Klin podatkowy jako jedna z barier rozwoju rynku pracy w Polsce

Pełen tekst

(1)OZhonin CVj`dlZcg. '%%,. Jc^lZghniZij:`dcdb^XocZ\dl@gV`dl^Z. "MJDKB,BTQFSPXJD[4UQJF¥ @ViZYgV;^cVchl. ,MJOQPEBULPXZKBLPKFEOB [CBSJFSSP[XPKVSZOLVQSBDZ X1PMTDF &#LegdlVYoZc^Z W latach 1992–2000 polska gospodarka przeżywała fazę szybkiego rozwoju. Średnie tempo wzrostu PKB sięgało niemal 5%. Jednakże już trzeci kw. 2000 r., kiedy stopa wzrostu obniżyła się do 3,1%, uważany jest za początek okresu spowolnienia gospodarczego. W latach 2000–2001 średnia realna stopa wzrostu PKB wyniosła jedynie 1,2%. Kolejny 2003 r. okazał się przełomowy, gdyż z kwartału na kwartał gospodarka polska rozwijała się coraz szybciej. W drugim kw. 2003 r. stopa wzrostu, mierzona względem analogicznego okresu roku poprzedniego, wzrosła do niemal 4%. A więc można już było mówić o końcu okresu stagnacji w gospodarce. W czwartym kw. 2003 r. stopa wzrostu gospodarczego sięgała 4,7%, a w pierwszym i drugim kwartale 2004 r. wyniosła odpowiednio 6,9% i 6,0%. Prawdopodobnie 2003 r., w którym produkt krajowy brutto w ujęciu realnym zwiększył się o 3,8%, jest pierwszym rokiem następnego cyklu koniunkturalnego, który jak wynika z prognoz Ministerstwa Finansów, w przypadkach braku negatywnych czynników wewnętrznych i zewnętrznych, powinien trwać do około 2010 r.1 Należy jednak zauważyć, że ożywienie polskiej gospodarki nie przekłada się na poprawę sytuacji na rynku pracy. Świadczy o tym utrzymująca się wysoka stopa bezrobocia (tabela 1), zmniejszające się wskaźniki aktywności zawodowej i zatrudnienia. Ponadto z roku na rok w strukturze bezrobocia rośnie udział osób długotrwale poszukujących miejsc pracy.. 1. Przedsiębiorczość w Polsce 2004, Ministerstwo Gospodarki i Pracy, Warszawa, czerwiec 2004, s. 3..

(2) Alicja Kasperowicz-Stępień. ,). Tabela 1. Realna stopa wzrostu PKB w Polsce w latach 1994–2004 (w %) Wyszczególnienie 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004a Stopa wzrostu realnego PKB. 5,2. 7,0. 6. 6,8. 4,8. 4,1. 4,0. 1,1. 1,4. 3,8. 5,4. a. wstępne dane na 2004 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Rocznik Statystyczny, GUS, 1995, 1998, 2000, 2003, 2004 oraz sprawozdanie Ministerstwa Finansów z wykonania budżetu w roku 2004.. Celem niniejszego opracowania jest ustalenie przyczyn wzrostu stopy bezrobocia w Polsce w latach 1992–2003. '#Edah`^gncZègVXnlaViVX]&..'¼'%%( Sytuacja na polskim rynku pracy w latach 1992–2003 systematycznie się pogarszała, gdyż od początku okresu transformacji wskaźnik zatrudnienia wykazywał tendencję malejącą (tabela 2). O ile jednak w latach 1992–1998 jego spadek był stosunkowo niewielki, czemu sprzyjała poprawiająca się w szybkim tempie koniunktura gospodarcza, o tyle od 1999 r. wskaźnik zatrudnienia zaczął obniżać się w bardzo szybkim tempie. Tabela 2. Wskaźniki aktywności zawodowej i stopa bezrobocia w Polsce w latach 1992–2003 Wyszczególnienie 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 Współczynnik aktywności zawodowej. 61,8 60,9 60,2 58,8 58,2 57,7. Wskaźnik zatrudnienia w populacji 15+. 53,5 52,3 51,5 50,9 51,0 51,2 51,3 48,8 47,5 46,1 44,4 44,0. Wskaźnik zatrudnienia w populacji 15–59/64. 61,6 60,5 59,9 59,8 60,0 60,4 60,6 58,0 56,5 54,9 53,0 52,8. 57,3 56,7 56,6 56,3 55,4 54,8. Stopa bezrobocia 13,5 14,0 14,4 13,3 12,3 11,2 10,6 13,9 16,1 18,2 19,9 19,7 BAEL Udział osób długotrwale bezrobotnych w bezrobociu. 33,1 37,7. 40,2 40,0 39,1 37,9 37,5 32,9 37,9 43,1 49,1 49,7. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Rocznik Statystyczny, GUS, 1995, 1998, 2000, 2003, 2004 oraz sprawozdanie Ministerstwa Finansów z wykonania budżetu w roku 2004..

