Kopie : blaski i cienie upowszechnienia sztuki : uwagi na marginesie książki F. Haskella i N. Penny'ego

226

least the end of the 19th century to the taste of earlier centuries. The eventual triumph of a taste for authentic Greek sculpture may well have occurred partly because in its unrestored state, it was not suitable for widespread reproduction and could not be easily used for decorative purposes.

Francis Haskell

KOPIE: BLASKI I CIENIE UPOWSZECHNIANIA SZTUKI Uwagi na marginesie książki F. Haskella i N. Penny’ego

Wśród książek poświęconych tradycji w sztuce na uwagę zasługuje praca spółki autorskiej Francisa Haskella i Nicolasa Penny’ego: Taste and the Antique. The Lure of Classical Sculpture 1500— 1900 *. Składa się ona z dysertacji, napisanej przez Francisa Haskella, najwybitniejszego historyka sztuki z angielskiego obszaru języ­ kowego, autora szeregu prac poświęconych dziejom kolekcjonerstwa nowożytnego*, oraz z katalogu najbardziej znanych w epoce nowożytnej rzeźb antycznych, opra­ cowanego przez młodego historyka sztuki Nicolasa Penny’ego.

Problem kopii interesuje badaczy sztuki już od dłuższego czasu8. Powstało w tym zakresie wiele prac mniej lulb bardziej interesujących, dotyczących zarówno dziejów kopiowania, jak i znaczenia tego zjawiska. Badania te wyrosły z praktyki kolekcjonerskiej malarstwa nowożytnego4, jednakże swój rozkwit zawdzięczają osiemnastowiecznym archeologom sztuki antycznej6. Na podstawie wyników badań dziewiętnastowiecznych historycy mogli zrekonstruować brakujące ogniwa antycz­ nej tradycji: najpierw w zakresie rzeźby, a następnie malarstwa6.

Archeolodzy i historycy sztuki antycznej interesowali się jednakże kopiami tylko w jednym aspekcie: identyfikacji prototypu. Ilość powtórzeń, zwłaszcza now­ szych, nie miała dla nich większego znaczenia. K opie wykonane według dzieł an­ tycznych w epoce nowożytnej nie interesowały w ujęciu kompleksowym ani hi­ storyków kolekcjonerstwa, ani też badaczy szkolnictwa artystycznego, które posłu­ giwało się wzorcami w procesie nauczania7. Są to jednak, jak sądzę, dwa bardzo ciekawe przejawy funkcjonowania kopii. Tę istotną lukę w badaniach nad sztuką nowożytną starała się wypełnić książka Haskella i Penny’ego.

Punktem wyjścia dla rozważań Haskella jest znany zespół rzeźb antycznych z Cortile di Belvedere, który uformował się w pierwszej połowie X V I w. i stał się

>F. H a s k e l i N . P e n n y , Taste and the antique. The Lure of Classical Sculpture 1500— 1900, New Heaven — London 1981, s. 376, il. 180 (wyd. wł. Torino 1984).

* F. H a s k e l l , Patrons and Painters. A Study in the Relations Between Ita­ lian Art and Society in the Age of Baroque, London 1963; t e n ż e , Rediscoveries in Art. Some Aspects of Taste, Fashion and Collecting in England and France, London 1976.

8 Por. Copia, [w:] Enciclopedia Universale dell’Arte...

* Np. G. M a n c i n i, Considerazionne sulla pittura, ed. L. S a l e r n o i A. M a r u c c h i , Roma 1956, 1957.

5 J. W i n c k e l m a n n , Gedanken über Nachahmung der grieschischen Werke, Dresden 1755.

8 Por.: Ch. P i c a r d , Manuel d’Archeologie Greque: La Sculpture, 4 vol., Paris 1935—1966; M. R o b e r t s o n , A History of Greek Art, Cambridge 1975, 2 vol.

7 Por. N. P e v s n e r , Academies of Art, Past and Present, Cambridge 1940. 8 P or.: H. H. B r u m m e r , The Statue Court in the Vatican Belvedere, Stock­ holm 1970.

