wobec tego jego ekspansja zagra niczna m usiała być niew ielka. Zapotrzebow anie rodzim ej gospodarki na now e k a p ita ły stosunkow o szybko jed n a k m alało, co stw arzało koniecz ność jego alokacji poza granicam i k ra ju . Konieczność ta stała się szcze gólnie piln ym zadaniem po ro k u 1965, od kiedy p rzy ro st zasobów kap i tałow ych zaczął w yprzedzać przy ro st zapotrzebow ania na now e k ap itały ze stro n y gospodarki w e w n ę trz n e j7.

Rok 1966 m ożna by więc p rzy jąć za początek now ej strateg ii w poli tyce kap itało w ej Jap o n ii i jednocześnie za początek nasilania się jego

6 W Stanach Zjednoczonych udział in w estycji bezpośrednich w eksporcie ka pitału w ynosi około 60%, czyli zajm uje pozycję dominującą. W krajach Europy Zachodniej jest on jednak m niejszy. Por. J. S i k o r s k i : K apitał zachodnio-

-eu ropejski w Stanach Zjednoczonych. „Sprawy M iędzynarodowe” 1971, 12.

7 Analogiczne oceny form ułują ekonom iści japońscy. Por. „Fowl Eastern Eco nomic R eview ” 1971, Econom ic Survey of Japan (1970—1971).

(7)

196 Wacław Grzybowski

ekspansji zew n ętrzn ej. Z danych zam ieszczonych w tab licy 1 w ynika n ie zbicie, że jeszcze w 1965 ro k u Japonia była dłużnikiem (—1217 m in doi.). W sześć la t później n a to m ia st m iała już nadw yżkę rzędu 3660 m in doi.

Rozwój zag ranicznych powiązań k apitałow ych Ja p o n ii po II w ojnie św iatow ej odegrał w ięc bardzo w ażną rolę w n ak ręcan iu i stabilizacji k o n iu n k tu ry gospodarczej. W Japonii, w odróżnieniu od Stanów Z jedno czonych, dom inow ał przede w szystkim eksport dóbr, co pobudzało roz wój gospodarki n arodow ej. W USA natom iast ek sp o rt k a p ita łu był w dużym stopniu podporządkow any aspiracjom polityki m ocarstw ow ej.

P rz y znacznym ożyw ieniu ekspansji zagranicznej Jap onii w latach 1965— 1971 udział zagranicznych inw estycji bezpośrednich system aty cznie m alał z 25,7% do 19,4%. Spadek ten odzw ierciedla odm ienne podejście Japon ii do in w esty cji bezpośrednich, k tó re stanow iły i stanow ią in stru m ent u łatw ia ją c y ek sp o rt tow arów w y tw arzan y ch przez firm y k rajow e. Japo nia nie m a tak ic h asp iracji politycznych jak S tan y Zjednoczone.

G dyby chcieć bliżej scharakteryzow ać rolę inw estycji bezpośrednich za granicą w e w zroście gospodarczym Japonii, to trzeba by przede w szy stkim stw ierdzić, że nie w yróżniały się one niczym specjalnym od innych składników zagranicznych aktyw ów długoterm inow ych. Tw orzone filie lub przedsiębiorstw a w obszarach celnie zam kniętych, np. EWG, stano wią tylko przyczółek dla działalności japońskich korporacji. Z reg u ły bowiem istn ieje ścisła kooperacja m iędzy korporacjam i rodzim ym i i ich filiam i zagranicznym i. Odnosi się to n aw et do ty ch przypadków , w k tó ry ch k o rporacje te i ich filie nie są powiązane żadnym i w ięzam i oficjal nym i. S prow adzane n a obszary celnie zam knięte m aszyny, urządzenia i p ółfab ry k aty do dalszej obróbki w filiach oficjalnie nie fig u ru ją jako eksport japoński, a ty lko jako przepływ środków prod ukcji na potrzeby przedsiębiorstw japo ńsk ich ulokow anych poza granicam i Japonii. Istn ieją więc dość szerokie m ożliwości om ijania b a rie r celnych, co um ożliw ia roz szerzenie ekspansji eksportow ej.

W latach sześćdziesiątych daje się w y raźnie w yodrębnić dwa kie ru n k i w eksporcie k a p ita łu japońskiego. Z jednej stro n y w yraźnie po w iększa się ilość firm handlow ych i filii k o rp o racji japońskich w k ra ja c h rozw iniętych, z drugiej zaś Japonia buduje now e przedsiębiorstw a w k ra ju, k tóre sta ją się bazą eksportu kap itału do k rajó w ro zw ijających się. Św iadczą o ty m dane ta b e li 2.

Z danych ty c h w yn ik a, że udział k rajó w rozw ijający ch się w ogólnym przyroście w yw ozu k a p ita łu japońskiego w ynosił w drugiej połowie lat sześćdziesiątych około 90% . D aje to podstaw ę do sform uow ania wniosku, że Japo n ia w y b ra ła jako głów ny teren sw ojej p e n e trac ji kapitałow ej k ra je ro zw ijające się. P rzy jęcie takiego k ie ru n k u ek span sji kapitałow ej Japo nii nie da się uzasadnić w yłącznie działaniem jednego czynnika, np.

(8)

Tab. 2. Przyrost eksportu kapitału japońskiego do krajów rozw ijających się i kra jów w ysoko rozw iniętych w latach 1965— 1970 w min. dolarów 8

The rise of the export of th e Japanese capital to developing and highly developed countries b etw een 1965 and 1970 in m illions of dollars

W yszczególnienie 1965—1968 1969 1970

Przyrost całego eksportu kapitału 2673 1508 2057

w tym:

a) do krajów rozw ijających się 2573 1264 1824

b) do krajów rozw iniętych 100 244 233

Przyrost zagranicznych inw estycji

bezpośrednich 446 206 356

a) do krajów rozwijających się 313 200 400

b) do krajów rozw iniętych 133 6 52

Przyrost kredytów eksportowych 1463 674 812

a) do krajów rozw ijających się 1343 610 737

b) do krajów rozwiniętych 126 64 75

dążeniem do opanow ania w zględ n iełatw ych i przyszłościowo, być

może, bardzo chłonnych rynków . Nie m niejsze znaczenie m iały p o trzeby surow cow e Jap o n ii i konieczność ich zabezpieczenia oraz w zględnie d u ża sw oboda w opanow yw aniu ry n k ó w k rajó w ro zw ijających się.

