"Inhumana crudelitas" wodza Hannibala

Miron Wolny

"Inhumana crudelitas" wodza

Hannibala

Echa Przeszłości 15, 7-18

ARTYKUŁY I ROZPRAWY

M ir o n W olny

I n s t y t u t H is to r ii i S to s u n k ó w M ię d z y n a ro d o w y c h U n iw e r s y te t W a rm iń s k o -M a z u rs k i w O ls z ty n ie

INHUMANA CRUDELITAS WODZA HANNIBALA

Słowa kluczowe: K artagina, historiografia rzym ska, H annibal, druga wojna punicka, nieludzkie okrucieństwo

Key words: C arthage, Rom an Historiography, H annibal, The Second Punic War, In h u m an C ruelty

W p ro w a d zen ie

P o ję c ia o k r u c ie ń s tw a i w ła d z y s t a j ą się n ie o m a l s y n o n im a m i w k o n te k ­ ście ro z lic z n y c h p rz y k ła d ó w w z ię ty c h ze s ta ro ż y tn o ś c i. J e d n a k ż e t r z e b a p rz y ty m ró w n ie ż p a m ię ta ć , że n a jw ię k s i o k r u tn ic y z a w d z ię c z a ją p o z o s ta ją c e po n ic h w s p o m n ie n ie n a ogół sw o im w ro g o m . K o n s tru o w a n ie w izji p rz e sz ło śc i, z w ła s z c z a te j złożonej z w o je n i k o n fro n ta c ji, zazw y czaj b y w a b o w ie m p r z y w i­ le je m zw ycięzcy k o n flik tu . P r a c a h is to r y k a b e z w z g lę d u n a w e t n a w sz e lk ie je g o d e k la ra c je o d n o sz ą c e się do b r a k u stro n n ic z o ś c i, n a jp e w n ie j w ż a d n e j epoce n ie z d o ła pozbyć się p ię tn a su b ie k ty w iz m u , w y n ik a ją c e g o z k o n te k s tu k u ltu ro w e g o , w k tó ry m w y r a s ta o so b a p o d e jm u ją c a się re k o n s tru k c ji d ziejó w 1. O b ecn e w n a jw c z e śn ie jsze j h is to rio g ra fii rz y m sk ie j m a n ip u lo w a n ie fa k ta m i, e lim in a c je n ie w y g o d n y c h in fo rm a c ji czy zw ykłe k o n fa b u la c je , słu ż y ły p ean icz- n y m p re z e n ta c jo m w ła s n y c h ra c ji2. S y tu a c ja t a d o ty c z y ła z a ró w n o in te r p r e ta c ji faktów , j a k te ż o k r e ś la n iu p o szczeg ó ln y c h g ru p sp o łecz n y ch czy e tn ic z n y c h . W s z e ro k o p o ję te j h is to r io g r a f ii ś w i a t a rz y m s k ie g o m a m y do c z y n ie n ia z p ro c e se m z m ie rz a ją c y m do p ro p a g a n d o w e g o p r z e d s ta w ie n ia w rogów R o m y 3. 1 M. Wolny, Historia i propaganda. Okoliczności wybuchu drugiej wojny punickiej w świe­

tle relacji Florusa (I, 22, 1-9), w: Propaganda władzy w świecie rzymskim, pod. red. M. Wolnego,

Z antycznego świata II, Olsztyn 2012, s. 31.

2 Por. D. Flach, Römische Geschichtsschreibung, Darmstadt 1998.

3 W. Will, Imperatores victi. Zum Bild besiegter römischen Consuln bei Livius, Historia 32, 1983, s. 173-182.

P r e z e n t a c j a t a m a sw o je g łę b s z e u z a s a d n ie n ie i w p e w ie n sp o só b w y n ik a z e k le k ty c z n e g o c h a r a k t e r u k u l t u r y rz y m s k ie j - is to tn e g o f a k t o r a o d d z ia łu ­ ją c e g o ró w n ie ż n a p is a r s tw o h is to r y c z n e . O ile b o w ie m ś w ia t g re c k i d o k o n y ­ w a ł je d n o lite g o z o b r a z o w a n ia „ob cy ch ”4, o ty le r z y m s k ie , i t a k ż e z d e c y d o ­ w a n ie n e g a ty w n e , w y o b r a ż e n ie o w ro g a c h m ia ło ju ż b a r d z ie j z ró ż n ic o w a n y c h a r a k t e r . W ro g o w ie R z y m u z o s ta li p o g r u p o w a n i w e d le e tn ic z n y c h p ro w e ­ n ie n c ji, z a ś w y d a n a w o b ec n ic h o c e n a p r z e d s ta w ia się w sp o só b g ra d a c y j- n y 5. D la s p o s o b u f e r o w a n ia ty c h o c e n d o ść is to tn e z n a c z e n ie m ia ły p r z e ło ­ m o w e w y d a r z e n ia p o lity c z n e . W sw o jej p u b lik a c ji R. S te p h e r , n a jz u p e łn ie j s łu s z n ie , is to tn e z n a c z e n ie d la p o r u s z a n e j k w e s tii p r z y d a je d ru g ie j w o jn ie p u n ic k ie j ( 2 1 8 - 2 0 1 p .n .e .), p o d k r e ś la ją c je d n o c z e ś n ie f a k t, że p r z e b ie g te g o k o n f lik tu w ią z a ł się z k o n ie c z n o ś c ią p r z e d s ię w z ię c ia k ro k ó w o d w o łu ją c y c h się w z n a c z n e j m ie r z e do d z ia ła ń p r o p a g a n d o w y c h . P r a k t y k i te g o r o d z a ju w y k o r z y s ty w a n e b y ły z a ró w n o p rz e z s tr o n ę r z y m s k ą , j a k te ż p rz e z w ro g ic h je j K a r ta g iń c z y k ó w 6. E c h a te j w a lk i p r z e n ik n ę ły do h is to r io g r a f ii i b y ły tw ó rc z o w y k o r z y s ty w a n e do k o n s t r u o w a n i a „ o d p o w ie d n ie g o ” w i z e r u n k u K a r ta g iń c z y k ó w 7, a w sz c z e g ó ln o śc i c e n tr a ln e j p o s ta c i k o n f lik tu - w o d z a H a n n i b a l a 8.

4 Posługiwano się tutaj pojęciem ßapßapoj na określenie na ogół dzikiego i nieokrzesanego reprezentanta społeczności, która nie jest powiązana z kulturą helleńską. Por. Y.A. Dauge, Le

Barbare. Recherches sur la conception romaine de la barbarie et de civilization, Brüssel 1981.

Jednocześnie warto zwrócić tutaj uwagę na niesprawiedliwość kryjącą się pod pojęciem ßapßa- poj, polegającą na ustawieniu w jednym szeregu na przykład pół-dzikich Traków i cywilizowa­ nych Egipcjan, por. M. Dubuisson, Das Bild des Karthagers in der lateinischen Literatur, w:

Karthago, ed. W. Huss, Darmstadt 1992, s. 228.

5 System ten opiera się na operowaniu różnymi kryteriami oceny: Germanów chociażby wyróżniała ferocia, Iberyjczyków feritas, a Greków przebiegłość (calliditas) i gadatliwość (volu-

bilitas) - wyrażająca się w zajęciach profesjonalnych pochlebców (adulatio). Pod tą rzucającą się

w oczy różnorodnością ukryta jednak została spójna i usystematyzowana formuła patrzenia na innych, zaś jej struktura w istocie polegała na generalnej zasadzie. Jak podkreśla M. Dubuisson pozytywne lub negatywne cechy przypisywane przez Rzymian różnym ludom w rzeczywistości odpowiadają istotnym składnikom tego, co możemy określić jako rzymska ideologia. Należy przez to rozumieć system wartości bazujący na szeregu abstrakcyjnych pojęć, takich jak virtus,

pietas czy gravitas, zob. M. Dubuisson, Das Bild der Karthager, s. 229.