* Por.: G. A. M a n s u e 11 i, Galleria degli Uffizi: Le Sculture, Roma 1958— —1961, 2 vol.; R. L a n c i a n i , Storia degli scavi di Roma e notizie intorno le collezioni romane di antiquitä, 4 vol., Roma 1902—1912.

m odelem dla wszystkich późniejszych inicjatyw w tym zak resie8. W skład jego w ch odziły takie rzeźby, ja k : A pollo Belw ederski, Laokoon, Venus Felix, Kom odus, Kleopatra, W enus w ychodząca z kąpieli, Antinous i Torso. Ten wąski repertuar sławnych antyków został nieznacznie poszerzony w w ieku następnym dzięki dzia­ łalności kolekcjonerskiej trzech rodzin: M edyceuszów, Farnese i B org h ese9. Do najbardziej liczących się rzeźb w tej grupie należały: W enus M edycejska i Tańczący Faun (Florencja), Herkules i Flora Farnese (Neapol) oraz Gladiator Borghese (Pa­ ryż). Bardziej zasadnicze zmiany w ow ym repertuarze znanych rzeźb nastąpiły — a to dzięki odkryciom archeologicznym — w X V III w. Świadczą o tym zbiory m uzeów kapitolińskiego, w atykańskiego w Rzym ie oraz B urbonów w N e a p o lu 10.

Haskell zw rócił uw agę na ogrom ną dysproporcję istniejącą pom iędzy niew ielką ilością antyków a rosnącą gw ałtow nie liczbą k olek cjon erów : liczb a sławnych dzieł jeszcze około 1730 r. nie przekraczała liczby 30; s ta n , ten uległ zm ianie dopiero w drugiej p ołow ie X V III w . osiągając liczbę 90 p o z y c ji11. Sytuacja taka musiała spo­ w od ow a ć m asow ą p rod u k cję kopii. Haskell śledzi narodziny tej praktyki w X V I w., je j rozkw it w X V II i je j kryzys — na skutek um asowienia i m echanizacji — w X V III w . M arm urow a kopia Laokoona Bandinellego (1525) zapoczątkowała ten proces, który do p erfek cji doprow adziła Francuska A kadem ia w Rzym ie (ok oło 1700), a zbanalizowal'i go rzeźbiarze i marszandzi rzym scy X V III w . 12

O bok tych kosztow nych kopii w m arm urze w zględnie w brązie naturalnej w ie l­ kości p ojaw iły się — na użytek szkół artystycznych oraz gabinetów starożytności — odlew y gipsowe. B yć może, że początków tej n ow ej praktyki należy szukać właśnie w pom yśle Franciszka I, który pragnąc zbudow ać w Fontainebleau „drugi R zym ” (słowa Vasari ego), polecił Prim aticcio i V ignoli w ykonanie od lew ów kilkunastu najbardziej znanych rzeźb antycznych i now ożytnych. Te z kolei posłużyły od lew ­ n ikom francuskim do w ykonania posągów w b rą z ie 13.

W X V II, a zwłaszcza X V III w . w zrosła ilość tw orzyw w jakich w ykonyw ano kopie antyczne oraz nastąpiło ogrom ne zróżnicow anie skali tych pow tórzeń: w y ­ konyw ano je w najróżnorodniejszych w ym iarach w marmurze, brązie, terrakocie, masde porcelanow ej, kości słoniow ej, ołow iu. Przyczynił się do tego rozw ój nauk i szkolnictw a oraz turystyki.

Haskell pokazuje w sposób sugestywny, ja k wzrastała masa ow ych przedm iotów . Pisze z uznaniem o pom ysłow ości ich producentów , kierujących się chęcią zysku. A le dzięki temu procederow i — w ielotysięcznym pow tórzeniom — arcydzieła Rzymu, Florencji i Neapolu stały się p ow szech nie znane w naw et najbardziej odległych zakątkach Europy. Alby się o tym przekonać, w ystarczy lektura opisów i inwentarzy

10 P or.: F. B o y e r , Le m onde des A rts en Italie et en France de la R evolu ­

tion et de 1’Empire, Torino 1970.