ZAGRANICZNA EK SPAN SJA KAPITAŁU PAŃSTWOWEGO JAPONII DO KRAJÓW ROZWIJAJĄCYCH SIĘ

W łata ch sześćdziesiątych n a stą p iły dość isto tne zm iany w tra k to w a n iu przez rząd japoński p ro b lem aty k i ek sp o rtu k ap itału państw ow ego. P rz ed e w szy stk im rząd zaczął tra k to w a ć ek sp o rt k ap itału publicznego jako jed en z koniecznych w aru n k ó w pobudzania k o n iu n k tu ry g ospodar czej. D latego też w drugiej połowie la t sześćdziesiątych m ożna było zauw ażyć dy n am iczny w zrost ek sp o rtu k a p ita łu państw ow ego szczegól nie do k ra jó w ro zw ijających się. W rok u 1965 rząd japoński w y stąp ił z in ic ja ty w ą rozszerzenia pom ocy k ap itało w ej k rajo m ro zw ijający m się. B ył to je d n a k tylk o p rete k st, za k tó ry m rząd u k ry w a ł szersze cele, a przede w szy stk im dążenie do podporządkow ania ekonom icznego k ra jó w ro zw ija ją c y c h się i ty m sam ym u łatw ie n ie działalności kapitało w i p r y w a tn e m u w ty c h rejonach.

Celem szerszego n aśw ietlen ia skali zaangażow ania się p aństw a w ek s porcie k a p ita łu do k rajó w ro zw ijający ch się przedstaw iono w tab e li 3 zm ian y w s tru k tu rz e tego ek sp o rtu w lata ch 1965— 1970, z podziałem na k a p ita ł p ań stw o w y i p ry w atn y .

Z d any ch tab e li 3 w ynika, że w ro k u 1966 n astąp ił w y ra ź n y w zrost

(9)

udziału k ap itału państw ow ego w globalnym eksporcie k a p ita łu jap o ń skiego do k rajó w rozw ijający ch się. Było to rez u lta te m podjęcia przez rząd decyzji akty w n iejszej pom ocy k apitałow ej k rajo m ro zw ijającym się. I tak , o ile w ro k u 1965 udział k a p ita łu państw ow ego w globalnym eksporcie k a p ita łu japońskiego do ty c h obszarów w yniósł 48% , to w 1966 w zrósł do 77,1%, tj. w w y rażen iu p ieniężnym o 271 m in d o i 9.

Tab. 3. Struktura eksportu kapitału japońskiego do krajów rozwijających się (eksport netto w danym roku w %>) 10

The structure of the export of the Japanese capital to developing countries (the net export in a given year in %>)

W yszczególnienie 1965 1966 1970

I Kapitał państw owy (ogółem) w tym: 48,0 77,1 63,0 1) „Pomoc oficjalna” 48,0 45,0 25,1 — na bazie um ów dwustronnych 46,1 35,1 20,4 a) subsydia 16,7 15,7 6,6 b) pożyczki bezpośrednie 29,0 19,4 13,8

— w kłady do organizacji międzynarod. 0,4 7,4 4,7

' 2) Pozostały — 34,6 37,9

— kredyty eksportowe — 30,0 19,1

— inw estycje bezpośrednie — 4,6 7,8

— kredyty udzielone org. międzynarod. — — 11,0

II K apitał pryw atny (ogółem) w tym:

52,0 22,9 37,0

1) kredyty eksportowe 31,8 12,7 21,3

2) inw estycyjne bezpośrednie 20,2 10,2 14,5

3) pozostały — — 1,2

Ogółem w °/o 100,0 100,0 100,0

Eksport kapitału do krajów rozw ijają cych się w min doi.

486 669 1824

Udział eksportu kapitału do krajów rozw ijających się w GNP (w %>)

0,55 0,66 0,93

Udział pomocy dla krajów rozw ijających się w GNP (w %>)

0,27 0,29 0,23

9 W 1963 roku eksport kapitału państw owego i pryw atnego do krajów rozw i jających się kształtow ał się na zbliżonym poziom ie (140 m in i 128 min). Por. Economic Cooperation D ivision MITI, Tokyo 1964.

10 Źródło: W yliczenia w łasne w oparciu o dane zawarte w Economic Coope ration Division MITI 1965, 1971.

(10)

W n a stę p n y c h lata ch udział państw a system atyczn ie obniżał się do 68% w ro k u 1970. Nie oznaczało to jed n ak spadku bezw zględnego, po niew aż k a p ita ł pań stw o w y zainw estow ał w 1970 około 1,15 m ld doi.

S pad ek udziału środków p aństw ow ych w eksporcie k a p ita łu jap o ń skiego do k rajó w ro zw ijający ch się po ro ku 1966 w iąże się ze w zrostem aktyw ności k ap ita łu p ry w atneg o w ty m zakresie. Ja p o ń sk i k a p ita ł p r y w a tn y u lokow any w k ra ja c h rozw ijający ch się w zrósł z 153 m in doi. w 1966 do 672 m in doi. w 1970 roku. Był on jed n a k w 1970 praw ie d w u k ro tn ie m n iejszy niż k a p ita ł państw ow y.

W lata ch 1966— 1970 w eksporcie k a p ita łu państw ow ego do k rajó w ro zw ijający ch się daje się w yodrębnić dw ie ten den cje. P ierw sza p rze jaw iła się w dynam icznie rozw ijający m się eksporcie k ap itału p ań stw o wego w postaci k red y tó w eksportow ych, in w esty cji bezpośrednich i po

życzek jenow ych oraz w kładów dla organizacji m iędzynarodow ych

(w zrost z 231 m in doi. w 1966 do 894 m in doi. w 1970 roku). D ruga zaś w y raziła się w olniejszym w zrostem ek sp o rtu k a p ita łu państw ow ego w form ie tzw . pom ocy, k tó ra z 285 m in doi. w 1968 rok u w zrosła tylk o do 458 m in doi. w ro k u 1970

Z przytoczonych liczb w ynika, że rząd japoński, często w b rew ofi cjaln em u stanow isku, rozw ijał te form y ek sp o rtu k a p ita łu państw ow ego, k tó re pozw alały m u na reg u lo w an ie w zrostu w łasn ej gospodarki, po

przez pobudzanie rodzim ego k a p ita łu p ry w atn eg o do ekspansji

ekonom icznej.

Jap o ń sk i k a p ita ł państw ow y zain tereso w any był w ekspansji na a z ja ty ck ie k ra je ro zw ijające się, a głów nie na k ra je P ołudniow ej i P o łu dniow o-W schodniej A zji oraz Dalekiego W schodu, gdyż na te obszary przypadło w rok u 1970 98,4% całego w yw ozu k a p ita łu państw ow ego Japo n ii. Taka s tru k tu ra ek sp o rtu k ap itału państw ow ego była efek tem am bicji Jap o n ii p rzejęcia w ty m regionie św iata p rzew odnictw a ekono m icznego. A m bicje te potw ierdza rozwój ek sp o rtu k a p ita łu państw ow ego jeszcze przez jed e n kan ał, k tó ry Jap o n ia zaczęła szerzej w y ko rzysty w ać dopiero w ro k u 1969, a m ianow icie finansow anie p rogram ów rozw oju r e gionów A zji opracow an y ch przez organizacje m iędzynarodow e. O ile w ro k u 1964 w k ła d y na finansow anie podobnych program ów przez J a ponię w ynosiły 10 m in doi., to w 1972 już 138 m in doi.