(3) Klin podatkowy jako jedna z barier…. ,*. Tabela 3. Stopa bezrobocia i wskaźnik zatrudnienia w Polsce i krajach UE w latach 1999–2003 Wyszczególnienie. 1999. 2000. 2001. 2002. 2003. 18,5. 19,8. 19,2. Stopa bezrobocia (%) Polska. 13,4. 16,4. UE-15. 8,7. 7,8. 7,4. 7,7. 8,0. UE-25. 9,2. 8,7. 8,6. 8,9. 9,0. 11,8. 13,6. 14,5. 14,8. –. Nowe państwa członkowskie. Wskaźnik zatrudnienia (15–64 lata) Polska. 57,6. 55,0. 53,4. 51,5. 51,2. UE-15. 62,5. 63,4. 64,1. 64,2. 64,3. UE-25. 61,9. 62,4. 62,8. 62,8. 62,9. Nowe państwa członkowskie. 59,0. 57,4. 56,6. 55,8. 55,8. Źródło: Commission of the European Communities, The Indicators for monitoring the Employment Guidelines, 2004/2005 compendium.. Tabela 4. Stopa zatrudnienia i bezrobocia w 10 nowo przyjętycha krajach UE w latach 2002–2003 (w %) 2002 Kraj. 2003. Stopa zatrudnienia. Stopa bezrobocia. Stopa zatrudnienia. Stopa bezrobocia. Cypr. 68,6. Czechy. 65,5. 3,8. 69,2. 4,4. 7,3. 64,7. 7,8. Estonia Litwa. 62,0. 9,1. 62,9. 10,1. 59,9. 13,1. 61,1. 12,7. Łotwa. 60,4. 12,8. 61,8. 10,5. Malta. 54,2. 7,4. 54,2. 8,2. Polska. 51,5. 19,9. 51,2. 19,2. Słowenia. 63,4. 6,0. 62,6. 6,5. Słowacja. 56,8. 18,6. 57,7. 17,1. Węgry. 56,6. 5,6. 57,0. 5,8. a. kraje wymienione w tabeli 4 zostały przyjęte do struktur Unii Europejskiej 1 maja 2004 r. Źrodło: Commission of the European Communities, Labour Markets in the EU: An Economic Analysis of Recent Performance and Prospects, 2004, oraz Commission of the European Communities, Communication from the Commission to the Counci, the European Parliament, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions, Brussels 2003.. Pogorszenie wielkości wskaźnika zatrudnienia wiązało się ze spadkiem poziomu aktywności zawodowej, zarówno w okresie ekspansji, jak i stagnacji gospodarczej..

(4) Alicja Kasperowicz-Stępień. ,+. Oznaczało to, że znaczna część osób, które utraciły pracę, wycofała się z rynku pracy. W chwili obecnej Polska ma najniższy spośród krajów Unii Europejskiej (UE) wskaźnik zatrudnienia oraz współczynnik aktywności zawodowej osób w wieku produkcyjnym, a także najwyższą stopę bezrobocia2 (tabele 3–4). Na polskim rynku pracy na uwagę zasługuje to, że spadek aktywności zawodowej w latach 1992–2003 nastąpił przy jednoczesnym wzroście liczby osób w wieku produkcyjnym. Jak wynika z danych zamieszczonych w tabeli 5, przyrost miejsc pracy netto w Polsce miał miejsce tylko w latach 1995–1998, natomiast od 1999 r. liczba miejsc pracy, a tym samym i osób pracujących, zaczęła gwałtownie spadać. Można zatem stwierdzić, że wzrost gospodarczy w Polsce zachodził praktycznie bezzatrudnieniowo3. Tabela 5. Liczba pracujących oraz przyrost liczby miejsc pracy netto w Polsce w latach 1992–2003 (w tys.) Wyszczególnienie 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 Liczba pracujących Przyrost liczby miejsc pracy netto. 15 179 14 894 14 658 14 791 14 969 15 177 15 356 14 757 14 526 14 207 13 782 13 623 –. –285 –236. 133. 178. 208. 179. –599 –231 –320 –425 –159. Źródło: Rocznik Statystyczny, GUS, 1995, 1998, 2000, 2003, 2004.. Taki stan rzeczy wynikał przede wszystkim z bardzo wysokiego poziomu naturalnej stopy bezrobocia. Należy zauważyć, że poprawa koniunktury gospodarczej może jedynie przejściowo obniżyć bezrobocie poniżej poziomu naturalnej stopy, jednakże w danych warunkach ta tendencja nie będzie miała trwałego charakteru. Analiza sytuacji na polskim rynku pracy w okresie transformacji pozwala wyodrębnić kilka etapów rozwoju tego rynku4. Pierwszy etap związany był z fundamentalnymi zmianami transformacyjnymi. Tworzono zręby gospodarki rynkowej, zmieniała się struktura własności, ukryte 2 Ibidem, s. 9, oraz B. Dahlin, Unemployment and Latour Market Rigities within the OECD: 1989–2000, www.europa.eu.int. 3 Według różnych badań (MGiP), przy obecnych uwarunkowaniach instytucjonalnych zatrudnienie w Polsce zacznie wzrastać tylko wtedy, gdy dynamika PKB w ujęciu rocznym przekroczy 5% (wartość ta jest wyższa, niż np. w USA – mniej niż 0,5% czy UE – ok. 2,8%). Dzieje się tak m.in. dlatego, że rezerwy wzrostu wydajności są nadal w Polsce bardzo wysokie, a dystans dzielący pod tym względem polską gospodarkę od innych krajów członkowskich jest znaczny. W efekcie, w sytuacji właściwego dla krajów szybko rozwijających się szybkiego, 4–5%, tempa wzrostu wydajności pracy, wzrost gospodarczy musi przekraczać 5%, aby w jego wyniku rosło także zatrudnienie. 4 Elastyczny rynek pracy w Polsce. Jak sprostać temu wyzwaniu?, Zeszyty BRE Bank – CASE, 2004, nr 73, s. 8–9..