11 W ykaz najbardziej popularnych rzeźb antycznych sporządzony przez P en- n y ’ego liczy 95 pozycji.

12 Por. cierpkie uwagi A. M o s z y ń s k i e g o (Dziennik podróży do Francji

i W łoch 1784— 1786, przekł. i wstęp. B. Z b o i ń s к a-D a s z y ń s k a , K raków 1970,

s. 417) na temat Giov. V olpato: „W tych wszystkich pracow niach nie tyle chodzi 0 postęp i zachow anie pięknych zabytków starożytności i m alow ideł, ile o zysk na handlu z cudzoziemcami...” Po w izycie w A kadem ii F lorenckiej (s. 181) w ołał ze zdum ieniem : „...nie do w iary, ile oni robią kopii w roku, bądź posągów, bądź m a­ low ideł, A nglikom , R osjanom , N iem com , a przede w szystkim W enus (M edycejskiej) 1 M adonny della Sedia, której rocznie w yk on u ją dw adzieścia kopii...” Z pow yższym i uwagam i w iąże się także i ta refleksja (ibid., s. 313): „O becn ie naw et dam y m ogą m ieć najpiękniejsze pom niki Rzym u na sw oich toaletach i w buduarach, b o robi się je z m ozaiki na branzoletach i tabakierkach, a nawet jak o obrazy w rodzaju miniatur...”

18 Por. S. P r e s s o u y r e ,

Les fontes de Primatice a Fontainebleau,

228

różnych rezydencji w Europie środkow ej oraz podróże do A nglii czy Szw ecji, gdzie liczne pałace z osiem nastowiecznym w ystrojem pozostały w stanie nienaruszonym 14.

Czy jednak to upow szechnienie arcydzieł greckich i rzym skich nie p ow odow ało ich artystycznej degradacji? W ydaje się bow iem , że „od leg łość” pom iędzy orygina­ łem a kopią — w m iarę przybliżania się do roku 1800 — ogrom nie się powiększała. W kwestii tej Haskell nie w ypow iedział się jednoznacznie. Interesował go, ja k o historyka i jako socjologa, m echanizm zaspokajania aspiracji kilkunastu pokoleń od biorców sztuki, a n ie ja k ość. B yć m oże, że w łaśnie ta ostatnia była ceną, jaką sztuka musiała zapłacić za swe upow szechnienie

*

* *

Haskel zw rócił także uwagę na zbiory polskie, w szczególności zaś na zbiór Stanisława Augusta P on iatow sk iego16. Jest to w jego przekonaniu przykład dobrze ilustrujący sposób fun kcjon ow an ia kopii na tych obszarach Europy, gdzie brakow ało dzieł oryginalnych. A utor ograniczył analizę tych zbiorów w yłącznie do m arm uro­ w ych kopii znajdujących się w Pałacu na W odzie w Łazienkach, które stanowią zaledw ie fragm ent działalności kolekcjonerskiej ostatniego króla O bojga N arodów. Przekonuje nas o tym inwentarz zbiorów z 1795 r. sporządzony przez Bacciarellego oraz korespondencja M oszyńskiego i B acciarellego z królem i z a rtystam iM.

W spom niany w yżej katalog królew skich zbiorów rzeźby w ym ienia tylko cztery dzieła a n tyczn e17. Zasadniczy zbiór rzeźby składał się z kilkunastu m arm urowych kopii naturalnej w ielkości, w ykonanych bądź to przez rzeźbiarzy rzym skich w y w o ­ dzących się ze znanej p racow n i Bartolom ea C av acep p ieg o18, ja k Carlo A lbacini, Giuseppe Angelini, V incenzo Pacetti i Carlo Antonimi, bądź z pracow n i A ntonia Canovy — ja k A n ton io d’E ste 19, bądź też k opii w ykonanych przez rzeźbiarza n a­ dw ornego Stanisława Augusta — A ndré L e B ru n a 20. Drugą gruspę, o w iele bardziej liczną, stanowiły odlew y rzeźb antycznych pochodzące z różnych pracow ni rzeźbiar­ skich Rzym u — m.in. także i C av acep p ieg o21.

14 Por. : H. H o n o u r, English Patrons and Italian Sculptors in the first H alf

o j the Eighteenth Century, The Connoisseur, 1958 (maj), s. 220— 226; F. H a s k e l l

i N. P e n n y, op. cit., s. 85— 88.