Rozszerzenie tego k an ału ek sp o rtu k a p ita łu państw ow ego um ożliw ia Ja p o n ii skuteczn iejsze oddziaływ anie n a k ra je rozw ijające się, a ty m sam ym szybsze podporządkow anie ich bez unaoczniania tego fa k tu n a zew nątrz. Zaw sze bow iem będzie tu w y stęp ow ała organizacja m iędzy n a rodow a, a nie in d y w id u aln ie Jap o nia, jako podm iot udzielający k re d y tu . D zięki tem u , bez w iększego rozgłosu, ry su ją się w A zji ram y nowego zw iązku gospodarczego, k tó ry coraz częściej n a zy w an y je st A zjaty ck im

(11)

2 0 0 Wacław Grzybowski

W spólnym R ynkiem , będącym pod bezpośrednim kierow nictw em Ja p o nii. Nowo p o w stający blok gospodarczy tru d n o jest p rzyrów nać do EWG. T w orzeniu EWG przyśw iecała idea in teg racji gospodarczej p a rtn e ró w m niej w ięcej rów norzędnie rozw iniętych gospodarczo. Z ary so w ujący się blok gospodarczy Azji W schodniej składałby się z p a rtn e ró w o w y raźn ie zróżnicow anych poziom ach rozw oju. P rz y ty m jeden z n ich (Japonia) m iałb y pozycję bezw zględnie dom inującą. Żaden z pozostałych p a rtn e ró w takiego bloku nie m ógłby rów now ażyć, w dającej się przew idzieć p rz y szłości, pozycji zajm ow anej przez leadera.

W śród pom ocy znaczną rolę odgryw ały tzw . „pożyczki jen o w e”. B yły one przede w szystkim przeznaczone na zakup w Japo nii przez k ra je ro zw ijające się dóbr konsum pcyjnych, k tó re w latach 1966— 1970 zw ięk szyły się z 130 m in doi. do 250 m in doi. U dzielając tego ro dzaju po życzki, z reg u ły zw rotnej, rząd japoński preferow ał japońskich dostaw ców dóbr dla k rajó w ro zw ijających się, głównie w łasne p rzedsiębiorstw a p ry w a tn e , k tó re w y k o rzy stu jąc swoją up rzyw ilejow aną pozycję u stalały wyższe ceny od cen św iatow ych. K ra je rozw ijające się, k tó re k orzy stały z tej form y pożyczek japońskich, o trzym yw ały m niejszą w w olum enie ilość dóbr. W edług o ficjalnych danych, głów nym i odbiorcam i tej form y k re d y tu państw ow ego b yły Indie, P a k ista n i Indonezja, k tó re w lata ch sześćdziesiątych otrzym ały pomoc kolejno w wysokości: 471 m in, 315 m in i 330 m in doi.11

TENDENCJE, KIERUNKI I CELE EKSPORTU PRYWATNEGO KAPITAŁU JAPOŃSKIEGO

E ksp an sja zagraniczna k ap itału państw ow ego była w la ta c h sześć dziesiątych ty lk o częścią aktyw izacji k a p ita łu japońskiego n a arenie m iędzynarodow ej. Szybki rozwój gopsodarki japońskiej zdynam izow ał działalność k ap itału pryw atnego, k tó ry dążył do zdobycia now ej pozy cji ekonom icznej w świecie, korzystnej z p u n k tu w idzenia możliwości dalszego rozw oju i ekspansji. W yrazem tego jest szybki w zrost japoń skich in w esty cji p ry w a tn y c h za granicą.

Z dany ch z aw arty ch w tabelach 4 i 5 w y n ik ają dwa w nioski o cha ra k te rz e ogólnym :

— w lata ch sześćdziesiątych, a szczególnie w drugiej połowie tego okresu, w zrastało znaczenie pożyczek i in w esty cji portfelo w y ch w ca łości p ry w a tn y c h in w esty cji japońskich za granicą. W latach 1970— 1971 udział ich w yniósł aż 94% . J a k widać k a p ita ł p ry w a tn y w olał eksporto w ać środki w tej postaci;

(12)

Tab. 4. Struktura japońskich in w estycji pryw atnych za granicą w #/o12 The structure of Japanese investm ents abroad in #/o

Lata In w esty cje bez pośrednie Inw esty cje port felow e Pożyczki Ogółem 1965/66 8 49 43 100 1966/67 14 33 53 100 1967/68 9 43 48 100 1968/69 5 36 59 100 1969/70 5 33 62 100 1970/71 4 33 63 100 1965/66—1970/71 6 35 59 100

Tab. 5. Struktura japońskich in w estycji pryw atnych za granicą w min d o i.13 The structure of Japanese private investm ents abroad in m illions of dollars

Lata

1965/66— 1970/71 181 991 1625 2797

1960/61— 1964/65 196 251 153 600

Stan na

31 marca 1971 r. 408 1334 1854 3596

— niew ielki udział in w esty cji bezpośrednich w ogólnym w yw ozie k a p ita łu pry w atn eg o su g eru je stw ierdzenie, że ko rp o racje japońskie w i działy możliwości podniesienia sw ojej ekspansji za granicą nie poprzez bezpośrednie zaangażow anie (inw estycje bezpośrednie) środków , ale po przez pośrednie p rzen ik an ie w o rganizm y gospodarcze in n ych k rajó w . Pow yższy podział japońskich in w e sty c ji p ry w a tn y c h za granicą je st w dużym stopniu um ow ny, gdyż nie m a sprecyzow anego k ry te riu m po działu, jak ie n a k ła d y n ależy zaliczyć do in w esty cji bezpośrednich, a jak ie do inw estycji p rotfelow ych. W K odeksie o liberyzacji ruchu kapitałowego pow iedziane jest, że do bezpośrednich in w esty cji zalicza się: 1) n a k ła d y kapitałow e w p rzedsiębiorstw ach in n y ch państw , dokonyw ane w celu ustan ow ien ia długoterm inow ych stosunków ekonom icznych i w y w ierające w pływ na kierow anie d anym przedsiębiorstw em ; 2) n a k ła d y in w e sty c y j ne w form ie pożyczek, k tó ry ch okres jest dłuższy niż 5 lat. P rz ed sta

-12 Źródło: „Official Trade B u lletin ” 1971, „Statistics M ontly” 1972, NIKI „Biul- letin Inostrannoj Kommerczeskoj Inform acji” 1972, 5.

18 Ibidem.

(13)

20 2 Wacław Grzybowski

w ionę dane m ają ty lk o pokazać ogólne ten d e n c je w latach sześćdziesią ty c h w eksporcie k a p ita łu pryw atnego.