(5) Klin podatkowy jako jedna z barier…. ,,. bezrobocie stało się jawne. Przedsiębiorstwa zmuszone zostały do dostosowania się do wymogów rynkowych i rozpoczęły restrukturyzację. Impulsy na rzecz przedsiębiorczości sprzyjały tworzeniu nowych miejsc pracy w sektorze prywatnym oraz w nowych gałęziach gospodarki – w podmiotach o dużo mniejszej wielkości. Pojawienie się bezrobotnych na rynku pracy (aż do poziomu 14% w 1993 r.) wymusiło działania osłonowe. Wzrost liczby bezrobotnych jednak sprzyjał również utrwaleniu procesów dezaktywizacyjnych (wcześniejsze emerytury, niektóre formy zasiłków). Powstawały ramy nowoczesnej polityki zatrudnienia, jednakże wyłoniły się także problemy z jakością zasobów pracy oraz systemu edukacyjnego w dostosowaniu się do potrzeb rynkowych. Kwestią problematyczną stawały się także instrumenty zarządzania rynkiem pracy, w tym środki finansowe na aktywną politykę oraz warunki dla tworzenia miejsc pracy. Drugi etap obejmuje okres 1994–1998. W latach tych wysokie tempo rozwoju gospodarczego pozwoliło na obniżenie bezrobocia do poziomu około 10% w 1998 r. Polityka zatrudnienia nie była ograniczona tylko do działań osłonowych. Uruchomiono wiele programów aktywizujących realizowanych przez publiczne służby zatrudnienia. W tym samym czasie zostały zatrzymane procesy restrukturyzacyjne, szczególnie tzw. przestarzałych sektorów państwowej gospodarki. Nie podjęto także żadnych zmian w modelu edukacji, mających na celu przygotowanie wejścia na rynek pracy osób z tzw. wyżu demograficznego. Piętrzyły się także bariery rozwoju przedsiębiorczości. Niereformowany system finansów publicznych oraz rosnące wydatki sfery socjalnej wpłynęły na podwyższenie podatkowych i pozapłacowych kosztów pracy. To okres utrzymywania się niezrównoważonego (dominacja związków zawodowych, słabość pozycji pracodawców) modelu dialogu społecznego, z czym wiąże się m.in. brak głębszych dostosowań regulacji prawa pracy do potrzeb rynku i rozwoju. Przyjęty w 1996 r. kodeks pracy obronił zatrudnionych, nie promując zatrudnienia. Problematyka elastyczności rynku pracy nie stała się jeszcze przedmiotem debaty. W trakcie trzeciego etapu, który obejmuje lata 2001–2002, sytuacja na rynku pracy zaczęła się bardziej komplikować. Nastąpiła koincydencja wielu zdarzeń i procesów. Słabło tempo rozwoju gospodarczego – aż do poziomu około 1% wzrostu w latach 2001–2002. Na rynek pracy intensywnie oddziaływał wyż demograficzny. Osłabła zdolność przedsiębiorstw do tworzenia nowych miejsc pracy. Jedne z nich, walcząc z konkurencją rynkową, w ramach podwyższania wydajności gospodarowania, zwalniały pracowników, inne, nie mogąc sprostać konkurencji, ograniczały swoją działalność i także zwalniały pracowników. Od 1998 r. przyśpieszono procesy restrukturyzacyjne, ale za cenę dużego wzrostu skali dezaktywizacji poprzez świadczenia i zasiłki przedemerytalne. Obciążyło to Fundusz Pracy w takim stopniu, że w stosunku do potrzeb był on w stanie jedynie minimalnie odpowiadać na wyzwania dotyczące kształtowania aktywnej.