15 F. H a s k e l l i N . P e n n y , op. cit., s. 88 (tamże w zm ianka o Łańcucie). 16 Catalogue des ouvrages en Marbre, Plâtre, terre cuite appartenant à S. M tc

Le Roi, 1795, AG A D , A rch. ks. J. Poniatow skiego i Tyszkiew icz, nr 220. K orespon­

dencja B acciarellego zn ajdu je się w BN w W arszawie (III 3289), a M oszyńskiego w Bibl. Czart, (nr 782) w K rakow ie. Por. też T. M a ń k o w s k i , Rzeźby Stanisła­

w a Augusta, K raków 1948.

17 Ocalała jedynie W enus A nadyom ene w Białym Dom ku w Łazienkach; por.: K. M i c h a ł o w s k i , Rzeźba starożytna, M uzeum N arodowe, W arszawa 1955, s. 53, fig. 27 i 28.

18 Por. S. H o w a r d , Bartolom eo Cavaceppi. Eighteenth Century restorter, Gar-

land Publishing, N ew Y ork i L ondon 1982. Por. jego ocenę przez A. M o s z y ń ­

s k i e g o (op. cit., s. 417: „C avaceppi to inny handlarz odnaw ianym i zabytkami, niezły rzeźbiarz, który rzeźbi i naśladuje znośnie w białym m armurze posągi — przede w szystkim Centaury Furietti i kilka dobrych głów filozofów , lecz ceny za wszystko są w ygórow ane...”

19 Rzeźbiarza tego polecił Canova, kiedy zw rócił się do niego Bacciarelli z proś­ bą o w ykonanie kopii w liście z 29 V III 1789; BN, III 3289.

20 A ndré Le Brun był stypendystą Stanisława Augusta w e W łoszech w latach 1775—1779. Pochodząca z tych lat grupa (11) listów pisanych przez Le Bruna z Rzym u do B acciarellego — bezcenne źródło inform acji o środow isku artystycznym Rzym u oraz o w ykon yw an ych dla dw oru kopiach dzieł antycznych — zaginęła. Por. jedyn ie om ów ienie przez T. M a ń k o w s k i e g o , op. cit., s. 55, przyp. 3.

21 T. M a ń k o w s k i , * op. cit., s. 6 — inform uje o istnieniu w korespondencji B acciarellego spisu 45 od lew ów rzeźb antycznych nadesłanych przez p racow n ię

K luczem dla zrozumienia struktury pierwszej grupy dzieł jest niew ątpliw ie pro­ jekt A. Moszyńskiego i J. B. Kamsetzera z 1778 r.22, przedstaw iający w ystrój W ielkiej Oranżerii, na który składały się kopie najbardziej znanych rzeźb antycznych: Her­

kulesa i Flory ze zbiorów Farnese, A polla i Laokoona z Cortile di Belvedere, M eleagra i Am azonki ze zbiorów watykańskich oraz Hermesa ze zbiorów Ludovi-

sich. Projekt ten, na który złożyły się zapewne sugestie Le Bruna, Moszyńskiego 23 oraz B acciarellego (który pow rócił z rocznej podróży po E u rop ie)24, stanowić miał najbardziej prestiżowy element królew skiego muzeum rzeźby, na temat którego dyskutow ano jeszcze około r. 17 9 0 25. W skład tej galerii rzeźby starożytnej miały w ejść posągi wykonane już wcześniej (Antinoos ze zbiorów watykańskich w ykonany przez Carla Antoniniego, Flora Farnese — rzeźbiona przez Carla A lb a ccin ie g o )28 oraz posągi zam ów ione przez B acciarellego w 1788 r. (Herkules Farnese — Giuseppe Angeliniego, Am azonka i Meleager ze zbiorów watykańskich — V incenzo Pacettiego oraz A pollo Belw ederski — A ntonia d’E ste )27. Jednakże projekt ten, pom im o że wykonano większość rzeźb dla niego, nie został zrealizowany 28.

C avaceppiego (zaginęła). Na temat w ysokiej oceny od lew ów warszawskich przez pruskiego urzędnika von Reiswitza z 1797 r. zob. Staats-Archiv., Berlin R IX , 28, 18, Lit. H: A cta betreffs die Ausmittel, des Priv. Eigenth. des Königs Stanislaus Augu- stus).