Z p u n k tu w idzenia s tru k tu ry geograficznej w yw ozu pryw atnego k a p ita łu japońskiego w lata ch sześćdziesiątych czołowe m iejsce zajm o w ały k ra je A m ery k i P łn . oraz państw a południow ej i południow o-w schod niej A zji (w liczając D aleki Wschód). Udział ty c h pierw szych w 1971 ro ku w ogólnym eksporcie pryw atnego k a p ita łu japońskiego w yniósł 26°/o, zaś w d rugich 23% . K ra je A m eryki Ł acińskiej zajm ow ały w n im trz e cie m iejsce (16%). K olejność n astęp n ych regionów kształtow ała się n a stępująco: k ra je E u ropy Zachodniej — 15%, k ra je Bliskiego W schodu i Środkow ego — 9% , A u stralia i O ceania — 8 % oraz k raje A fry k i — 3 % 14. W ynika z tego, że p ry w a tn y k ap itał japoński był w d u ży m sto p niu zain tereso w an y zarów no k raja m i rozw iniętym i, jak i k ra ja m i roz- w ijający m i się. Po pew n ym okresie zastoju w eksporcie k ap itału p ry w a t nego do k rajó w rozw ijający ch się, pod koniec la t sześćdziesiątych oraz na początku la t siedem dziesiątych zainteresow anie ty m i obszaram i zna cznie wzrosło. Św iadczy o ty m udział k rajó w rozw ijających się w p ry w a tn y c h in w esty cjach zagranicznych k a p ita łu Japonii. W yniósł on w rok u 1971 51%.

P a trz ą c n a dziedziny, do k tó rych kierow ał się p ry w a tn y k a p ita ł ja poński, w k ra ja c h rozw iniętych inw estycje japońskie m iały c h a ra k te r typow o handlow o-usługow y, a m ianowicie: dokonyw ano ich w sferze h an d lu , bankow ości i ubezpieczeń. N atom iast w k ra ja c h rozw ijających się m iały one c h a ra k te r p rodukcyjny, czyli b y ły bezpośrednio angażow ane w sferze pro d u k cji m aterialn ej.

W S tan ach Z jednoczonych p ry w a tn y k a p ita ł japoński dążył do um oc nienia swojej pozycji. Chodziło tu przede w szystkim o zorganizow anie spraw niejszej sieci handlow ej, bankow ej i ubezpieczeniow ej, k tó re b y ły w stanie um ożliw ić tow arom japońskim szybką ich realizację. D latego też w śród n akład ó w in w esty cy jn y ch Jap o n ii dokonanych w A m eryce P łn . aż 56% p rzy p ad a n a te trz y sfery, a m ianow icie: na handel, b an kowość oraz ubezpieczenia. B rak większego zinteresow ania sferą p ro d u k cji m aterialn ej w y n ik ał przede w szystkim z obaw y kap itału japońskiego, że inw esty cje m ogą okazać się mało ren to w n e przede w szystkim w w y n ik u w ysokiego poziom u płac. N atom iast w K anadzie kap itał japoński za angażow ał się w przem yśle obróbki d rew n a oraz w w ydobyciu w ęgla kam iennego, ru d żelaza i ropy naftow ej. N ależy jed nak zaznaczyć, że Jap o n ia an g ażu je tu środki nie w sposób bezpośredni, w form ie tw o rze nia w łasnych firm , czy n a w e t w form ie firm o m ieszanym kapitale, lecz w form ie udzielan ia pożyczek przedsiębiorstw om m iejscow ym .

(14)

K ra je E u ro p y Zachodniej nie zajm ują takiego m iejsca w eskporcie p ry w atn eg o k ap ita łu japońskiego, jak ie pow inno im przypadać z rac ji osiągniętego poziomu rozw oju ekonomicznego. T rzeba tu zaznaczyć, że k ap itał jap o ń sk i w ykazyw ał stosunkow o słabe zain tereso w anie ty m re gionem św iata. W ynikało to głów nie z dużych trud no ści cłow ych dla w łasnej ek sp ansji kapitałow ej, dlatego też, podobnie ja k w S tan ach Z jednoczonych, Jap o n ia lokuje środki w sferę h an dlu , bankow ości i ubez pieczeń, dążąc do stw orzenia w te n sposób lepszych w aru nk ów dla w łasnego ek sp o rtu tow arow ego. N ależy jednocześnie zaznaczyć, że udział E uropy Zachodniej w eksporcie p ryw atnego k a p ita łu japońskiego by łby znacznie m niejszy, gd yby odjąć od inw estycji pożyczkę w ieloletnią dla W ielkiej B ry tan ii udzielonej przez Japonię n a dostaw ę statkó w (około 82% całości udziału). Jeżeli bow iem o d ejm iem y tę pożyczkę (około 500 m in doi.), to udział k rajó w E uropy Zachodniej będzie n aw et niż szy od ud ziału ostatniego k o n ty n e n tu w eksporcie k a p ita łu p ryw atn ego Japonii, a m ianow icie A fry k i. W zasadzie w E uropie Zachodniej uloko w ały się firm y handlow e, k tó re z ajm u ją się sprzedażą tow arów w ielkich k o rp o racji japońskich, tak ic h ja k Toyota, M itsubishi, H itachi, H onda i innych.

D opiero n a początku la t siedem dziesiątych w w a ru n k a ch ro zw ijają cych się k ryzysów ekonom icznych m ożna było zauw ażyć aktyw n iejsze działanie firm japońskich w sferze p rodukcji m a te ria ln e j. Konieczność podjęcia tak ic h decyzji p ry w a tn y business m o ty w u je tym , że Europa Zachodnia zam yka się w coraz w iększym stopniu, co grozi zaham ow aniem w zrostu ek sp o rtu tow arow ego Japonii. Poniew aż sam e in w esty cje w sferę h an d lu nie przynoszą polepszenia sy tu acji na ty m odcinku, business ja poński p rag n ie om inąć b a rie ry celne poprzez bezpośrednie ulokow anie się w ty c h k raja ch . W aru n k i techniczne i technologiczne oraz sy stem k ierow n ictw a w E u ro p ie n ie różni się w zasadzie od japońskiego. K a p ita ł p ry w a tn y Ja p o n ii dostrzega więc stosunkow o duże m ożliwości p e n e trac ji in w esty cy jn ej ty c h o b sz a ró w ł5. D otyczy to głów nie p rzem y słu e le k tro nicznego, fotograficznego, sam ochodowego oraz chem icznego. W lata ch 1971— 1972 n a k ła d y in w esty cy jn e k ap itału japońskiego w sferze p ro d u k cji przem ysłow ej E u ro p y Z achodniej w yniosły około 61 m in doi.

L ata sześćdziesiąte b y ły okresem ekspansji k ap itałow ej Jap o n ii w A u stra lii i Oceanii. K a p ita ł p ry w a tn y in teresow ał się głów nie p rzem ysłem

15 R. G u i l l a i n : Japonia — trzecie mocarstwo, W arszawa 1972. Pisze on: „Odkrycie Europy... było na przełomie lat 60—70 now ym celem Japonii... w św ie - cie, w którym tw orzyły się w ielkie zespoły... Japonię ogarnął nagle strach, że zostanie, jak m ówią, „sierotą” św iatow ej gospodarki... Japonia powodowana sze regiem przyczyn w yszła na spotkanie Europy. Znalazła tu przeciw w agę stosun k ów ze Stanam i Zjednoczonym i”.