6 R. Stepher, Politische Parolen und Propaganda im Hannibalkrieg, Klio 88, 2006, s. 397-407. Por. D. Briquel, La propagande d’Hannibal au début de la deuxième guerre punique: remarques

sur les fragments de Silènos de Kalèaktè, w: Actas del TV congresso internacional de estudios fenicos y punicas, Cadiz, 2 al 5 de Octubre de 1995, vol. I, Cadiz 2000, s. 123-127.

7 M. Dubuisson, Das Bild des Karthagers in der lateinischen Literatur, w: Karthago, ed. W. Huss, Darmstadt 1992, s. 227-238.

8 Należy z dużą ostrożnością traktować pojęcie tak zwanej „wojny Hannibala”. Konflikt ten nie był w końcu dziełem jednego człowieka, a punickiej machiny, przydzielającej role więk­ szej liczbie współpracujących ze sobą dowódców. Dla okresu przewagi Barkidów (237-201 p.n.e.) w świetle najnowszych badań można na podstawie (jedynych dostępnych) źródeł rzymskich naliczyć 68 dowódców o zróżnicowanym statusie i kompetencjach. Szereg postaci przysłoniętych zostało w historiografii cieniem Hannibala (Hannibalocentryzm), zob. M. Wolny, Studia nad

statusem i kompetencjami dowódców kartagińskich w okresie przewagi Barkidów (237-201 p.n.e.), Olsztyn 2013.

N ie u le g a w s z a k ż e w ą tp liw o ś c i, że R z y m ia n ie , p o d o b n ie j a k w in n y c h te g o ty p u p r z y p a d k a c h , ró w n ie ż w to k u k o n f lik tu z K a r ta g iń c z y k a m i m u s ie li m ie ć w z g lą d n a o p in ię p u b lic z n ą . S t a r a l i się p rz e k o n y w a ć j ą o p ra w n y c h u w a r u n k o w a n ia c h sw o ich czynów . P u n ic k a b ie g ło ść w sp o so b ie p ro w a d z e n ia w ojny, z w ła sz c z a n a p o c z ą tk u k o n f lik tu w y k a z y w a n a p rz e z H a n n ib a la 9, s p o ­ t k a ł a się z b e z s iln o ś c ią R z y m ia n , k tó rz y p o c z ą tk o w o s p a r a liż o w a n i b y li s t r a ­ c h e m , g d y ż w ró g z a g r a ż a ł im w sa m e j Ita lii. S k u tk ie m ty c h p rz e ż y ć m u s ia ło by ć s tw o rz e n ie w iz e r u n k u K a rta g iń c z y k ó w — ja k o zb io ro w eg o w r o g a 10.

R zecz j a s n a d r u g a w o jn a p u n ic k a n ie m o g ła b yć je d y n y m p o w o d e m tej k re a c ji. Z c a łą p e w n o ś c ią w iz e r u n e k t a k i i s t n i a ł ju ż w c z e śn ie j, j e d n a k za s p r a w ą k o n f lik tu z H a n n ib a le m u le g ł d o d a tk o w e m u w y o s trz e n iu . T rz e b a p o d k re ś lić , że w c z e śn ie j ż a d e n lu d n ie d o c z e k a ł się ze s tr o n y R z y m ia n t a k d a le c e n e g a ty w n e j o c e n y 11. W y s ta w ie n i n a c ię ż k ą p ró b ę R z y m ia n ie w y c h o ­ d z ą c o b r o n n ą r ę k ą z o p re s ji, m u s ie li w y k o rz y s ta ć t e n f a k t do celów p r o p a g a n ­ d ow ych, u s p ra w ie d liw ia ją c y c h d a ls z ą e k s p a n s ję I m p e r iu m R o m a n u m w p ó ź ­ n ie jsz e j p e r s p e k ty w ie c z aso w ej. W ed le te j in te r p r e ta c ji , n ic z y m m ity c z n y T ezeu sz, n a r ó d d a r d a ń s k i w y s ta w ia n y b y ł n a c ię ż k ie próby. P o w ią z a n ie in i-

tiu m d ziejó w R o m y z c y k le m tr o ja ń s k im w s k a z u je , j a k p rz e c h o d z i o n a z aw iłe

k o le je lo s u , z o s ta je w ie lo k r o tn ie s p ra w d z o n a , a b y e f e k te m te g o s ta ło się p r z e ­ k o n a n ie , że j e s t n a n a jw ła ś c iw s z e j d ro d z e do s tw o r z e n ia I m p e riu m . Z a g a d ­ n ie n ie to o b ra z u je ch o c ia ż b y a r ty s ty c z n a w iz ja S y liu s z a I ta lik u s a , u k a z u ją c a j a k R z y m ia n ie , w p le c e n i w w o je n n ą z a w ie ru c h ę o k r u c ie ń s tw a i ro z p a c z y p rz e z o jca w sz ec h rzeczy , z m u s z e n i b y li s p r o s ta ć sw o je m u p r z e z n a c z e n iu p o ­ d e jm u ją c w a lk ę z p rz e c iw n ik ie m o trz y m u ją c y m b o s k ie ro z k a z y w s e n n e j w i­ z ji12. O to z o b o w ią z a n y p r z y s ię g ą p rz e d o łta r z a m i p u n ic k ic h bogów H a n n ib a l m ia ł o k a z a ć się ty m , k tó r y ze sz c z e g ó ln ą d e te r m in a c ją b ę d z ie w a lc z y ł p r z e ­ ciw ko R z y m ia n o m 13. H o łd u ją c tr a d y c ji sw ojego r o d u i p ie lę g n u ją c w sobie n ie n a w is tn y o g ie ń d ą ż y ć b ę d z ie do o d w e tu z a h a ń b ią c e u p o k o rz e n ie K a r t a g i ­ ny, czyli w y d a rc ie je j w y sp — S y cy lii, S a r d y n ii i K o rs y k i14.

J e ż e li o d w e to w y c h a r a k t e r d ru g ie j w o jn y p u n ic k ie j b y ł p rz y jm o w a n y p rz e z R z y m ia n ja k o f a k t, to sto so w n ie do p ro p a g o w a n e j p rz e z n ic h e ty k i o b o w iązu jącej w to k u p ro w a d z e n ia k o n flik tu , n a le ż a ło zach o w y w ać się w sp o ­ só b u czciw y . S p o ś r ó d e le m e n tó w m a ją c y c h z a s u g e r o w a ć k o n t r a s t u j ą c ą z r z y m s k ą p o s ta w ą n ie u c z c iw o śc i w y k a z y w a n ą p rz e z H a n n ib a la , p o d n o si się ta k ż e je g o n ie lu d z k ie o k ru c ie ń s tw o ( in h u m a n a c r u d e lita s ) - co te ż w p ro s t

9 M. Wolny, Hannibal w Italii (218-217 p.n.e.). Studia nad uwarunkowaniami początko­

wych sukcesów kartagińskich, Olsztyn 2007.

10 G. Brizzi, Cartagine e Roma: dall’intesa al confronto, w: L’equilibrio internazionale

dagli antichi ai moderni, a cura di C. Bearzot, F. Landuci, G. Zecchini, Milano 2005, s. 30-43.