(6) ,-. Alicja Kasperowicz-Stępień. polityki rynku pracy. Przeprowadzono również decentralizację rynku pracy, która nie przyniosła zakładanych efektów. Okres przypadający na lata 2003 r. i następne, zasługuje na wyróżnienie, jako czwarty etap rozwoju rynku pracy w Polsce. To właśnie od tego roku Polska gospodarka weszła w fazę wzrostu. Wzrost PKB o ponad 5% w skali rocznej w 2004 r., a produkcji przemysłowej o 24%, mogą świadczyć o zażegnaniu problemów gospodarczych. Jednakże pomimo to bezrobocie nie zmalało w sposób odczuwalny. Zdaniem M. Góry na obecnym etapie rozwoju gospodarek, wzrost gospodarczy ma zdecydowanie słabsze przełożenie na tworzenie miejsc pracy, aniżeli tzw. czynniki instytucjonalne5. Wśród najważniejszych czynników instytucjonalnych wyróżnić można: wielkość klina podatkowego, skalę ochrony zatrudnienia, siłę i rolę związków zawodowych, efektywność pośrednictwa pracy i wiele innych. W Polsce, zdaniem M. Góry, regulacje nie sprzyjają zatrudnieniu, a raczej utrzymaniu status quo. Wzrost gospodarczy w Polsce jest dużo szybszy niż średni w Europie. W ciągu ostatnich 15 lat wyniósł on średniorocznie 4,4%, podczas gdy w krajach unijnej piętnastki tylko 1,9, pomimo to Polska w dalszym ciągu ma najwyższą w Europie stopę bezrobocia i najniższy współczynnik zatrudnienia, który stał się poważniejszym problemem niż samo bezrobocie. Taki stan rynku pracy spowodowany jest współwystępowaniem wielu strukturalnych barier, do których usunięcia nie wystarcza zwiększanie tempa wzrostu gospodarczego. Wśród tych barier należy wymienić przede wszystkim6: – niską mobilność zawodową i przestrzenną pracowników, zwłaszcza tych o mniejszych kwalifikacjach, – znaczny odsetek osób długotrwale bezrobotnych, prowadzący do deprecjacji kapitału ludzkiego i utrwalania się bierności zawodowej, – niski poziom wykształcenia wśród bezrobotnych – w 2003 r. ponad 50% bezrobotnych posiadało wykształcenie podstawowe lub zasadnicze zawodowe, – znaczący udział bezrobotnych zamieszkałych na wsi połączony z dużym zakresem bezrobocia ukrytego w rolnictwie, – wysoki poziom kosztów pracy i związany z nim wysoki „klin podatkowy”, który ma niekorzystny wpływ na popyt na pracę w ogóle, a w szczególności na pracowników z niskimi kwalifikacjami zawodowymi. Przedstawiona sytuacja potwierdza konieczność przeprowadzenia radykalnych reform polskiego rynku pracy. Wśród analityków oraz praktyków dominuje pogląd, że na szczególną uwagę zasługuje problem redukcji tzw. „klina podatkowego”7. 5. M. Góra, Najważniejszy klin, www. onet.pl., 2004 r. Przedsiębiorczość w Polsce 2004, s. 12. 7 W.M. Orłowski, Błędne koło i klin w środku, „Newsweek Polska”, 6 grudnia 2004. 6.

(7) Klin podatkowy jako jedna z barier…. ,.. (#LenlÎà^cVedYVi`dlZ\d¿cVildgoZc^ZcdlnX] b^Z_hXegVXn W literaturze przedmiotu występuje wiele definicji pojęcia „klin podatkowy”. Na przykład M. Góra definiuje „klin podatkowy” jako sumę wszystkich podatków, jakie płacimy, sprowadzoną do jednej podstawy8. Najlepszym pośrednim sposobem jego liczenia, zdaniem autora, jest ustalenie, jaka część PKB redystrybuowana jest przez szeroko rozumiane finanse publiczne. „Klin podatkowy” niszczy szczególnie niskoproduktywne miejsca pracy i staje się wyjątkowo dotkliwy dla ludzi nienajlepiej sytuowanych. Zasada działania klina podatkowego jest prosta. Jeśli czynnik produkcji „praca” w wyniku obciążenia staje się drogi, to niewątpliwie spada na niego popyt. Według J. Kurjenoja „klin podatkowy” (the tax wedge) jest to różnica pomiędzy kosztami pracy ponoszonymi przez pracodawcę oraz wynagrodzeniem netto otrzymanym przez pracownika po zapłaceniu wszelkich obciążeń podatkowych9. Zdaniem R. Sendlhofera „klin podatkowy” to różnica pomiędzy realnym wynagrodzeniem za wykonaną pracę, które pracodawca ma wypłacić pracownikowi, a realnym wynagrodzeniem konsumpcyjnym, które pracownik dostaje do dyspozycji (do rąk własnych)10. Z kolei Ministerstwo Gospodarki i Pracy przez „klin podatkowy” rozumie wskaźnik procentowy, który jest obliczany jako stosunek sumy kwoty składek na ubezpieczenie społeczne płacone przez pracownika i pracodawcę oraz kwoty podatku dochodowego płaconego przez pracownika w odniesieniu do kosztów pracy ogółem samotnej osoby zarabiającej 2/3 (czyli 67%) przeciętnego wynagrodzenia w gospodarce narodowej11. Analizując przedstawione definicje, można stwierdzić, że pojęcie „klin podatkowy” oznacza relację pomiędzy obciążeniem fiskalnym pracy (podatek dochodowy plus składki na ubezpieczenie społeczne) a wynagrodzeniem netto, które może zostać przeznaczone na cele konsumpcyjne bądź oszczędnościowe. Tak więc „klin podatkowy” wskazuje różnicę między kosztem pracy ponoszonym przez pracodawcę a płacą netto pracownika.. 8. Szerzej M. Góra, Konsekwencja uczestnictwa w Unii Gospodarczej i Walutowej dla polskiego rynku pracy, SGH, Warszawa 2002. 9 J. Kurjenoja, Taxation of Latour 2002 – A Comparative Study of Seventeen OECD Countries, Taxpayersʼ Asocition of Finland, 2003, s. 4. 10 R. Sendlhofer, Does Restructuring the Taxation of Labour Affect Real Wages?, Working Papers in Economics, no 6, University of Innsbruck, 2004, s. 2. 11 Krajowa strategia zatrudnienia na lata 2007–2013, Ministerstwo Gospodarki i Pracy, Warszawa 2004..