(15)

w ydobyw czym , a m ianow icie: w ydobyciem w ęgla kam iennego, r u d że laza, ropy naftow ej i gazu ziemnego. Ponad to zaangażow ał środki w p rze m ysł celulozow y, m etalurg iczny oraz sam ochodowy. P odstaw ow ą fo rm ą p rzen ik an ia k a p ita łu japońskiego do tej części św iata jest tw o rzen ie p rzedsiębiorstw m ieszanych, wspólnie z kap itałem rodzim ym oraz u d z ie lan ie pożyczek n a p race badawcze w ty m zakresie.

W k ra ja c h ro zw ijający ch się p ry w a tn y k ap itał japoński in w e stu je głów nie w p rzem ysł surow cow y. D okonuje tego w różnych fo rm ach (in w esty cje bezpośrednie, pożyczki).

W s tru k tu rz e gałęziow ej p ry w atn y ch inw estycji japońskich dokona n y c h w latach sześćdziesiątych za granicą pierw sze m iejsce zajm ow ał przem ysł w ydobyw czy. W roku 1971 udział nakładów in w e sty c y jn y ch n a w ydobycie surow ców i paliwa oraz na rolnictw o i leśnictw o w ca łości ek sp o rtu p ryw atn eg o k ap itału japońskiego w ynosił 35°/o. P rz em y sł przetw ó rczy p arty cy p o w ał w 25%>, udział handlu, bankow ości i ubez pieczeń kształto w ał się na poziomie 21% , a pozostałe n a k ła d y (19%) p rzy p ad ły na in n e dziedziny działalności gospodarczej.

Okoliczności sk łan iające Japonię do zw iększenia ek sp o rtu k ap itału są w ysoce zróżnicow ane. Można jed nak w skazać m otyw y, k tó re ja k się w yd aje, o d g ry w ają głów ną a zarazem c h a ra k te ry sty c z n ą rolę. Są to: dą żenie do zapew nienia dostaw surow ców zag ranicznych na p o trzeb y go spodarki k rajo w ej, dążenie do bezpośredniego zajęcia się d y stry b u c ją japońskiego w yw ozu towarow ego, a czasam i n aw et tro sk a o w zrost p restiżu gospodarczego, co n a tu ra ln ie rów nież pozostaje w zw iązku z eksp an sją eksportow ą, nie zawsze jed n ak naty chm iasto w ą. M otyw w yż szej stopy zysku z k ap itału zainw estow anego za granicą w porów naniu ze stopą zysku u zyskiw aną z k ap itału odpow iednio zainw estow anego w k ra ju — w skali św iatow ej bodziec z reg u ły n ajw ażniejszy — scho dzi tu ta j na p lan dalszy. W arto wspom nieć tak że o rzadkiej we w spół czesnej gospodarce m iędzynarodow ej p rzyczynie p opierania in w e sty c y j nej działalności zagranicznej przez państw o, jak ą okazała się w n iek tó ry ch o kresach znaczna, n a d m iern a w stosunku do potrzeb japońskiej gospo d a rk i narodow ej, n adw yżka w pływ ów dew izow ych n ad w y d a tk a m i16. Nie bez znaczenia je st ponadto kw estia szybkiego w zrostu płac w Japonii, zm iejszającego k on kurencyjność eksportu tow arow ego, a także rosnąca cena ziemi i opory w stosunku do zanieczyszczania środow iska. Do now szych m otyw ów japońskiej zagranicznej ek span sji kapitałow ej należy dążenie do przekroczenia b arier tw orzonych n a w ielu ry n k ac h zagranicz n y c h w stosunku do tow arów przyw ożonych z Jap o n ii oraz nagrom adze

(16)

nie znacznych now ych m ożliwości finansow ych, technologicznych i o rg a n izacyjnych.

Ocena prestiżu gospodarczego jako czynnika pobudzającego ek sp o rt kap itałó w n asuw a tru d n o śc i badaw cze. W iążą się one przede w szy stk im z ograniczonym i m ożliw ościam i jego w y o d ręb nien ia spośród in n y ch czyn ników tow arzyszących. Ż adna bow iem firm a nie p rzy znaje się do p re s ti żowej ek sp an sji in w esty cy jn ej, choćby ty lk o z tego powodu, że stan ow i łoby to p rzek reślen ie sam ej idei w y d a tk u prestiżow ego. W zm acniania p restiżu gospodarczego nie należy jed n a k utożsam iać z b rak iem k a lk u lacji. P re stiż może czasam i być ceniony ze w zględu n a odbiorcę w ew nętrznego (tj. japońskiego), k tó ry okazuje w iększy szacunek czy zau fa nie przedsiębio rstw u m ającem u filię za gran icą i prow adzącem u szeroką działalność w skali m iędzynarodow ej. D odatkow e w zm ocnienie p restiżu m oże być rów nież w ażne ze w zględu na odbiorcę zagranicznego. L oko w anie k a p ita łu w m niej ren to w n y c h in w esty cjach zag ranicznych powo dow ane może być n iek iedy chęcią popierania państw ow ej polityki z ag ra nicznej, a więc może w ynikać z pobudek p atrio tyczn ych . Częściej jed n a k m otyw em zasadniczym będzie chęć uzyskania zwiększonego poparcia rząd u japońskiego dla cało k ształtu działalności firm y , a więc p rzy uw zględ nian iu zgodności te j dzałalności z in teresem państw ow ym .

Japo ńska zagraniczna ek sp an sja k ap itałó w pozostaje oczywiście

w pew nym zw iązku z różnicą m iędzy cenam i siły roboczej w ró żn ych k raja ch . Chodzi tu głów nie o nisk ie płace w k ra ja c h ro zw ijający ch się oraz o różnice w w ydajności p rac y 17. O grom ne często odległości od głów ny ch przem ysłow ych ry n k ó w św iata — n ajw ięk szych im p o rteró w k a p i ta łu — nie sp rz y ja ją jap o ń sk im zain teresow an iom in w esty cy jn y m . Nie bez znaczenia była tu ta j sp raw a stosunkow o słabego, zwłaszcza w po czątkow ym stad iu m rozeznania w o rg an izacy jn ej, psychologicznej i k u l turo w ej sy tu acji społeczeństw eu ro p ejsk ich czy północno -am eryk ań sk ich

p rzy rów noczesnej raczej dobrej o rie n tac ji w s tru k tu ra c h i tre n d a c h n a tu r y czysto gospodarczej. Po ty m w zględem Jap o n ia znajd ow ała się w zasadniczo odm iennej, tj. tru d n ie jsz ej sy tuacji, w porów naniu z u k ła dem stosunków m iędzy k ra ja m i E uropy, czy stosunkam i USA — W ielka B ry tan ia albo n a w e t stosunkam i USA z całą E urop ą Zachodnią. N ajlicz niejsze bodźce i n ajp ełn iejsze rozeznanie sk ła n ia ły n ato m iast gospodarką jap o ń sk ą do inw estow ania w k ra ja c h d y sp o n u jący ch zasobam i surow co w y m i i tan ią siłą roboczą. W efekcie, m im o dość znacznych nak ład ó w kapitałow ych na tere n ie USA i rosnącej ek span sji n a obszar E u ro py Zachodniej, w ięcej niż połow a jap o ń sk ich in w e sty c ji zagranicznych sk u pia się na ry n k ac h k rajó w ro zw ijający ch się. W pierw szym okresie J a

(17)

ponia ograniczała sferę swej p en etracji do ryn ków bliższych geograficz nie, następ n ie zaś rozszerzając swe w p ływ y na ry n k i coraz odleglejsze (K orea Płd., Hong Konk, Taiwan, T ajlandia, M alezja, Filipiny, Indie, Indonezja, S ingapur, Iran, Turcja, B razylia, A rgentyn a, K ostaryka, M ek syk, Chile, P e ru , N igeria, K enia itd.).