11 R. Stepher, Politische Parolen, s. 397. 12 Sil. It., III, 163 i n.

13 Na temat politycznej funkcji przysięgi Hannibala zob. M. Wolny, Hannibal’s Oath before

Expedition to Gades (237 B.C.) - Functions and Way of Reception, Antiquitas 28, 2005, s. 27-31.

a k c e n tu je L iw iu sz w p a s s u s a c h c h a r a k te ry z u ją c y c h p u n ic k ie g o w o d z a 15. W y­ ja ś n ie n ie ź ró d e ł u trw a lo n e g o u L iw iu s z a p o ję c ia i n h u m a n a c r u d e lita s H a n n i ­ b a l a w p is u je się z a te m w s z e re g z a b ie g ó w k o n ie c z n y c h do o m ó w ie n ia rz y m ­ s k ie g o s te r e o ty p u d o ty cząceg o p o s tr z e g a n ia K a rta g iń c z y k ó w . P ro b le m te n d o ty k a n a jb a r d z ie j b o d a j u lo tn e j k w e s tii - s p r a w d o ty c z ą c y ch rz y m s k ie j m e n ­ ta ln o ś c i. Z w a ż y w sz y n a sp e c y fik ę w yso ce e k le k ty c z n e j k u l t u r y rz y m s k ie j n ie m o ż e m y p o m in ą ć w n ie j w s p o m n ia n e g o ju ż p o w yżej p ie r w ia s tk a g reck ieg o . T a k te ż p r e z e n to w a ła się k o n s tr u k c ja o d h u m a n iz o w a n e g o p o r t r e t u H a n n i b a ­ la , k tó re g o w iz e r u n e k w o d z a o p ę ta n e g o b e s tia ls tw e m i r z ą d z ą m o rd o w a n ia , z y s k iw a ł m o cn e p u n k ty o p a r c ia w ro z m a ity c h h is to rio g ra f ic z n y c h i n t e r p r e t a ­ c ja c h je g o d z ia ła ln o śc i.

B e s tia ls tw o K a rta g iń c z y k ó w w o b e c R zy m ia n

i ic h so ju szn ik ó w . K ilk a ś w ia d e c tw ź ró d ło w y ch

A p p ia n w sw ojej r e la c ji p r z y ta c z a s p a r a f r a z o w a n ą z a p e w n e w e rs ję p r z e ­ m ó w ie n ia P u b liu s z a K o r n e liu s z a L e n tu lu s a . R e to ry c z n a f o r m u ła p rz e m ó w ie ­ n i a s łu ż y a u to ro w i z A le k s a n d r ii do w y r a ż e n ia są d ó w i o p in ii n a t e m a t p o s ta c i H a n n ib a la . W p r z e m ó w ie n iu o r a to r d o k o n u je w y lic z e n ia k rz y w d , j a ­ k ic h d o z n a li R z y m ia n ie i in n e lu d y z r ą k P u n ijczy k ó w . P o d k r e ś la , iż R z y m ia ­ n ie b e s tia ls k o r o z p ra w ili się z m ia s te m S a g u n t, g d y ż w y m o rd o w a li w s z y s t­ k ic h d o ro sły c h - z d o ln y c h do n o s z e n ia b r o n i16 . In fo rm a c ja t a m a ta k ż e sw o ją p a r a le lę u L iw iu s z a , k tó r y d o d a tk o w o p o tę g u je d r a m a tu r g ię w y d a r z e ń m ó ­ w ią c , że H a n n ib a l n ie c h c ą c p rz e p u ś c ić o k a z ji r u s z y ł n a S a g u n t z c a ły m i sw o im i s iła m i, w je d n e j c h w ili z a ją ł m ia s to , n a s tę p n ie r o z k a z a ł w y m o rd o w a ć w s z y s tk ic h d o ro s ły c h (u t o m n e s p u b e r e s in te r fic e r e n tu r ). R o z k a z t e n by! w p ra w d z ie o k r u tn y (q u o d im p e r iu m c ru d e le), a le je d n o c z e ś n ie j a k p o d k r e ś la r z y m s k i p is a r z , k o n ie c z n y (c e te ru m p r o p e n e c c e sa riu m c o g n iu m ip so e v e n tu e s t)17. T y m s a m y m a u t o r z P a ta w iu m w s k a z u je n a p e w n e g o r o d z a ju p r a g m a ­ ty z m w z a c h o w a n iu H a n n ib a la . Z je d n e j s tr o n y k o m e n to w a n e p a s s u s y , j a k p o d k r e ś la U . H a n d l-S a g a w e , n a w ią z u ją do c h a r a k te r y s ty k i H a n n ib a la p r z e d s ta w ia ją c e j go ja k o o k r u tn i- k a 18, z d ru g ie j je d n a k o p o d k r e ś la ją , że o k ru c ie ń s tw o to b y ło i m m a n e n tn ą

15 Liv., XXI, 4, 9 mówi, że Hannibala oprócz licznych zalet (ma tutaj na myśli zapewne talenty wojenne), cechowały również ogromne wady - nieludzkie okrucieństwo, wiarolomstwo bardziej niż punickie, poza tym nic nie przedstawiło dla niego świętości, nie posiadał w sobie należnej bogobojności, żadnej wierności przysiędze, ani żadnego skrupułu: has tantas viri virtu-

tes ingentia vitia aequabant: inhumana crudelitas, perfidia plus quam Punica, nihil veri, nihil sancti, nullus deum metus, nullum ius iurandum, nulla religio.

16 App., Lib., 63, 278. 17 Liv., XXI, 14, 3.

18 U. Handl-Sagawe, Der Beginn des 2. Punischen Krieges. Ein historisch-kritischer Kom­

c e c h ą je g o p la n u . P o d o b n ie j a k n ie lu d z k ie p o tr a k to w a n ie Teb p rz e z A le k s a n ­ d ra , t a k k a r ta g iń s k ie u d e r z e n ie n a S a g u n t m ia ło m ię d z y in n y m i z a z a d a n ie s p o tę g o w a n ie r e s p e k t u p r z e d w o d z em . Z p u n k t u w id z e n ia c h o c ia ż b y k a l k u l a ­ cji lo g isty c z n e j, m u s im y p a m ię ta ć , że k o n ie c z n o ś c ią by ło d la H a n n ib a la z a ­ b e z p ie c z e n ie sw o ich tyłów , czyli h is z p a ń s k ie g o z a p le c za . M ógł to u c z y n ić p rz y pom o cy s tr a c h u , g d y ż t e n b y ł w s ta ro ż y tn o ś c i je d n y m z le p s z y c h sp o so b ó w z a p o b ie g a n ia e w e n tu a ln y m r e b e lio m 19.

Z a p a m ię ta n a p rz e z F lo r u s a h i s t o r i a o rz e k o m y m zb io ro w y m s a m o b ó j­ s tw ie m ie s z k a ń c ó w S a g u n tu m o że b y ć o d p o w ie d z ią n a p a n ic z n y s t r a c h p a n u ­ ją c y w ś ró d lu d n o śc i. M oże b yć ta k ż e e le m e n te m k r e o w a n ia p r o p a g a n d y H a n ­ n ib a la , w k tó re j m ia łb y się o n ja w ić ja k o w ódz sz czeg ó ln ie n ie b e z p ie c z n y , co m ia ło w w y m o w n y sp o só b p rz e k a z y w a ć k o m u n ik a t, że s ta w ia n ie m u o p o ru j e s t b e z c e lo w e 20.