22 Gabinet Rycin, BUW: por.: M. K w i a t k o w s k i , Stanislaw August —

król — architekt, W rocław — W arszawa— Gdańsk 1983, s. 208, il. 277.

28 U wagi sw oje na ten temat w ypow iedział Moszyński w listach do króla pisa­

nych w czasie podróży z W łoch, Bibl. Czart, nr 782. Por.: T. M a ń k o w s k i , K o ­

lekcjonerstw o Stanisława Augusta w świetle korespondencji z Augustem M oszyń­ skim, [w:] Mecenat artystyczny Stanisława Augusta, W arszawa 1976, s. 21— 63.

24 Bacciarelli w czasie swej podróży po Europie (trw ającej niemal rok) od w ie­ dził W łochy, Austrię. Saksonię i Prusy. Por.: A. C h y c z e w s k a , M arcello B ac­

ciarelli, W arszawa 1970. Znaczenie tej podróży, na której program złożyły się do­

świadczenia Kamsetzera, Le Bruna, a przede wszystkim Moszyńskiego, było d o­ niosłe dla dalszej działalności kolekcjonerskiej Stanisława Augusta.

25 Por. list Bacciarellego do Stanisława Augusta z 3 V III 1793, A G A D , K ores­ pondencja Stanisława Augusta, 5a. Por. także M. K w i a t k o w s k i , op. cit., s. 213. 26 Obydw ie rzeźby cytow ane są w Catalogue de marbres..., 1795. (Om yłkowo przypisano rzeźbę Carla Antoniniego Pierre Antoniniemu). Flora Farnese (marmur

172 cm) znajduje się obecnie w Pom arańczam i w Łazienkach.

27 Rzeźby Angeliniego i d’Este (ta ostatnia sygnowana: Antonius d ’Este Venetus Fecit Rom ae 1790) znajdują się od 1793 r. w Sali B alow ej w Łazienkach; są cyto­ w ane w w w . Catalogue z 1795 r. Brak natomiast jakiejkolw iek wzm ianki o rzeźbie Pacettiego przedstaw iającej Meleagra, na temat której czyni aluzję list rzym skiego rzeźbiarza do B acciarellego z 13 IX 1788 (BN, III 3289, s. 123).

2. J. C h r. K a m s e t z e r , P r o j e k t u r z ą d z e n ia G a le r ii r z e ź b w W ie lk ie j O r a n ż e r ii w Ł a z ie n k a c h . 1788 (I ), G a b . R y c i n , B U W , W a r s z a w a (F o t .: W . G ó r s k i)

Ideą przew odnią dla ustanowienia okazałego zbioru odlew ów gipsowych na zamku królew skim był projekt utworzenia Akadem ii Sztuk Pięknych 29. W spom nia­ ny w yżej katalog B acciarellego w ym ienia oprócz kilkudziesięciu pełnych figu r i grup

(A p ollo i Laokoon z Cortile di Belvedere, A ntinoos ze zbiorów watykańskich, Gla­ diator w alczący ze zbiorów Borghese, Wenus M edycejska z Trybuny w e Florencji, Flora Farnese itp .)30, niezliczoną ilość odlew ów fragm entów (głowy, torsy, ręce, nogi, dłonie, maski) najbardziej znanych rzeźb antycznych, o których była w yżej m o w a 31. O p rojek cie utworzenia takiego zbioru w spom ina już szkic progra­ m ow y Bacciarellego z 1767 r. dla projektow anej przez króla Akadem ii Sztuk Pięk­ nych 32 oraz p ropozycje innych autorów na podobny temat: Augusta Sułkowskiego

(1773) projekt utworzenia zbiorów przez K om isję Edukacji N a ro d o w e j33 i Michała W andalina Mniszcha (1775) projekt utworzenia Musaeum Polonicum 34.

28 Rzeźby te zostały ustawione w Sali B alow ej Łazienek; por. przyp. 27 oraz M. K w i a t k o w s k i , op. cit., s. 201, przyp. 27.