W obliczu istn iejący ch b arier celnych dokonyw anie inw esty cji „ a n ty - pro tek cjo n isty czn y ch ” w k rajach wysoko rozw iniętych mogło być rea ln e dopiero przy osiągnięciu pew nej przew agi technologicznej n ad k o n k u re n cją m iejscow ą. O dpadła bowiem w w a ru n k a c h gospodarow ania n a te re nie k ra ju o droższej sile roboczej możliwość zachow ania niższych kosz tó w p rod u kcji z rac ji różnic płacow ych, a więc to, co w dużej m ierze decydow ało o sukcesach japońskiego ek sp o rtu towarow ego. Z kolei in w estycje japońskie w przem yśle przetw órczym krajów słabo ro zw iniętych staw ały się b ardziej celowe w m iarę pow iększania się rozpiętości m iędzy szybciej rosnącym i przeciętnym i dochodam i robotnika japońskiego a p rze ciętny m i dochodam i robotnika w k ra ju gospodarczo zacofanym .

N iektóre japońskie inw estycje zagraniczne w yw ołane zostały k a lk u lacjam i zw iązanym i z now ym uk ład em m iędzynarodow ych stosunków rynkow ych. Tu oczywiście należy w ym ienić w pierw szej kolejności re gionalne procesy in teg racy jn e i w y n ik ające z nich szanse w ejścia na ry n k i k ilk u k rajó w poprzez inw esty cje w jedn ej z in te g ru ją c y ch się go spodarek narodow ych. N aw et jed n ak in w estu jąc poza ram am i u g ru p o w ań, Jap o nia m iała czasami dodatkow ą możliwość łatw iejszej ekspansji tow arow ej na te re n y p aństw trzecich. Czasam i w ynikało to z sam ego fizycznego zbliżenia od odpow iednich ry nkó w zbytu i zwiększonej ope ratyw n o ści handlow ej, a czasami z korzy stn iejszych p raw n ych w a ru n ków zbytu z te re n u , na k tó ry m m iano w ytw arzać to w a ry eksportow e. Na szczególną uw agę zasługują ele m en ty strategii perspektyw icznej, obserw ow ane m. in. w zakresie in w esty cji przem ysłu przetw órczego. W obecnej sy tu acji japońskiej u trzy m an ie wysokiego tem pa p rzy ro stu odpow iedniego działu eksportu n iejed n o k ro tn ie m ożliwe byłoby w drodze czysto h andlow ej, jednakże in w estycje zagraniczne dokonyw ane są z m y ślą o sy tu acji przyszłej, w któ rej eksport tow aro w y z Japonii napotkać m oże nowe przeszkody, wysoce niebezpieczne w obliczu zapotrzebow ania przem ysłu krajow ego n a m ateriały i paliw a.

Najczęściej sp otykanym uzasadnieniem japońskich inw estycji zagra nicznych jest w łaśnie potrzeba zapew nienia sobie dostaw surow ców . W n iek tó ry ch działach w ysuw a się jed n a k m otyw czysto eksportow y, a m ianow icie dążenie do zapew nienia zb ytu tow arów poprzez zagranicz n ą filię. Chodzi tu nie tylko o eksport m aszyn, urządzeń i części zam ien n y ch dla zagranicznych obiektów in w esty cy jn y ch , ile o eksport części do m ontażu, m ateriałó w i innych elem entów nakładów bieżących

(18)

zwią-T a b . 6. S to p ie ń im p o r to c h ło n n o śc i g o sp o d a r k i ja p o ń sk ie j w zakr esie su ro w có w i pa liw w la ta ch 1 9 6 3 — 19 80 18 T he d eg re e of im p o r t-a b so r p ti v e n e ss of th e Jap anese ec o n o m y in re g a rds to ra w m a te ri a ls an d fu el s be tw ee n 19 63 an d 1 9 8 0 U d z ia ł im p o r tu w z a sp o k o je n iu p o tr z e b w °/o o» o CO O CO 1 CO O o 1 o , o co co o o o 1-H 1 r H r - ł 1 i - ł * Z a p o tr z e b o w a n ie w ty s. to n 1 9 3 4 0 0 1 8 0 0 2 2 0 0 2 5 0 5 0 0 9,2 U d z ia ł im p o r tu w z a sp o k o je n iu p o tr z e b w % > 7 5 1 0 0 5 7 5 4 8 2 1 0 0 1 0 0 91 1 0 0 9 2 Z a p o tr z e b o w a n ie w ty s. to n 1 9 2 0 0 0 1 1 4 9 1 2 8 1 4 2 0 1 6 0 3 2 3 2 0 0 ₃,8 1 0 6 U d z ia ł im p o r tu w z a sp o k o je n iu p o tr z e b w °/o 6₉ 1 0 0 ₄9 4 6 7 2 1 0 0 9 9 8 6 1 0 0 1 7 8 Z a p o tr z e b o w a n ie w ty s. to n 1 9 8 5 0 6 1 2 9 2 8 0 7 7 8 1 7 2 9 6 ,9 0 ,8 5 4 U d z ia ł im p o r tu w z a sp o k o je n iu p o tr z e b w °/o 6 3 1 O CO t O O ) o o> CO i c — O N W Iß o 05 F- 1 Z a p o tr z e b o w a n ie w ty s. to n O H 2 5 2 3 2 8 6 8 3 9 6 2 5 6 5 ,6 3 4 ,5 2 2 ,3 A lu m in iu m C y n k D re w n o (w m in m 3) M ie d ź N ik ie l R op a n a ft o w a (w m in ba r.) R u d y ż e la z a (m in to n ) U r a n Węgiel k a m ie n n y (k o k su ją c y ) w m in to n 18 Źr ódło: In te r n a ti o n a l P o li cy of Ja pa n, O E C D , P a ri s 1 9 7 6 . 19 W ie lk o śc i p r o g n o st y c z n e .

(19)

2 0 8 W acław Grzybowski

zan ych z ty m i obiektam i. N a p rzykład w roku 1967 w artość eksportow a n y c h części do m ontażu, p ó łfabrykatów itp. przekroczyła wielkość bez p o średnich inw estycji zagranicznych Japonii, podczas gdy analogiczny w yw óz ze Stanów Z jednoczonych i W ielkiej B ry tan ii sięgał zaledw ie 9°/o zagranicznych in w esty cji USA i 6% inw estycji b rytyjskich. W ro k u 1970 aż 71°/o japońskich inw estycji zagranicznych opierało produkcję n a dostaw ach części i m ateriałó w z w łasnego k ra ju . W arto też dodać, że n a ry n k ac h pań stw uprzem ysłow ionych filie japońskich firm z zasady nie k o n k u ru ją z dostaw am i pochodzącym i bezpośrednio z Japonii — n ie zależnie od bieżących k alk u lacji zysku.