W ra c a ją c do re la c ji A p p ia n a , w p rz y to c z o n y m p rz e m ó w ie n iu c z y ta m y te ż o in n y c h p r z y k ła d a c h o k r u c ie ń s tw a K a rta g iń c z y k ó w . P o m im o p rz y rz e c z e n ia , że m ie s z k a ń c y N u c e rii b ę d ą m o g li o d e jść z d w ie m a s z a ta m i, P u n ijc z y c y n ie d o trz y m a li sło w a i u d u s ili r a d ę m i a s t a w ła ź n i, p o d k t ó r ą po d ło żo n o ogień. W y ch o d zący ch z m i a s t a o b rz u c ili z a ś o sz c z e p a m i. Z k o le i r a d ę m i a s t a A cer- ra e , p o m im o z a w a rte g o u k ła d u , ży w cem z a k o p a n o w s t u d n i 21. Z a w s z y s tk ie te n ie g o d z iw o śc i P u b liu s z K o rn e liu s z L e n tu lu s m ia ł o b a rc z a ć H a n n i b a l a 22. Do ty c h a k tó w d o d a n a je s z c z e z o s ta ła o p o w ieść o o k r u tn y m p o tr a k to w a n iu k o n s u ló w w o k re s ie p ie rw sz e j w o jn y p u n ic k ie j - n ie ja k o , a b y w s k a z a ć n a ep ig o n ic z n y c h a r a k te r z a c h o w a n ia H a n n ib a la . W rze c z o n y m fra g m e n c ie m o w a j e s t b o w iem o k rz y w o p rz y się stw ie P u n ijczy k ó w , e fe k te m k tó re g o było d o p ro w a ­

d z e n ie do s p o tk a n ia k o n s u la rz y m sk ie g o (p ra w d o p o d o b n ie G n e ju s z a K o r n e liu ­ s z a S c y p io n a A z y n y — 2 6 0 p .n .e .) z c h o ry m w o d z e m (oTpathYov appwoTOWTa) r e p r e z e n tu ją c y m s tr o n ę k a r t a g i ń s k ą 23. M o ty w n ie o m a l j a k w M ick iew iczo w ­

19 Okrutne traktowanie mieszkańców zdobytych miast było elementem dumy w kreowa­ niu wizerunków władców na starożytnym Bliskim Wschodzie. W tego rodzaju wyczynach celo­ wała przede wszystkim Asyria. W świetle znanych, głównie ze źródeł o charakterze epigraficz- nym, faktów możemy zakładać, że władca postępujący w sposób niewystarczająco okrutny nie byłby w stanie zagwarantować sobie respektu. Jedna z pomnikowych postaci w historii państwa asyryjskiego - władca Aszur-nasir-apli II w toku swojej wyprawy do wschodniej Anato­ lii (865 p.n.e.) miał dokonać szeregu bestialskich czynów, którymi szczycił się później w swojej inskrypcji. W dokumencie tym jest mowa o odcinaniu głów przeciwnikom, nabijaniu ich żywcem na pal, a także wyłupywaniu oczu. Zob. K. Grayson, Assyrian Rullers of the Early First Mille­

nium B. C. (1154-859 B.C.), Toronto 1991, s. 220. Na temat metod władców asyryjskich zob.

E. Cancik-Hirschbaum, Die Assyrer. Geschichte. Gesellschaft. Kultur, München 2003, s. 56. Warto też mieć na uwadze, że Fenicjanie okresowo bywali trybutariuszami Asyryjczyków. Pa­ mięć o tych wydarzeniach musiała być natomiast elementem wspólnej historii społeczności fenicko-punickich, a co za tym idzie mogła prowadzić do replikowania zachowań, w których widziano instrumenty służące realizacji określonej polityki.

20 Taka teza zob. M. Wolny, Historia i propaganda, s. 39 i n. 21 App., L ib, 63, 278.

22 App., Lib., 63, 280. 23 App., Lib., 63, 279.

sk ie j B a lla d z ie A lp u h a r a . P o n a d to w re la c ji A p p ia n a w s p o m n ia n e j e s t ró w ­ n ie ż z a d rę c z e n ie t o r t u r a m i w o d z a M a r k a A tiliu s z a R e g u lu s a , k o n s u la ro k u 2 5 6 p .n .e .24 W d a lsz e j re la c ji A p p ia n a w y s tę p u je s z e re g o g ó ln ik ó w m a ją c y c h w y e k s ­ p o n o w a ć o k ru c ie ń s tw o P u n ijc z y k ó w , a z w ła s z c z a H a n n ib a la . M o w a j e s t ta m o w r z u c a n iu je ń c ó w do ro w ó w o ra z rz e k , a b y m o ż n a by ło p rz e jś ć po n ic h j a k po m o s ta c h , j e s t te ż in fo rm a c ja o tr a t o w a n i u je ń c ó w p rz e z sło n ie , a ró w n ie ż z m u s z a n iu w z ię ty c h w n ie w o lę do b ra to b ó jc z y c h p o je d y n k ó w 25. E k sp o z y c ja p o je d y n k ó w to cz o n y c h p o m ię d z y je ń c a m i w y d a je się sz c z eg ó ln ie p r z e w r o tn ą k o n s te la c ją . Z je d n e j s tr o n y d o k o n u je się t u t a j e k s p o z y c ja o k ru c ie ń s tw a , z d ru g ie j d o ch o d zi do c a łk o w ite g o z ła m a n ia m o r a le , b r u ta ln e j d e p re c ja c ji rz y m s k ie j c n o ty (v ir tu s ) - co d o d a tk o w o m a o b c ią ż a ć K a rta g iń c z y k ó w i H a n ­ n ib a la , p o p rz e z p rz y d a n ie im ce ch w y ra fin o w a n e j p rz e w ro tn o ś c i.

T rz e b a z a u w a ż y ć , że w s z y s tk ie n ie s k o n k re ty z o w a n e in fo rm a c je z n a jd u ją s to s o w n e p a r a le le w in n y c h t e k s t a c h źró d ło w y ch . E c h o z n a m ie n n e g o p r z y ­ k ła d u d o ty cząceg o p rz e c h o d z e n ia po c ia ła c h je ń c ó w p rz e z r z e k i, w y d a je się m ie ć o d z w ie rc ie d le n ie w o p is a n y m u F lo r u s a „ tr u p im m o śc ie ”. D la p o d k r e ś le ­ n i a g ro z y s y tu a c ji i o g ro m u k lę s k i rz y m s k ie j p is a r z t e n p rz y to c z y ł o p o w ieść o ty m , j a k je s z c z e d łu g o po b itw ie k a n n e js k ie j r z e k a A u fid u s s p ły w a ła k rw ią , a o w ie lk o śc i k lę s k i p rz y p o m in a ć m ia ł u s ta w io n y n a ro z k a z H a n n ib a la m o s t s k ła d a ją c y się z c ia ł p o m o rd o w a n y c h 26. B ra to b ó jc z e p o je d y n k i s ą z k o lei u d o k u m e n to w a n e w r e la c ja c h m ó w ią c y c h o p rz y g o to w a n ia c h w o js k a H a n n i ­ b a l a do p ie rw sz e g o s t a r c i a n a te r e n ie I t a lii27.

Z a u w a ż m y , że A p p ia n w p rz y to c z o n y m p rz e z sie b ie p r z e m ó w ie n iu d o k o ­ n u je sy n o n im ic z n e g o z e s ta w ie n ia p o m ię d z y o so b ą H a n n ib a la a K a rta g iń c z y - k a m i ja k o lu d e m s k o n flik to w a n y m z R z y m e m . P r z y k ła d e m te g o j e s t w s p o ­ m n ia n e w yżej o b a rc z e n ie H a n n ib a la z a o k r u c ie ń s tw a P u n ijc z y k ó w d o k o n a n e w c z a s a c h , k ie d y w ódz t e n je s z c z e się n a w e t n ie u ro d z ił. Tego r o d z a ju z o b r a ­ z o w a n ie w s k a z u je w y r a ź n ie , iż m a m y do c z y n ie n ia z n e g a ty w n y m w iz e r u n ­ k ie m zb io ro w o śc i k a r ta g iń s k ie j, z a ś o d p o w ie d z ia ln o ść z a je j złe u c z y n k i o s t a ­ t e c z n i e z o s t a ł a s k u m u l o w a n a w p o s t a c i H a n n i b a l a . T a k a t e n d e n c j a z a u w a ż a ln a j e s t ró w n ie ż u L iw iu s z a , k tó r y m a p re d y le k c ję do p o s łu g iw a n ia się te r m in e m „ P u n ijc z y k ”, k tó r y j e s t s y n o n im e m d la H a n n ib a la , a le m o że b yć ró w n ie ż s y n o n im e m d la n a z w y „ K a rta g iń c z y c y ” i w ty m s e n s ie s ta n o w i p e w ­ n e g o r o d z a ju w y o b ra ż e n ie a n t y b o h a te r a zb iorow ego. Z t a k ą s y tu a c ją m a m y do c z y n ie n ia w re la c ji d o ty czącej p o s tę p o w a n ia D a z ju s z a z A rp ii, a ściślej o d m ie n n e g o p o tr a k to w a n ia te j p o s ta c i p rz e z R z y m ia n i p rz e z P u n ijc z y k ó w 28. B o h a te r re la c ji L iw iu s z a j e s t s p rz y m ie rz e ń c e m , k tó ry , co od r a z u d a je się