29 Por. W. T a t a r k i e w i c z , Akadem ia Sztuk Pięknych w W arszawie za Sta­

nisława Augusta, [w:] O sztuce polskiej X V II i X V III wieku. Architektura i rzeźba,

W arszawa 1966, s. 465—476. T. M a ń k o w s k i , op. cit., s. 21— 22. K. B a r t n i c k a ,

Polskie szkolnictw o artystyczne na przełom ie X V III i X IX w. 1764— 1831, W rocław —

—W arszawa— K raków — Gdańsk 1971, s. 19— 35. Z. W a ź b i ń s k i , L ’Academ ie R o­

yale de Peinture et de Sculpture à Varsovie à l’epoque de Stanislas Auguste Ponia­ towski (1764— 1795): projets et réalisations, [w:] Stichting Leids Kunsthistorisch Jaarboeck (w druku).

30 Spośród 16 odlew ów rzeźb antycznych warto jeszcze wspom nieć Centaury Furietti z K apitolu restaurowane przez C avaceppiego (i przez niego zapewne zostały w ykonane odlewy), Tors Belwederski, Pijanego Fauna znaleziono w Herkulanum, grupę Herkulesa i Anteusza z dziedzińca pałacu Pittich oraz Zapaśników z floren c­ kiej Trybuny (Catalogue...).

31 Catalogue... z 1795 r. wym ienia m.in.: „Bras d’hommes — 14; Bras de Femme — 6; Mains d ’hommes — 27; Mains de fem m es — 16; jambes antiques et modernes — 21; Pieds d ’hommes — 29; Pieds de fem m es — 13; Anim aux — 20; Ornements — 48.

32 M. B a c c i a r e l l i , Projet pour l ’Etablissement d ’une Academ ie des Beaux Arts à V arsovie présenté au R oi Stanislas Auguste, BN, nr 3774; ,,Et com m e V. M. est intentionné de faire venir des plâtres tirés d’apTès l’antique, ceci seroit d ’un grand secours pour les étudiants et meme pour les Professeurs” .

33 A. S u ł k o w s k i , Projet qui devroit etre executé par le Com m ision d’Edu- cation — przedłożony na posiedzeniu KEN 26X1 1773 r. par. 13: „[établir à Rome] une ecole d ’architecture, Peinture et Sculpture avec les devoirs d’envoyer toutes

les bonnes copies en Pologn e” . Por. : K. M. M o r a w s k i , August Sułkowski

a Kom isja Edukacyjna, Kwartalnik Historyczny, 25, 1911, s. 75— 79.

34 M. W. M n i s z e c h, Myśli względem założenia Musaeum Polonicum , Zaba­ w y Przyjem ne i Pożyteczne, 11, 1775, s. 211— 226,

N a zamku w arszawskim — i w apartamentach królewskich, i w ateliers B ac- ciarellego i Le Bruna — znajdow ały się także zredukow ane kopie rzeźb antycz­ nych — wykonane w marmurze, brązie, ołow iu, gipsie, masie p orcela n ow ej; pow ta­ rzały one w różnej skali tematy, o których była m ow a w y ż e j86. Oprócz rzymskich brązów (Francesco Righetti, Herkules Farnese, 1784) w arto wspom nieć tutaj serią 10 bisquittes’ów G iovanniego Volpato, do których Stanisław August był bardzo przyw iązany: zabrał je ze sobą, gdy po detronizacji udawał się do sw ego luksuso­ w ego w ięzienia w Pałacu M arm urow ym w Petersburgu 86.

O znaczeniu, jakie posiadał królew ski zb iór rzeźby, św iadczy m in . zdanie, jakie

w ypow iedział M niszech w swym projek cie Musaeum Polonicum : "...znacznieyszych statuy w yobrażenia choć gipsow e za w izerunek rów nie służyć mogą, zachęcą ró w ­ nie y wydoskonalą sztuk w yzw olon ych poznanie...” 37.

Ten bardzo ogólny przegląd zawartości zbiorów królew skich potw ierdza tezę wysuniętą przez Haskella: składał się on z niew ielkiej liczby arcydzieł sztuki an­ tycznej prezentowanych w n ajróżn iejszej skali i tworzywie.

*

• •

Oto kilka uw ag natury ogólnej, d o jakich skłania książka Haskella i Penny’ego. M am na myśli w zrost zainteresowania dla problem atyki kopii.