(8) Alicja Kasperowicz-Stępień. -%. W celu uzyskania pełnego obrazu obciążeń podatkowych należałoby także doliczyć podatki pośrednie płacone przez pracownika. Jednakże trzeba zauważyć, że ich wielkość nie wpływa bezpośrednio na zatrudnieniowe decyzje pracodawcy12. Tabela 6. Wysokość obciążeń podatkiem dochodowym i składkami na ubezpieczenie społeczne pracownika osiągającego przeciętne wynagrodzenie w 2002 r. (w %) Kraj. Stawka podatku dochodowego. Stawka składki na ubezpieczenie społeczne. Razem. Koszty pracya (w USD). 45. 34 030. udział pracownika. udział pracodawcy. 8. 14. 23. Belgia. 21. 11. 24. 55. 43 906. Dania. 32. 11. 1. 43. 36 690. Finlandia. 20. 5. 20. 45. 35 513. Francja. 9. 9. 29. 48. 32 856. Niemcy. 17. 17. 17. 51. 42 197. Austria. Grecja. 0. 12. 22. 35. 20 570. Irlandia. 10. 4. 10. 24. 27 775. Włochy. 14. 7. 25. 46. 35 709. Luksemburg. 11. 12. 12. 35. 37 573. Holandia. 6. 19. 10. 36. 36 019. Portugalia. 4. 9. 19. 32. 15 376. Hiszpania. 10. 5. 23. 38. 27 156. Szwecja. 18. 5. 25. 48. 33 345. Wielka Brytania. 14. 7. 8. 30. 32 557. Czechy. 8. 9. 26. 43. 18 631. Polska. 5. 21. 17. 43. 16 268. Słowacja. 5. 9. 28. 42. 13 249. Węgry. 13. 9. 24. 46. 11 934. a. obliczone w USD według PPP; przeciętne wynagrodzenie dotyczy pracownika – osoby samotnej nie otrzymującej zasiłków rodzinnych Źródło: OECD, Data Report, 2004.. Wysokie obciążenia podatkowe oraz składkowe nakładane przez państwo, negatywnie wpływają na działalność gospodarczą oraz politykę zatrudnieniową, szczególnie w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw. Z kolei wysoka skala 12. W trosce o pracę, Raport UNDP 2004, s. 10..

(9) Klin podatkowy jako jedna z barier…. -&. „klina podatkowego” zniechęca do zatrudniania w sposób legalny. Ten problem dotyczy głównie ludzi o niskich kwalifikacjach, w wyniku czego rośnie grupa osób, długotrwale nie mogących uzyskać żadnej, również niskopłatnej pracy. Niezależnie od formy opodatkowania i wysokości obciążeń podatkowych największy wpływ na „klin podatkowy” mają składki na ubezpieczenie społeczne13. Jak wynika z raportu UNDP „W trosce o pracę”14, koszty obciążeń na ubezpieczenie społeczne są w Polsce jedne z najwyższych wśród krajów UE (tabela 6). W latach 1995–1999 pełne koszty związane z zatrudnieniem w polskiej gospodarce w ujęciu realnym wykazywały tendencję wzrostową. Dopiero od 2000 r. realny przyrost kosztów zatrudnienia i realny wzrost wynagrodzeń zaczął się obniżać (tabela 7). Przyczyn takiego stanu rzeczy nie należy upatrywać w obniżeniu ogólnego poziomu wynagrodzeń w Polsce, ale w bardzo znacznym obniżeniu się liczby osób pracujących. Tabela 7. Realny wzrost wynagrodzeń brutto oraz pełnych kosztów pracy (rok poprzedni = 100), struktura kosztów pracy w Polsce w latach 1995–2002 Wyszczególnienie. 1995. 1996. 1997. 1998 1999a 2000 2001 2002. Realny wzrost wynagrodzeń brutto (globalnie w %). 105,3 108,1 109,6 107,2 124,2. 97,6. 99,9. 96,8. Realny wzrost kosztów związanych z zatrudnieniem (ogółem w %). 114,2 110,1 109,1 105,6 103,3. 98,1. 104,2. 99,0. Udział w kosztach związanych z zatrudnieniem Udział kosztów płacowych. 63,2. 62,2. 62,4. 63,3. 75,2. 73,8. 71,0. 69,4. Udział wydatków pozapłacowych. 36,8. 37,8. 37,6. 36,7. 24,8. 26,2. 29,0. 30,6. a. wysoki wzrost wynagrodzeń wynika z tzw. ubruttowienia wynagrodzeń o wielkość składki na ubezpieczenie społeczne Źródło: Rocznik Statystyczny, GUS, 1995, 1998, 2000, 2003, 2004.. Na uwagę zasługuje również niekorzystna struktura kosztów pracy15. W 1995 r. ponad 36,8% kosztów związanych z zatrudnieniem stanowiły wydatki pozapłacowe. Spadek udziału tych wydatków w kosztach pracy, odnotowany w 1999 r., 13. Ibidem, s. 10. Ibidem, s. 113. 15 Koszty pracy odnoszą się do pracowników najemnych, czyli osób zatrudnionych przez pracodawcę na podstawie umowy o pracę. Wśród tych kosztów wyróżnia się koszty płacowe, czyli wynagrodzenia brutto oraz koszty pozapłacowe. Do pozapłacowych kosztów pracy zaliczane są przede wszystkim: składki na ubezpieczenie społeczne płacone przez pracodawcę, składki na Fundusz Pracy, odpisy na zakładowy fundusz świadczeń socjalnych. W 2003 r. zniesiony został obowiązek tworzenia zakładowego funduszu świadczeń socjalnych, wydatki pracodawcy na kształcenie pracowników. Największą część kosztów płacowych stanowią: wynagrodzenie netto, składki na podatek dochodowy od osób fizycznych oraz składki na ubezpieczenie społeczne. 14.