24 App., Lib., 63, 279. 25 App., Lib., 63, 281. 26 Flor., I, 22, 1 i n.

27 M. Wolny, Przemówienia Hannibala do wojsk w roku 218 p.n.e. - prawda o relacjach

wodza z żołnierzami czy wymysł antycznej historiografii?, DO-SO-MO 4-5, 2002/2003, s. 167-175.

z a u w a ż y ć , k o n w e n c ją sw ojego z a c h o w a n ia n ie o d b ie g a od in n y c h p r z e d s ta w i­ cieli socii. J e s t o n b o w ie m cz ło w ie k ie m , w k tó re g o w ie rn o ś ć m o ż n a p o w a ż n ie p o w ą tp ie w a ć . W k w e s tii w y d a n ia m i a s t a A rp ii m ia ł o n z a c h o w y w a ć się w sp o só b z d ra d z a ją c y je g o n ie u c z c iw e z a m ia r y i n ie ja k o p o d ję tą p rz e z e ń p ró b ę g ry n a d w a fro n ty . Z te g o p o w o d u d la R z y m ia n m ia ł o n by ć p o s ta c ią c h w ie jn ą i m a ło p o w a ż n ą ja k o w ró g , c z e m u L iw iu sz d a je w y ra z p o p rz e z u ż y c ie o k r e ś le ń in fid u s so c iu s o ra z v a n u s h o s tis . R z y m ia n ie p o rz u c iw sz y p ie r w o tn ą m y ś l o w y c h ło s ta n iu te g o c z ło w ie k a p o s ta n o w ili go o b serw o w a ć. W ty m c e lu m ia ł o n tr a f ić do m i a s t a K a le s , a b y t a m p rz e z o k r e s w o jn y m o ż n a było u trz y m y w a ć go w le k k ie j fo rm ie a r e s z t u (lib era c u s to d ia ), p o le g a ją c eg o n a n a d z o r o w a n iu p o c z y n a ń p o d e jrz a n e g o p rz e z s tr a ż n ik a , a n o c ą t r z y m a n iu go p o d k lu c z e m : C a lib u s e u m in te r d iu s o lu tu m c u sto d e s se q u e b a n tu r, nocte

c la u s u m a d s e r v a b a n t29. W a ż n e j e s t w te j re la c ji, że o b fite d o b ra a r e s z to w a n e ­

go tr a f iły n ie ja k o w d e p o z y t R z y m ia n . Z a c h o w a n ie P u n ijc z y k ó w , w d o m y śle H a n n ib a la , w obec s p r a w y D a z ju s z a było t u t a j zg o ła o d m ie n n e . J a k s u g e ru je b o w ie m L iw iu sz , z n a la z ł o n w y g o d n y p r e te k s t, a b y m óc z a w ła sz c z y ć m ie n ie te g o cz ło w ie k a . P rz e p ro w a d z ił w ty m c e lu ś le d z tw o , w z y w a ją c do sie b ie żonę i d zieci D a z ju s z a . J a k p o d k r e ś la rz y m s k i p is a r z , do sw ojego g n ie w u d o d a ł te ż o k ru c ie ń s tw o p o le g a ją c e n a ty m , że s p a lił ro d z in ę D a z ju s z a żyw cem : sa tis

c o g n itis o m n ib u s v iv o s c o m b u s s it30.

W p rz y to c z o n e j p o k ró tc e h is to r ii m a m y ty p o w o r z y m s k i sp o só b a n ty te - ty c z n e g o z o b ra z o w a n ia w y d a rz e ń i ic h b o h a te ró w . R z y m sk ie j ła s k a w o ś c i (cle-

m e n tia ) z o s ta je p rz e c iw s ta w io n e o k ru c ie ń s tw o (c ru d e lita s) K a rta g iń c z y k ó w .

G d y do te g o d o d a m y p o d e jrz e n ie n a k a z u ją c e w ą tp ić w h is to ry c z n o ś ć p o s ta c i D a z ju s z a z A rp ii u z y s k u je m y a n e g d o tę 31, k t ó r a w p ra w d z ie d o b rz e k o m p o n u ­ je się z r e a lia m i d ru g ie j w o jn y p u n ic k ie j, a le je s z c z e le p ie j s łu ż y w y e k s p o n o ­ w a n iu n ie lu d z k ie g o o k r u c ie ń s tw a H a n n ib a la . L iw iu sz c h c ą c u n ik n ą ć p o d k r e ­ ś la n ia te j n ie g o d z iw e j c ech y K a r ta g iń c z y k a z m u s z o n y b y ł p o p ie ra ć sw oje ocen y p r z y k ła d a m i. J a k k o lw ie k l e k t u r a je g o d z ie ła p o u c z a ró w n ie ż o ty m , że z d a r z a ją się te ż b a rd z ie j slo g a n o w e u ję c ia e k s p o n u ją c e c r u d e lita s H a n n ib a la . P rz y k ła d e m ta k i m m o że b yć z a w a r te w d z ie le rz y m s k ie g o p is a r z a s tw ie r d z e ­ n ie , że p u n ic k ie g o w o d z a c e c h o w a ła ch ęć b e z ro z u m n e g o n ie o m a l n is z c z e n ia d ó b r ty c h z ie m , k tó ry c h n ie z d o ła ł u trz y m a ć . P o d k r e ś la , iż d z ia ło się ta k d la te g o , że u m y s ł je g o s k ło n n y b y ł do o k r u c ie ń s tw a i z a c h ła n n o ś c i: p ra e c e p s

in a v a r itia m e t c r u d e lita te m a n im u s a d s p o lia n d a , q u a e tu e r i n e q u ib a t, u t v a s ta ta h o s ti re liq u e re n tu r, in c lin a v it32. P r z y k ła d t e n n a w ią z u je do s p ra w y

29 Liv., XXIV, 45, 10. 30 Liv., XXIV, 45, 13.

31 Zdrajcy działający z niskich pobudek, kierujący się materialnym zyskiem w rzymskich koncepcjach są zazwyczaj sprzymierzeńcami. Obok wspomnianego Dazjusza z Arpii, w podob­ nych rolach występują u Liwiusza Dazjusz z Brundizjum oraz Dazjusz z Salapii, co pozwala przypuszczać, że mamy tu do czynienia z uniwersalną postacią zdrajcy, zob. M. Wolny, Dasius

aus Brundisium - ein historiographisches Ratsel, DO-SO-MO. Fascicula Mycenologica Polona 7,

2007, s. 219-226. 32 Liv., XXVI, 38, 3.