Jednym z głów nych p ow odów , który usposabia nas życzliw ie do kopii, jest n o­ stalgia za dobrą i solidną sztuką — i to w sensie materiału, jak i technologii. Z m ę­ czenie tandetą artystyczną i beztroską technologiczną — zjawiskam i, które cechow ały sztukę X X w. — a w szczególności je j ostatnią fazę — zn ajdu je niejako rekom ­ pensatę w obcow aniu z tradycją.

T o jest jeden aspekt tej kwestii — psychologiczny. Jest w reszcie i inny jesz­ cze — historyczny. Dziś w iem y, że dzieło sztuki żyje tak długo, jak długo istnieje jego substancja materialna. Ta zaś obum iera. I temu procesow i m ożem y zaradzić tylko w jeden sposób: produkując kopie. A by dzieło m ogło przetrwać, musi być stale odnaw iane — stwarzane n a now o. I im w yższa będzie ranga tego zabiegu, je g o jakość — tym bliżej będziem y pożądanego celu.

Pam iętajm y o tym, że arcydzieła rzeźby greckiej oraz m alarstwa helleńskiego

85 Por. inwentarz topograficzny zbiorów z ok. 1782: Notte des figures, groupes

et Vases de m arbre de bronze et de discuit appartenant à S. Mste, A rchiw um Popielów , nr 231, c. 330— 332, AG A D . Specifications des tableaux, et d ’autres Effets T...] qui se trouvent dans en haut chez M onsieur B acciarelli faite le 20 juin 1809, A rchiw um Poniatow skiego i Tyszkiew icza, nr 205, A G A D .

88 Por. listy Stanisława Augusta Poniatow skiego do B acciarellego pisane z G ro­ dna: 13 IX , 26 IX . 30 IX . 11 X 1796 r „ BN III. 3291. W korespondencji Baociarel- lego w BN (III 3289, c. 521) znajduje się Nota di pezzi d)i porcellana in Biscuit, che si fabricano da Gio. V olpato a Rom a. Na temat innego niezrealizowanego (?) zam ó­ wienia k rólew skiego por. list V olpato do B acciarellego z 9 1 1790 r. (ibid., s. 223). W roku 1786 odw iedził V olpato August Moszyński: „B yłem u Volpata — pisze M o­ szyński w sw ym Dzienniku (s. 417) — dobrego rytownika. Za przykładem Piranesie- go też został rytownikiem , i stał się znawcą starożytności. Odnawia posągi, dobiera im głow y, ram iona i nogi, albo też dorabia n ow e do korpusów i orał, które ongiś n o­ siły całkiem inne. P rócz tego ma dobry warsztat rycin barw nych, tak dobrych jak i złych, oraz m iniatur; wreszcie warsztat porcelany nie polerow anej, w której

usiłuje naśladować w zm niejszeniu w azy i figury starożytne. W ątpię czy mu to się uda, b o nawet jeśli przypuścim y, że figura będziie dobrze w ym odelow ana, straci ona piękne kształty przy wypalaniu, które p ow odu je chudość, a nawet w ypacza i w ykrzyw ia. W tych wszystkich pracow niach riie chodzi o postęp i zachowanie pięknych zabytków starożytności i m alowideł, ile o zysk na handlu z cudzoziem ­ cami...”

232

przetrw ały nie tyle dzięki entuzjastycznym opisom różnych autorów antycznych*8, ile dzięki kopiom w ykonanym przez m arm urzystów rzymskich oraz dzięki repro­ dukcjom w ielkich m alow ideł ściennych, w ykonanych przez ateńskich rzem ieślni­ ków na skrom nych w yrobach ceram icznych.

B yć może, nagrom adzone przez cztery stulecia kopie dawnych kopii (od X V I do X X w.) będą m ogły, w razie zagłady naszej cyw ilizacji, św iadczyć o naszych aspiracjach i naszej czci dla tradycji.

Książka Haskella, napisana, jak w iększość je g o dzieł, w sposób m ądry i błysko­ tliw y zarazem, dostarcza nie tylko bogatej w iedzy o sztuce daw nej, ale w praw ia w zadumę nad sztuką współczesną i nad je j przyszłością. I z tego pow odu zasłu­ guje na szczególną uwagę. I to nie tylko historyków sztuki.

Zygm unt W aźbiński

88 Dzieła te znane są dzięki opisom pozostaw ionym przez Pliniusza Starszego.