(10) -'. Alicja Kasperowicz-Stępień. wynikał z wysokiego przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia brutto w gospodarce, które wzrosło z 1232,69 zł w 1998 r. do 1967,12 zł w 1999 r. Przyczyną tego było tzw. ubruttowienie wynagrodzeń, czyli przeniesienie części składek na ubezpieczenie społeczne, dotychczas w całości płaconych przez pracodawcę, na pracownika. Od 1999 r. ponownie można było zaobserwować wzrost pozapłacowych wydatków w pełnych kosztach zatrudnienia, który w latach 1999–2002 wyniósł 5,8 punktów procentowych16. Tak wysoki udział pozapłacowych elementów sprawia, że Polska charakteryzuje się bardzo wysokim „klinem podatkowym” na tle innych państw Unii Europejskiej (tabela 8). Według danych Eurostat „klin podatkowy” (dla osoby samotnej osiągającej 67% przeciętnego wynagrodzenia w gospodarce narodowej) wyniósł w Polsce w 2003 r. 41,6% i był jednym z najwyższych wśród krajów UE. Oznacza to, że ponad 40% kosztów związanych z wynagrodzeniem takiej osoby, stanowią składki na ubezpieczenie społeczne, podatek dochodowy oraz pozostałe wydatki pozapłacowe (płacone przez pracodawcę i pracownika)17. Jak wskazują dane zawarte w tabeli 8, wysoki „klin podatkowy” charakterystyczny jest również dla innych nowo przyjętych z dniem 1 maja 2004 r. państw UE18. Wysokie obciążenia pracy w Polsce powodują, że przedsiębiorcy wstrzymują się z zatrudnianiem nowych pracowników oraz coraz bardziej są skłonni do wprowadzania rozwiązań kapitałochłonnych. Taka sytuacja powoduje, że coraz większa liczba osób zmuszona jest do korzystania z systemu zabezpieczenia społecznego, który zapewnia im niewielki, ale stabilny dochód. Na skutek tego z jednej strony zmniejszają się wpływy podatkowe, natomiast z drugiej – rosną wydatki państwa na zabezpieczenie społeczne. Konieczność pokrycia tych dodatkowych wydatków powoduje wzrost „klina podatkowego”, a tym samym kosztów pracy. Należy zauważyć, że skutki wysokiego „klina podatkowego” odczuwają przede wszystkim osoby z niskimi kwalifikacjami zawodowymi, których wydajność pracy jest mała, a więc znajdujące się w najtrudniejszej sytuacji na rynku pracy. Konstrukcja polskiego systemu ubezpieczeń społecznych oraz systemu podatkowego sprawia, że koszty związane z zatrudnieniem takich pracowników są relatywnie wyższe, niż w przypadku lepiej wykształconych i bardziej wydajnych pracowników. Tak więc silny wzrost pozapłacowej części kosztów pracy w latach 1999–2002, czyli w okresie spowolnienia gospodarczego oraz znacznego wzrostu bezrobocia, wytworzył mechanizm błędnego koła. Konstrukcja systemu podatkowego i składkowego ograniczała podaż i popyt na pracę osób z najniższymi kwalifikacjami. 16. Przedsiębiorczość w Polsce 2004, s. 12. Przedsiębiorczość w Polsce 2004, s. 13. 18 Również A. Krajewska, Podatki, Unia Europejska, Polska, Kraje Nadbałtyckie, PWE, Warszawa 2004. 17.