D a z ju s z a z A rp ii, g d z ie g łó w n y m m o ty w e m d z ia ła n ia H a n n ib a la b y ła c h c i­ w ość. Z g a d z a się to ta k ż e ze ś w ia d e c tw e m P o lib iu s z a , k tó r y p o d k re ś la , że n a p o c z ą tk u k o n f lik tu z R z y m e m p u n ic k ie g o w o d z a cech o w ało o k ru c ie ń s tw o (rópóthę), k tó r e m u to w a rz y s z y ła ch c iw o ść p ie n ię d z y ( j t l a p y u p i a ) 33. P o z a ty m H a n n ib a la c h a r a k te r y z u ją : b u t a (kópoę), p y c h a (ftppię) i z a ś le p ie n ie ( a th ) 34. S y liu s z I t a l i k u s w i n i t i u m sw ojego p o e m a tu u k a z u je z k o le i o p ę ta n e g o ż ą d z ą d z ia ła n ia n ie g o d z iw c a , tw ie rd z ą c , że H a n n ib a l b y ł w ia ro ło m n y , j a k ró w n ie ż w y ró ż n ia ł się s p r y te m i n ie s p ra w ie d liw o ś c ią . C e c h o w ało go b u t a i b r a k p o ­ s z a n o w a n ia d la p o k o ju , z a ś w sw ojej n ie n a w is tn e j n a t u r z e p ło n ą ł ż ą d z ą lu d z ­ k ie j k r w i ( s a n g u in is h u m a n i fla g r a t s i t i s )35. C h a r a k te r y s ty c z n y m e le m e n te m p o r t r e t u H a n n ib a la j e s t to , że w d łu g ie j n a r r a c ji L iw iu s z a , k tó re j p u n k te m w y jś c ia j e s t n ie lu d z k ie o k ru c ie ń s tw o k a r ta g iń s k ie g o w o d za, w iz e r u n e k H a n ­ n ib a la w ra z z p o s tę p e m w y d a r z e ń d ru g ie j w o jn y p u n ic k ie j ła g o d n ie je , w ie ń ­ cząc sw o ją p r z e m ia n ę w o p is a c h w y d a r z e ń k o ń c z ą c y c h k o n f lik t36. W ra c a ją c je d n a k do p o c z ą tk o w e j p r e z e n ta c ji H a n n ib a la , n a le ż y z a u w a ­ żyć, że szc z e g ó ln ie jila r g u r { a s ta n o w i t u t a j w a ż n y tr o p p o z w a la ją c y w n io s k o ­ w a ć źró d ło n e g a ty w n e g o o b r a z u P u n ijc z y k a , n a w ią z u ją c e do o b r a z u sp o łe c z ­ n o ś c i fe n ic k ie j, c h a r a k te r y z u ją c e j się z a c h ła n n o ś c ią , k t ó r ą to c e c h ę , j a k w s k a z a n o w yżej, p o łączo n o w e sp ó ł z o k ru c ie ń s tw e m o k re ś la ją c y m H a n n ib a la .

T y m c z a se m A p p ia n w k o m e n to w a n y m ju ż p o w yżej e k s k u r s ie d o s ta r c z a n ieco in n e g o w y ja ś n ie n ia . U w a ż a o n b o w ie m , że n ie g o d z iw e c z y n y K a r ta g iń - cz y k ó w m ia ły m ie jsc e d la te g o , że d a li się o n i p o n ie ść g łu p o c ie w y n ik a ją c e j z ic h d zik o ści: to a o n to v a ń to ię K ai a v o i a j 8 ta t^ v ró p ó th ta p e p ie a ti37. Z a u w a ż ­ my, iż s tw ie r d z e n ie to s ta n o w i p e w n e g o r o d z a ju p a r a le lę d la p rz y w o ła n e j ju ż p o w yżej w s k a z ó w k i L iw iu s z a , w k tó re j s u g e r u je o n ir r a c jo n a ln e d z ia ła n ie H a n n ib a la p u s to s z ą c e g o z ie m ię , k tó re j n ie b y ł w s ta n ie u trz y m a ć .

K a n ib a lizm w w o jsk u H an n ib a la ?

O b o k ty c h d a n y c h ź ró d ło w y c h n a le ż y zw rócić u w a g ę ta k ż e n a in n e e le ­ m e n ty , m o g ą c e n ie ja k o p rz y c z y n ia ć się do k r e o w a n ia te g o n e g a ty w n e g o w iz e ­ r u n k u . Z c a łą p e w n o ś c ią p r z e k a z P o lib iu s z a , w k tó r y m g re c k i a u t o r s u g e r u je m o żliw o ść u p r a w i a n i a k a n ib a liz m u w a r m ii k a r ta g iń s k ie j, d o b rz e w p is u je się w r z y m s k ą k o n c e p c ję in h u m a n a c r u d e lita s 38.

N a jw ię k s z ą tr u d n o ś c ią , j a k ą n a p o tk a ł H a n n ib a l n a sw ojej d ro d z e do I t a ­ lii (a p o p ia ), b y ły p ro b le m y n a t u r y lo g isty c z n e j, a w ięc k w e s tia z o rg a n iz o w a

-33 Pol., IX, 22, 1 i n.

34 G. Mader, ’Avvipag ifipiotrię Traces of a <Tragic> Pattern in Livy’s Hannibal in Book XXI?”, Ancient Society 24, s. 207.

35 Sil. It., I, 56-60.

36 Pol., XV, 6, 1 i n.; Liv., XXX, 30, 1 in. 37 App., Lib., 63, 282.

n i a w y ż y w ie n ia o ra z d o s ta rc z e n ie go ż o łn ie rz o m . S p r a w a t a s t a ł a się w ó w ­ cz a s p r z e d m io te m n a r a d s z ta b o w y c h (onveôptov). P o d ję to z a p e w n e k w e s tie d łu g o śc i tr a s y , a ta k ż e lic z n y c h tu b y lc ó w z a m ie s z k u ją c y c h te m ie jsc a . S tw a ­ rz a ło to s y tu a c ję , w k tó re j p o w o d z e n ie m a r s z u w y d a w a ło się n ie o m a l n ie w y ­ k o n a ln e 39. W te d y to , j a k in fo rm u je P o lib iu s z , p rz y ja c ie l H a n n ib a la , ró w n ie ż H a n n ib a l z p rz y d o m k ie m M o n o m a c h o s (trôv f i l w v ’A vvipaç o Movomà%oç)40 m ia ł d o s trz e c je d y n y ś ro d e k z a ra d c z y w m o ż liw o śc ia c h n a u c z e n ia ż o łn ie rz y s p o ż y w a n ia lu d z k ie g o m ię s a : S tS a ^ at Seîv f h t à ç S w a g e tę ùvG pw pofayeîv Kai Tońtw p o ią s a i an v ą0 etę41. J a k tw ie r d z i P o lib iu s z — w ódz n ie m ia ł n ic do z a r z u c e n ia osobliw ej p ro p o zy cji, je d n a k a b y p o w a ż n ie m y śle ć o re a liz a c ji p o s tu la tu , m u s ia łb y n a k ło n ić do te g o sw o ich p rz y ja c ió ł, czego n ie z d o ła ł j e d ­ n a k u c z y n ić: to n 5è ftp a y g a to j la p e îv evvotav on0’ a ń tó v o w e to h ç f i l o u ç è ô ô v a to p e îa a t42. O czy w iście w n in ie js z e j p u b lik a c ji n ie m a m ie js c a n a sz c z e ­ gółow e ro z p ra w ie n ie się z t r a d y c ją w y k o r z y s ta n ą p rz e z P o lib iu s z a , m o ty w a ­ m i te g o p is a r z a , czy w re sz c ie w ia ry g o d n o ś c ią p r z e s ła n e k - u c z y n ił to z r e s z tą z n ie b y w a łą s t a r a n n o ś c ią G. B riz z i43. J e d n a k ż e ju ż s a m f a k t p o ja w ie n ia się in fo rm a c ji o k a n ib a liz m ie w w o js k u H a n n ib a la - b e z w z g lę d u czy b y ła p r a w ­ d z iw a , czy te ż n ie , p o z w a la ł ty m m o cn ie j d o s trz e g a ć w k a r ta g iń s k im w o d zu k rw a w e g o o k r u tn ik a .