Specyfika i zróżnicow anie m otyw ów w yw ozu kapitałów p ry w a tn y c h m ogą oczywiście powodow ać i pow odują kolizje interesów p ry w atn y ch oraz publicznych, a także sprzeczności m iędzy interesam i krótkookreso w ym i i p erspektyw icznym i. W arto jed nak powtórzyć, że na gruncie ja pońskim obserw uje się nie tylko w yraźne dążenie do nadania p rio ry te tu długofalow ym celom stra te g ii gospodarczej, lecz także relaty w n ie dużą skłonność k ap ita łu pry w atn eg o do podporządkow ania swojej polityki kom pleksow ej polityce gospodarczej państw a. Ta ostatnia uw aga nie po w in n a być utożsam iana z brakiem nacisków na politykę gospodarczą p ań stw a. Liczne są bow iem w ypadki u ch y lan ia się k ap itału pry w atneg o od konsek w en tnej rea liz a c ji w ytyczonej przez państw o strategii. W po ró w n an iu jed n a k z sy tu a c ją powszechnie w ystępującą w większości po zostałych p ań stw k ap italisty czn y ch polityczne zdyscyplinow anie p rzed siębiorców japońskich — zarów no zm onopolizow anych, jak i niezm onopolizow anych — stanow iło zjaw isko unikalne. Zapew ne w ynika ono przede w szystkim z solidaryzm u ty pu nacjonalistycznego. Istotn e zna czenie może mieć jed n a k także rozpow szechnione przekonanie, że poli ty k a gospodarcza p ań stw a jest celowa, a naw et stanow i nieodzow ny w a ru n e k sukcesów ek sp an sji zagranicznej. Konieczność pomocy państw a dla działających na aren ie św iatow ej p rzedsiębiorstw japońskich w ynika zw łaszcza z w ciąż jeszcze w idocznych słabości całej gospodarki narodow ej i większości firm p ry w a tn y c h . W arto zauw ażyć, że część japońskiej ek sp ansji in w e sty c y jn ej za granicą dokonuje się z udziałem kapitałów publicznych, n ato m iast n iek tó ry m p rodukcyjn ym inw estycjom p ry w a t n y m u to ro w ały drogę państw ow e n akłady na lokalną in fra stru k tu rę .

Mimo pom ocy p ań stw a i szybko rosnącej skali obrotów japoński w y wóz k ap itału n ad al n ap o ty k a poważne trudności.

Pierw szą b a rie rą je st w ty m p rzy p adku niedo statek środków finanso w ych. Może w ydaw ać się to paradoksalne w św ietle ogrom nych n ad w y żek płatniczych, jakim i k ra j ten dysponow ał do ro ku 1973. Posiadania rez e rw w a lu t obcych czy złota nie należy utożsam iać z ogólnie wysokim

(20)

tem po in w esty cji w ew n ętrzn y ch , skala niezaspokojonych potrzeb socjal ny ch oraz dom inacja zagranicznych inw estycji japońskich w bardzo k a pitałochło n n ych p rzem ysłach w ydobyw czych n ad inw estycjam i w p rze m ysłach przetw órczych to podstaw ow e źródła pojaw ienia się b a rie ry b ra k u środków finansow ych.

B ariera d ru g a w yn ika z relaty w n ej „młodości” japońskiej ekspasji k apitałow ej. W kraczając dopiero na obce ry n k i w sensie in w esty cy jn y m , Jap o n ia zmuszona jest do dokonyw ania w ielu ogólnych n akładów w stę p n ych (w ydatki n a tu ry politycznej, in fra stru k tu ra), co w ym aga nie ty lko odpow iednich środków finansow ych, lecz prow adzi także do poważnego w ydłużenia okresu zw ro tu wyłożonego kap itału . D odatkow ym u jem n y m asp ek tem tej okoliczności je st znaczne ryzyko ekonom iczne zw iązane z uru ch om ieniem — n a w ielu zagranicznych ry n k ac h — w łasnej p rz e d siębiorczości niejako od podstaw .

B ariera trzecia ściśle wiąże się z o statnim ze w spom nianych czy n n i ków. B rak dośw iadczenia w prow adzeniu działalności szczególnie w sfe rze pro d u k cy jn ej n a obcych teren ach pow oduje realn e obaw y co do um iejętności w y b o ru op ty m aln y ch dróg działania. Jap oń sk a p rzedsięb ior czość liczy się też pow ażnie, i tru d n o uznać podejście tak ie za m ało uza sadnione, z tru d n o ściam i św iadom ie tw orzonym i przez k a p ita ł k rajó w trzecich w odniesieniu do nowego konkurenta.

C zw artą b a rie rą u tru d n ia ją c ą wywóz k ap itału japońskiego jest wciąż jeszcze n iedostatecznie zaaw ansow ana w w ielu dziedzinach technologia japońskiego p rzem ysłu. O ile zew nętrzna ekspansja handlow a n ieje d n o k rotnie może być z pow odzeniem kontynuow ana dzięki u p rzy w ilejo w a nym w aru n k o m w ew n ętrzn y m , tw orzonym pod kątem likw idow ania jask raw y ch lu k technologicznych, o tyle na ry n k u zagranicznym k ap itał japoński m usi liczyć się w najlepszym razie z rów n ym i szansam i k o n kurentów .

W śród ro zw in ięty ch p ań stw będących ek sp orteram i k ap itału Jap o n ia zajm u je m iejsce liczące się, lecz niezbyt w ysokie, pozostając znacznie w ty le za S ta n am i Zjednoczonym i (ok. 80 m ld doi. bezpośrednich in w e stycji zagran iczn y ch w roku 1970), W ielką B ry tan ią (20 m ld doi.), a także RFN, F ra n c ją i K anadą. W ielkość p rodukcji w ytw o rzon ej za g ranicą przez k a p ita ł a m e ry k ań sk i przew yższała w ty m okresie 3,6 raz y wielkość am erykańskiego eksportu. Odpow iedni w skaźnik w w y pad ku W ielkiej B ry tan ii w ynosił 2,2, podczas gdy dla Japonii jed y n ie 0,4 (w skaźnik m niejszy od japońskiego m iała natom iast RFN).

W ro k u 1970 w artość japońskich bezpośrednich in w esty cji zagranicz n y c h odpow iadała ty lko 1,8% japońskiego DN b ru tto , podczas gdy bez pośrednie in w e sty c je zagraniczne RFN — 3,1% DN b ru tto , F ra n c ji 3,4%,

(21)

USA 8% , a W ielkiej B ry tan ii naw et 16,4%. T rzeba jedn ak podkreślić, że d ynam ika jap o ńskich inw stycji zagranicznych w skazuje na możliwość zm niejszania się ty c h rozpiętości. W lata ch 1965— 1973 np. zagraniczne in w esty cje bezpośrednie Japonii w zrastały średnio rocznie o 29,8°/o, a USA jed y n ie o 9 ,6 % 20. W późniejszych lata ch siedem dziesiątych re la ty w n a d ynam ika w yw ozu k apitałów japońskich była jeszcze wyższa.