(11) 52,0. 41,2. 43. 42,7. 30,1. 49,5. 47,6. 56,6. 42,0. 43,6. 44,1. 32,4. 52,1. 39,6. 36,5. 42,8. 40,0. 49,0. 35,6. 38,0. 55,1. 49,7. 50,4. 48,6. 59,5. 57,9. 43,2. 44,0. 44,9. 33,1. 54,3. 41,4. 38,9. 44,3. 43,8. 50,7. 39,4. 40,6. 56,6. 50,5. 53,0. 51,6. 61,8. 49,9. 167. 45,8. 40,4. 41,4. 41,3. 24,5. 46,8. 33,4. 29,5. 36,8. 28,8. 42,8. 17,3. 34,3. 45,5. 38,4. 41,0. 40,6. 29,7. 39,7. 67. 49,0. 41,7. 42,7. 42,6. 29,5. 48,5. 37,9. 32,5. 42,3. 33,9. 46,1. 25,8. 35,7. 50,8. 48,3. 45,9. 43,6. 31,3. 44,5. 54,1. 43,0. 43,4. 44,0. 32,0. 50,5. 40,0. 35,5. 39,3. 38,5. 48,3. 31,7. 37,8. 54,1. 49,9. 49,2. 48,1. 32,1. 47,1. 133. 2001 100. 55,9. 44,3. 43,8. 44,8. 33,0. 53,0. 41,7. 37,9. 40,2. 42,2. 50,0. 35,8. 40,3. 55,6. 50,7. 51,7. 51,1. 32,6. 49,7. 167. 42,3. 40,1. 41,6. 41,5. 24,5. 45,8. 34,0. 29,6. 37,0. 27,1. 42,8. 16,7. 34,3. 45,8. 37,6. 40,2. 39,9. 48,5. 39,9. 67. 46,5. 41,1. 42,8. 42,9. 29,5. 47,6. 38,2. 32,6. 42,5. 31,3. 46,1. 24,5. 34,6. 51,1. 48,2. 45,2. 42,7. 55,1. 44,7. 52,1. 42,8. 43,5. 44,2. 32,0. 49,1. 40,3. 35,7. 35,3. 35,6. 48,4. 30,2. 37,0. 54,4. 49,9. 48,5. 47,3. 58,6. 47,3. 133. 2002 100. „klin podatkowy” został wliczony dla osoby samotnej nie otrzymującej zasiłków rodzinnych. 50,1. 41,4. Czechy. Węgry. 25,2. Wielka Brytania. 37,6. 33,5. 45,1. 35,5. 46,7. 28,9. 36,0. 51,8. 48,2. 47,3. 44,4. 56,2. 44,9. 133. 2000. 100. Źródło: OECD, Data Report, 2004.. a. 47,9. Szwecja. 41,9. 32,9. Hiszpania. 39,5. 30,4. Portugalia. Słowacja. 40,7. Holandia. Polska. 30,4. Luksemburg. Grecja. 18,1. 34,3. Niemcy. 43,3. 46,5. Francja. Włochy. 39,8. Finlandia. Irlandia. 41,2. 42,5. Dania. 40,1. 50,0. Belgia. 67. Austria. Kraj. 54,9. 44,1. 43,8. 45,2. 32,9. 51,8. 42. 38,1. 40,3. 39,3. 50,0. 34,5. 40,0. 55,9. 50,8. 51,1. 50,3. 60,9. 50,0. 167. Tabela 8. „Klin podatkowy” w krajach UE w latach 2000–2003a (w % przeciętnego wynagrodzenia). 38,0. 40,3. 41,6. 41,7. 26,2. 45,8. 32,8. 29,6. 37,6. 27,3. 41,4. 16,7. 34,4. 46,7. 37,6. 39,5. 39,9. 47,5. 40,2. 67 45,0. 43,6. 41,4. 42,9. 43,2. 31,1. 47,6. 37,6. 32,6. 43,0. 31,7. 45,4. 24,5. 34,4. 52,0. 48,3. 44,5. 42,7. 54,5. 49,2. 43,4. 43,5. 44,4. 33,5. 49,1. 39,8. 35,8. 38,8. 36,1. 48,6. 31,1. 36,9. 55,2. 50,0. 47,9. 47,3. 57,9. 47,5. 133. 2003 100. 54,5. 44,6. 43,9. 45,5. 34,2. 51,8. 41,5. 38,1. 39,9. 39,6. 50,3. 35,2. 40,3. 57,0. 50,7. 50,4. 50,3. 60,3. 50,2. 167. Klin podatkowy jako jedna z barier… -(.