R y tu a ł m o l’k i k w e s tia sk ła d a n ia o fia r z lu d zi

w K a rta g in ie

N ie b e z z n a c z e n ia w o c en ie H a n n ib a la ja k o osoby, k t ó r ą cec h o w a ło n i e ­ lu d z k ie o k ru c ie ń s tw o , m u s ia ł b y ć je g o z w ią z e k z k u l t u r ą f e n ic k ą i p u n ic k ą . Z n a n y ta m k r w a w y r y t u a ł m o l’k , p o d c z a s k tó re g o s k ła d a n o o fia ry z lu d z i, a z w ła sz c z a d zieci, n a p a w a ł o d r a z ą g re c k o -rz y m s k i k r ą g k u ltu ro w y .

W R z y m ie z d a r z a ły się w p ra w d z ie o fia ry z lu d z i, a le n ie p rz y jm o w a ły o n e fo rm y z r y tu a liz o w a n e j, b ę d ą c e j e le m e n te m re lig ii p a ń s tw o w e j44. N a js ły n ­ n ie js z ą z d a je się b y ć o f ia r a z ło ż o n a w r o k u 2 1 6 p .n .e . z p a r y g a lijs k ie j i g re c k ie j, k tó r e z a k o p a n o ży w cem n a F o r u m B o a r iu m w R z y m ie 45. Z e k s t r e ­

39 Pol., IX, 24, 4.

40 Na temat problemu historyczności i funkcji Hannibala Monomachosa zob. M. Wolny,

Studia nad statusem i kompetencjami, s. 156-159.

41 Pol., IX, 24, 6. 42 Pol., IX, 24, 6.

43 G. Brizzi, Pol., IX, 24, 4-8. Annibale e il suo ‘doppio’?, w: Studi di storia annibalica, ed. G. Brizzi, Faenza 1984, s. 9 i n.

44 J.S. Reid, Human Sacrifices at Rome and Others Notes on Roman Religion, JRS 2, 1912, s. 34-41; A. M. Eckstein, Human Sacrifices and Fear of Military Disaster in Republican

Rome, American Journal of Ancient History 7, 1982, s. 69-95

45 Liv., XXII, 57, 6: iterim ex fatalibus libris sacrificia aliquot extraordinaria facta; inter

quae Gallus et Galla, Graecus et Graeca in foro bovario sub terram vivi demissi sunt in locum saxo consaeptum, iam ante hostiis humanis, minime Romano sacro, inbutum. Na temat tej

m a l n ą fo r m ą k u l t u w ią z a ły się ró w n ie ż o b rz ę d y n a cześć sp ro w a d z o n e j w 204 r o k u p .n .e . (m o c ą o rz e c z e n ia k s ią g s y b illiń s k ic h z 2 0 5 r o k u p .n .e .) fry g ijsk ie j W ielk iej M a c ie rz y K y b e le 46, k t ó r a m ia ła u w o ln ić n a r ó d rz y m s k i od u c ią ż liw e ­ go n a je ź d ź c y (a lie n ig e n a ) H a n n ib a la 47. K u lt ro z w in ą ł się w p ra w d z ie w p e łn i d o p ie ro z a c z a só w K la u d iu s z a ( 4 1 - 5 4 n .e .), a le u je g o p o d s ta w le ż a ło o d tw o ­ r z e n ie d r a m a t u A ttis a , u k o c h a n e g o K y b ele, k tó r y w p rz y p ły w ie s z a łu d o k o ­ n a ł a k t u s a m o k a s tr a c ji. K o c h a n e k z m a r ł p rz e z w y k rw a w ie n ie , lecz z z ie m i zro sz o n e j je g o k r w ią w y ro s ła ro ś lin a , a w ra z z n i ą n a s tą p iło re ssu re c tio A tti- s a 48. O b rz ę d , co w a ż n e o w sc h o d n ie j p ro w e n ie n c ji, p o c z ą tk o w o o d p r a w ia n y b y ł z p e łn ą d o sło w n o śc ią , co je d n a k sz y b k o z o sta ło z ła g o d z o n e p rz e z w ła d z e rz y m s k ie , k tó r e g o d ziły się je d y n ie n a s y m b o lic z n ą fo rm ę d e m o n s tra c ji.

To p o d e jśc ie do e k s tr e m a ln y c h fo rm k u l t u w e w ła s n y m p a ń s tw ie s ta n o ­ w iło i s t o t n ą p r z e s ła n k ę do p o s tr z e g a n ia p r a k t y k u in n y c h . T y m c z a s e m w K a r ta g in ie o k r u tn e o b rz ę d y w k o m p o n o w y w a ły się w k r a jo b r a z k u l t u r y p u n ic k o -fe n ic k ie j49. Ź ró d ła r z y m s k ie s to s u n k o w o n ie w ie le m ó w ią o re lig ii p u n ic k ie j. N a p o d s ta w ie S y liu s z a I t a l i k u s a w iem y, że k a p ła n i słu ż ą c y w ś w ią ­ ty n i M e lq u a r ta w G a d e s ś lu b o w a li c e lib a t, m ie li ogolone g łow y i b ro d y o ra z u b ie r a li się w lu ź n e ln ia n e s z a ty 50. O d k ry c ia a rc h e o lo g ó w z w ią z a n e z b a d a ­ n ia m i to fe tó w p o zw o liły p o n a d w s z e lk ą w ą tp liw o ś ć s tw ie rd z ić , że w K a r t a g i ­ n ie m ia ły m ie jsc e o fia ry z m a ły c h d zie ci51. W b a d a n ia c h n a d g łę b sz y m i k w e ­ s t i a m i re lig ijn y m i, sz c z e g ó ln ie M. F a n t a r z w r a c a u w a g ę n a w s c h o d n ią g e n e z ę te g o ro d z a ju o fia ry 52. N a t u r a l n i e o f ia r a z c z ło w ie k a n ie b y ła je d y n ą fo r m ą z a d o ś ć u c z y n ie n ia b o g o m w K a r ta g in ie , p re fe ro w a n o ró w n ie ż s z e re g in n y c h ofiar, k tó r e z n a jd u ją się w p rz e w a d z e - o czy m m o ż n a się p rz e k o n a ć n a p o d s ta w ie le k tu r y in s k ry p c ji p u n ic k ic h , z a m ie sz c z o n y c h w C o rp u s In -

s c r ip tio n u m S e m itic a r u m (C IS )53. N ie m n ie j n ie w y d a je się m o żliw e, a b y w ie ­

d z a o d z ie c ia c h m o rd o w a n y c h n a o fia rę p u n ic k im b o g o m b y ła całk o w ic ie n ie d o s tę p n a d la R z y m ia n . P a tr z ą c p rz e z t e n p r y z m a t n a p r z e d s ta w ic ie la ofiary zob. P. Fabre, Minime Romano sacro. Note sur passage de Tite-Live et les sacrifices

humains dans la religion romaine, Revue des Etudes Anciennes 42, 1940, s. 419-424; D. Briquel, Les propositions nouvelles sur le rituel d’envelissement de Grecs et Gaulois au Forum Boarium,

Revue des Etudes Latines 59, 1981, s. 30-37.

46 Th. Köves, Zum Empfang der Magna Mater in Rom, Historia 12, 1963, 321-347; M. Jaczynowska, Religie świata rzymskiego, Warszawa 1990, 62-63.