ROZWÓJ EKSPORTU KAPITAŁU JAPOŃSKIEGO W OSTATNIM DZIESIĘCIOLECIU 1970—1980

Szybki rozw ój gospodarki japońskiej po II w ojnie św iatow ej, a szcze gólnie w la ta c h sześćdziesiątych przyczynił się do w zrostu napięć w ew n ą trz k ra ju , ja k i w yzw olił sprzeczności w g rupie wysoko ro zw iniętych k rajó w k ap italisty czn y ch. Sprzeczności w śród głów nych potęg k a p ita li stycznych z całą jasnością unaoczniły się podczas ostatniego k ry zy su eko nom icznego. Na przełom ie lat sześćdziesiątych i siedem dziesiątych m iała n a w e t m iejsce bezpośrednia k o n fro n tacja pom iędzy Jap onią a S tanam i Z jednoczonym i oraz n iek tó ry m i k raja m i E uropy Zachodniej, w w yn iku k tó rej to k o n fro n ta cji nastąpiła m. in. rew aloryzacja w a lu ty japońskiej oraz „do brow olne” ograniczenie eksp o rtu Japonii.

T ak ja k się spodziewano, w latach siedem dziesiątych n a ra s ta ły sprze czności m iędzy Ja p o n ią a pozostałym i rozw iniętym i krajam i k ap italisty cz nym i. Z tego dobrze zdaw ały sobie spraw ę koła gospodarcze Japonii. Z jedn ej stro n y bow iem m usi ona dążyć do m aksym alizacji eksp ortu dóbr, ab y u trz y m ać dotychczasow e i oczekiw ane w planie tem po rozw oju gospodarczego. Z drugiej strony n a ra sta ł natom iast opór pozostałych p ań stw k ap italisty czn ych , k tó re w h an d lu z Jap onią w coraz w iększym stopniu zaczęły stosow ać politykę protekcjonistyczną.

K oła gospodarcze Jap o n ii widzą rozw iązanie tego p roblem u n a drodze zw iększenia ek sp o rtu k ap ita łu zarów no do k rajó w rozw iniętych, ja k i do k rajó w ro zw ijający ch się. Ma to um ożliw ić Japonii podniesienie im p o rtu dóbr, poprzez kooperację, od „przedsiębiorstw -córek” lub filii korporacji japońskich, m ający ch siedzibę poza gran icam i k ra ju . P onadto, w p rzy padk u k ra jó w ju ż rozw in ięty ch i będących członkam i określonych bloków gospodarczych, ek sp o rt k ap itału um ożliw iał przeskoczenie b a rie r celnych, k tó re sta ły się w coraz w iększym stopniu czynnikam i h am ującym i eks p o rt dóbr ja p o ń s k ic h 21.

Bardzo w ażny m celem staw ian y m przez Japon ię eksportow i k ap itału

29 Japan’s Overseas In vestments, „The Oriental Economist” 1972. 21 K. K o j i m a : Hidden Barriers to European Japanese Trade, 1975.

(22)

je s t zm iana s tru k tu ry gospodarki, k tó ra m a zarazem przyczynić się do osłabienia napięć na japońskim ry n k u siły ro b o c z e j22.

P rob lem zm iany s tru k tu ry gospodarki, a przede w szystkim przem ysłu n a ra s ta ł w m iarę podnoszenia poziom u rozw oju gospodarczego. Japonia, k ra j położony na w y spach i stosunkow o gęsto zaludniony, zaczynała ju ż w I połowie lat sześćdziesiątych odczuwać tru d n o ści z m agazynow aniem su row ców z jed nej stro n y , z d rugiej zaś w niszczeniu pozostałości po p ro

cesie p ro d u k cji (odpady). W zw iązku z ty m już w połowie lat sześćdzie sią ty c h rząd japoński opracow ał p rogram rozw oju tej produkcji, k tó ra je s t k o n tyn uo w an iem procesu obróbki, lecz n a etap ie w yższym , niż w stę p n e przygotow anie surow ca. K apitałow i p ry w a tn e m u , podobnie jak i państw ow em u, w yznaczono zadanie opanow ania w in n y ch k rajach , a p rzed e w szystkim w k ra ja c h rozw ijających się, ty ch dziedzin w y tw a rza n ia, k tó re zw iązane są ze w stępną obróbką, na p rzy k ład h u tnictw o żelaza. Do Jap o n ii k ra je te e k sp o rtu ją więc p ó łp ro d u k ty i p ó łfa b ry k aty k tó re stanow ią p ro d u k t do dalszej, z reg u ły końcow ej fazy obróbki. D zięki tem u k a p ita ł jap o ń sk i ponosi niższe k oszty tra n sp o rtu ,oraz nie pow od uje zanieczyszczeń środow iska natu ralneg o człow ieka w e w łasnym k ra ju .

W Jap o n ii zostaw ia się w znacznym stopniu pro d u k cję p recy zyjn ą, w ym ag ającą w yższych k w alifik acji siły roboczej oraz zastosow ania a u to m ató w . Poniew aż w Jap o n ii daje się w o statn ich la ta c h odczuć b rak w ykw alifiko w an ej siły roboczej, now e „rozm ieszczenie” p rod uk cji przez k a p ita ł japoński osłabia napięcia na w łasnym ry n k u p ra c y (m. in. tzw . „ P lan T an ak i”). P od ty m k ątem przeprow adzana była refo rm a szkolnic tw a, k tó ra założyła, że w rok u 1980 około 30% m łodzieży będzie koń czyła stu dia wyższe. T ak więc przeniesienie „czarnej ro b o ty ” poza g ran ice k ra ju , a pozostaw ienie w nim przede w szystkim przem ysłów w y specjalizow anych, w y m ag ający ch w yższych kw alifikacji, przyczyniać się będzie do przek ształcan ia k rajó w rozw ijający ch się, a będących pod w p ły w am i Japo nii, w p e ry fe ria ekonom iczne k ształtu jącego się nowego c e n tru m gospodarczego. P o n ad to zakłada się przeniesienie na szerszą skalę prod u k cji n iere n to w n ej lu b nisko ren to w nej z Jap o n ii do k rajó w ro zw ijający ch się.

N a obecnym etap ie w alki ekonom icznej m iędzy głów nym i potęgam i św iata kapitalisty czn eg o o w pły w y na ry n k u św iatow ym , m onopole ja pońskie zajm u ją czołowe m iejsca. Ich aktyw ność oraz dalekow zroczność w podejm ow aniu decyzji pozw ala sądzić, że w przyszłości pozycja k ap i ta łu japońskiego n a k ap italisty czn y m ry n k u k ap itało w y m ulegnie dalsze m u um ocnieniu.