(12) -). Alicja Kasperowicz-Stępień. Wysokie obciążenia pracy sprawiły, że pracodawcy niechętnie zatrudniali nowych pracowników. To z kolei pociągnęło za sobą utrwalanie się bezrobocia strukturalnego (zwłaszcza wśród osób niskokwalifikowanych) i spadek zatrudnienia, co wywołało zmniejszenie dochodów ze składek i w konsekwencji powiększyło deficyt w systemie ubezpieczeń społecznych. Jednocześnie wzrosła liczba osób bezrobotnych i ubogich, a więc tych, które korzystają z transferów socjalnych. Spowodowało to wzrost i usztywnienie wydatków publicznych, co łącznie ze spadkiem dochodów uniemożliwia zmniejszenie skali „klina podatkowego”19. Na podkreślenie zasługuje fakt, że konsekwencje wynikające z nadmiernego obciążenia fiskalnego pracy są odwiecznym tematem sporów środowiska ekonomicznego. Negatywny wpływ interwencji podatkowej został przejrzyście pokazany w słynnym dziele A. Smitha Badanie nad naturą i przyczynami bogactwa narodów 20. Jak zauważył A. Smith, źródłem inwestycji i, co się z tym wiąże, zatrudnienia oraz poziomu życia, jest zwiększenie zasobów kapitałowych. Źródłem bogactwa z kolei jest akumulacja kapitału. Bez niej nie może się powiększyć popyt na pracę zwiększający zatrudnienie. Tak więc w celu pozostawienia większej puli środków w rękach społeczeństwa, konieczne staje się zdecydowane obniżenie wszelkich podatków. A. Smith w swym opracowaniu pokazuje, że w momencie w którym nakładany jest podatek na zarobki obywateli, dochodzi do konsumpcji kapitału – zniszczenie jego wartości, ponieważ obywatel nie może danego kapitału ani zainwestować, ani też przeznaczyć zgodnie ze swoimi zapotrzebowaniami. Odnośnie do polskiej gospodarki należy zaznaczyć, że Ministerstwo Gospodarki dostrzega możliwość obniżenia pozapłacowych kosztów pracy jedynie poprzez redukcję składki rentowej oraz składki na Fundusz Pracy. Planowane jest również podwyższenie minimalnej płacy netto z oszczędności osiągniętych w wyniku zmniejszenia „klina podatkowego”21. W wyniku tych działań zmniejszyłyby się koszty pracy oraz zwiększyłaby się różnica między minimalną pensją, a zasiłkiem dla bezrobotnych, co niewątpliwie mogłoby podnieść motywację osób niepracujących do poszukiwania pracy, a w końcowym efekcie zmniejszyć bezrobocie. AîZgVijgV Commission of the European Communities, The Indicators for monitoring the Employment Guidelines, 2004/2005 compendium. Commission of the European Communities, Labour Markets in the EU: An economic analysis of recent performance and prospects, 2004. 19. MPiPS, Przeciw ubóstwu, 2004 www.mpips.gov.pl. A. Smith, Badanie nad naturą i przyczynami bogactwa narodów, PWN, Warszawa 1954. 21 Ministerstwo Gospodarki i Pracy, Warianty na klin podatkowy 2004, www.mgpips.gov.pl. 20.

(13) Klin podatkowy jako jedna z barier…. -*. Commission of the European Communities, Communication from the Commission to the Counci, the European Parliament, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions, Brussels 2003. Dahlin B., Unemployment and Latour Market Rigities within the OECD: 1989–2000, www.europa.eu.int. Elastyczny rynek pracy w Polsce. Jak sprostać temu wyzwaniu?, Zeszyty BRE Bank – CASE, 2004, nr 73. Góra M., Konsekwencja uczestnictwa w Unii Gospodarczej i Walutowej dla polskiego rynku pracy, SGH, Warszawa 2002. Góra M., Najważniejszy klin, www. onet.pl., 2004. Krajewska A., Podatki, Unia Europejska, Polska, Kraje Nadbałtyckie, PWE, Warszawa 2004. Kurjenoja J., Taxation of Latour 2002 – A Comparative Study of Seventeen OECD Countries, Taxpayersʼ Asocition of Finland, 2003. Przedsiębiorczość w Polsce 2004, Ministerstwo Gospodarki i Pracy, Warszawa, czerwiec 2004. Krajowa strategia zatrudnienia na lata 2007–2013, Ministerstwo Gospodarki i Pracy, Warszawa 2004. Ministerstwo Gospodarki i Pracy, Warianty na klin podatkowy 2004, www.mgpips.gov.pl Ministerstwo Gospodarki i Pracy, Przeciw ubóstwu, 2004 www.mpips.gov.pl Orłowski W.M., Błędne koło i klin w środku, Newsweek Polska, 6 grudnia 2004. Sendlhofer R., Does Restructuring the Taxation of Labour Affect Real Wages?, Working Papers in Economics, no 6, University of Innsbruck, 2002. Smith A., Badanie nad naturą i przyczynami bogactwa narodów, PWN, Warszawa 1954. W trosce o pracę, Raport UNDP, 2004. I]ZIVmLZY\ZVhV7Vgg^Zgid<gdli]^ci]ZEda^h]?dWBVg`Zi The recovery of the Polish economy in 2003–2004 did not lead to an improvement in the job market situation mainly because from the beginning of the transformation period the employment rate had exhibited a downward trend. Most analysts and practitioners contend that the main cause of this situation is the high level of the “tax wedge”, which is the difference between the labour cost incurred by the employer and an employeeʼs net wages. According to Eurostat data, the “tax wedge” in Poland is one of the highest among EU countries. The high burden on labour in Poland discourages enterprises to hire new employees and makes them increasingly willing to introduce capital-intensive solutions..

(14)