47 Liv., XXIX, 10, 2 i n.

48 Inną opowieść przytacza Pauzaniasz (VII, 17, 10), który powiada, że z Zeusowego ejakulatu wsiąkającego w ziemię miał powstać demon Attis - istota dwupłciowa, której bogowie usunęli męskie narządy w obawie przed nieokiełznaną siłą, jaką mogłaby zyskać.

49 S. Tlatli, La Carthage Punique, Paris-Tunis 1978, s. 195 i n. 50 Sil. It. III, 23 i n.

51 O. Eissfeldt, Molk als Opferbegriff im Punischen und Hebräischen und das Ende des

Gottes Moloch, Halle 1935.

52 M. Fantar, Eschatologie phénicienne-punique, Tunis 1970. Zob. G. Garbini, I Fenici.

Storia e religione, Napoli 1980.

53 P.H. Roschinski, Die punischen Inschriften, w: Karthago, ed. W. Huss, Darmstadt 1992, s. 95-108.

p u n ic k ie j k u l t u r y - H a n n ib a la , m o ż n a by ło w l i t e r a t u r z e rz y m s k ie j p rz y d a ć m u k o le jn y c h n ie lu d z k ic h cech, a z w ła s z c z a ty m le p ie j m ie ć n a u w a d z e je g o n ie s ły c h a n e o k ru c ie ń s tw o .

K on k lu zja

P rz e p r o w a d z o n a pow yżej k r ó t k a a n a liz a je d n e g o ty lk o e le m e n tu c h a r a k ­ te r y s ty k i w o d z a H a n n ib a la - je g o rz e k o m e g o n ie lu d z k ie g o o k r u c ie ń s tw a ( in ­

h u m a n a c r u d e lita s ) s k ła n ia do w y c ią g n ię c ia k ilk u , j a k się w y d a je , is to tn y c h

w n io sk ó w . P rz e d e w s z y s tk im n e g a ty w n e cech y w y p ra c o w a n e g o p rz e z R z y ­ m ia n w iz e r u n k u H a n n ib a la p o z o s ta ją w śc isły m z w ią z k u z p o c z y n a n ia m i w o d z a n a te r e n ie I ta lii. R e a lia w o jn y p o z w a la ły n a o b se rw a c ję z a c h o w a n ia K a rta g iń c z y k ó w , co p o p rz e z a u to p s ję w z m a c n ia ło r z y m s k ą c o m m u n is o p in io n a t e m a t ic h o k ru c ie ń s tw a . H is to r io g r a f ia rz y m s k a , d ą ż ą c a do p e rs o n a liz a c ji, k o n ta m in o w a ła w s z e lk ie złe cech y K a rta g iń c z y k ó w w p o s ta c i H a n n ib a la . T a k w ięc z o b ra z o w a n ie k a r ta g iń s k ie g o w o d z a z o sta ło śc iśle p o w ią z a n e z rz y m ­ s k im sp o so b e m p o s tr z e g a n ia K a rta g iń c z y k ó w w ogóle. O tw ie r a to w a ż n ą d ro g ę w b a d a n ia c h n a d ź ró d ła m i n e g a ty w n e g o w iz e r u n k u H a n n ib a la , k tó r e w in n y iść d a le j, s ię g a ją c do g re c k ic h sp o so b ó w o b r a z o w a n ia w ro g ó w o ra z obcych, n a d e w s z y s tk o z a ś k o n c e n tr u ją c się n a o p in ia c h d o ty c z ą c y ch F e n i­ cja n . T ą d ro g ą , z w ra c a ją c u w a g ę n a ś w ia d e c tw a s p r z e d d ru g ie j w o jn y p u n ic - k ie j, n a le ż y z a s ta n o w ić się n a d w y o b ra ż e n ie m R z y m ia n o c a ło k s z ta łc ie k u l t u ­ ry k a r ta g iń s k ie j. P o łą c z e n ie ty c h e le m e n tó w w zb o g aco n e o zd obycze n a u k ro z w ija ją c y c h się n a g ru n c ie socjologii i a n tro p o lo g ii m o że p rz y b liż a ć o d k r y ­ w a n ie s c h e m a tu , w e d łu g k tó re g o p o r tr e to w a n o H a n n ib a la .

P o z a w s k a z a n ie m je d n e j z m o żliw y ch d ró g in te r p r e ta c ji in h u m a n a cru-

d e lita s ja k o e le m e n tu p o r t r e t u K a r ta g iń c z y k a , w a ż n a w y d a je się je s z c z e in n a

k w e s tia , n a w ią z u ją c a b e z p o ś re d n io do p y t a n i a o p r a g m a ty z m i ir r a c jo n a liz m w d z ia ła n ia c h H a n n ib a la . C zy n ie lu d z k ie o k ru c ie ń s tw o dow ódcy by ło is to tn ie e f e k te m im p u to w a n y c h p rz e z lite r a c k ie s c h e m a ty e le m e n tó w p ro p a g a n d o w e j k re a c ji, czy m o ż e m ia ło b a rd z ie j r z e c z y w is te podłoże? P rz y ję c ie z a ło ż e n ia o in h u m a n a c r u d e lita s H a n n ib a la , ja k o rz e c z y w iste j c e sze je g o osobow ości im p lik u je p y t a n i a o p s y c h ic z n e a b e r r a c je w o d za, k tó r y n a p a w a się w ła s n y m s a d y z m e m , b ą d ź te ż d z ia ła w r e a lia c h ep o k i, w k tó re j e le m e n t n ie lu d z k ie g o t r a k t o w a n i a p r z e c iw n ik a b y ł po p r o s tu o p a r t ą n a s t r a c h u m e to d ą p o lity c z n ą . P o w y ż sz e r o z p a tr z e n ie ce ch y in h u m a n a c r u d e lita s s ta n o w i z a le d w ie je d e n z e le m e n tó w d e k o d o w a n ia w iz e r u n k u H a n n ib a la . W s k a z a n ie n a m n o g o ść fo rm lite r a c k ic h , o d n ie s ie ń i p a r a le l ź ró d ło w y ch , w k tó ry c h d o k o n u je się e k s p o z y c ja o k r u c ie ń s tw a H a n n ib a la , s k ła n ia do p o tr a k to w a n ia ty c h p r z e k a ­ zów ja k o e le m e n tó w w y n ik a ją c y c h z k o n w e n c ji p is a r s k ic h , co p o p rz e z p r y ­ z m a t w ie d z y o d ru g ie j w o jn ie p u n ic k ie j i k a r ta g iń s k im a p a r a c ie dow ó d czy m n a k a z u je sp o g lą d a ć n a p o s ta ć H a n n ib a la ra c z e j p rz e z p r y z m a t re a liz o w a n e g o

p r z e z e ń p ra g m a ty c z n e g o p u n ic k ie g o p la n u , a n iż e li d o s tr z e g a ć w d z ia ła n ia c h p u n ic k ie g o w o d z a p ró b ę z a d o ś ć u c z y n ie n ia w ła s n y m d e w ia c y jn y m sk ło n n o - sciom .

SU M M A R Y

The article analyses in h u m an cruelty as an elem ent of th e public im age asser­ te d by H an n ib al, th e C a rth a g in ia n com m ander. The a u th o r exam ines w h eth er th is negative depiction resu lted from H an n ib al’s actu al behaviour during the w ar (218-201 B.C.) or w h eth er the assertions of H a n n ib al’s in h u m an cruelty were the work of Rom an histo rian s who were no stran g e rs to m anipulation of fact, elim ination of inconvenient inform ation and complete fabrication for the needs of propaganda. The au th o r concludes th a t although H an n ib al’s actions h ad pragm atic goals, the P unic com m ander accum ulated all the negative tra its of the C arthaginians, inclu­ ding th e ir in h u m an cruelty (inhum ana crudelitas).