Norbert Kasparek, Piotr Żurek
"Czarnogórcy i Serbowie w rosyjskiej
polityce księcia Adama Jerzego
Czartoryskiego (1802-1806)", Piotr
Żurek, Kraków 2009 : [recenzja]
Echa Przeszłości 11, 409-416
R ea su m u ją c m u sz ę p rzyzn ać, że k sią ż k a daje w ysta rcza ją cy obraz d z ie jów p arafii w M yszyń cu , zn a n y m ośrod k u k u ltu ry k u rp iow sk iej, a je d n o cze śn ie sta n o w i spory w k ła d do p row ad zon ych b a d a ń n ad in sty tu c ja m i k o śc ie l n ym i, rolą k u ltu ro tw ó rczą K ościoła i w ogóle n a d k u ltu r ą r e lig ijn ą w P olsce w c z a sa ch d aw n ych oraz n ajn ow szych . W p isa ła się n ad to do k a ta lo g u z a in i cjow anych w o sta tn im ćw ierćw ieczu XX w ie k u stu d ió w n ad g eo g ra fią polskiej p r z estrz en i sak raln ej. N ie m ogę jej w p raw d zie polecić jak o m on ografii w zor cow ej, ale z a licza m j ą do prac p otrzeb n ych i u ży teczn y ch . W szak h isto r ia to n ie tylk o p rzeszło ść - to ta k że te ra źn iejszo ść i p rzyszłość, e le m e n t ogólnej to żsa m o ści, a jed n o c z e śn ie je d n a z sił w p rocesach cy w ilizacji i przeb ogate źródło in sp ira cji do d z ia ła ń o k re śla n y c h m ia n e m p a trio ty zm u ju tra. H isto rii n ie u p ra w ia m y d la niej sam ej, an i też z m y ś lą w y łą czn ie o środ ow isk ach elita rn y ch , lecz n a u ż y te k całego sp o łe c z e ń stw a - n arod u i p a ń stw a . „Aby drogę m ierzyć p rz y sz łą - p isa ł n ie g d y ś C yprian K am il N orw id - trzeb a ko n ie c z n ie p a m ięta ć sk ą d się p rzy szło ”. T roska za tem o P o lsk ę, co ch ciałb ym tu zd ecyd ow an ie zaa k cen to w a ć, to ta k że teo re ty cz n y i p ra k ty czn y sza c u n e k dla jej h isto rii zarów no w w ym ia rze p o w szech n y m , ja k i region aln ym . H isto ria n a le ż y b o w iem do zesp ołu narzęd zi szczególnych w polityce w ew nętrznej p a ń stw a, jako że przypom inając w y d arzen ia i lu d zi d ostarcza jed n ocześn ie odpo w ied n ich wzorców, które w m n iejszym lub w ięk szy m stop n iu k sz ta łtu ją św ia dom ość i p rzek ład ają się n a p ostaw y o b yw atelsk ie, p atriotyczne oraz propań- stw ow e. H istorię w ła sn ą trzeb a za tem P olakom przybliżać w e w sz y stk ich m oż liw ych form ach oraz za pom ocą w sz y stk ich dostęp n ych środków przek azu i kom unikacji, n ie w yłączając publikacji o za sięg u i zn aczen iu lokalnym .
K a z i m i e r z L a t a k
(W arszaw a)
P i o t r Ż u r e k , C z a r n o g o r c y i S e r b o w i e w r o s y j s k i e j p o l i t y c e k s i ę c i a A d a m a J e r z e g o C z a r t o r y s k i e g o ( 1 8 0 2 - 1 8 0 6 ) , W y d a w n i c t w o H o m i n i , K r a k ó w 2 0 0 9 , s s . 2 9 5 , n l b : i l .
N ie u le g a w ą tp liw o ści, iż ta w ą sk a te m a ty c z n ie k w e s tia j e s t rzadko po d ejm ow an a w lite r a tu r z e polskiej i ju ż p rzez to b u d zi u z n a n ie za od w agę jej podjęcia, ale za ch ęca i częściow o prow okuje do d ysk u sji, z w ła szcza z racji p o ja w ien ia się e le m e n ta r n y c h błędów . N ie za m ierza m str eszcza ć za w a rto ści tom u , k tóry w y szed ł spod ręk i m łodego, ale ju ż d ośw iad czon ego h isto ry k a i pod legał recenzji w yd aw n iczej dw óch z n a k o m ity ch profesorów - M ie c z y sła w a T an tego i A n ton iego C etn arow icza. N ie b ęd ę się też sk u p ia ł n a m n o żen iu p ochw ał, k tórym i obdarzono dr. P io tra Ż urka - n iek tó re w id a ć n a okładce recen zow an ego d zieła.
D r P i o t r P a w e ł Ż u r e k , a d i u n k t w K a t e d r z e S t u d i ó w Ś r o d k o w o e u r o p e j s k i c h W y d z i a ł u H u m a n i s t y c z n o - S p o ł e c z n e g o A k a d e m i i T e c h n i c z n o - H u m a n i s t y c z n e j w B i e l s k u - B i a ł e j s t u d i o w a ł h i s t o r i ę i p r a w i e j e d n o c z e ś n i e f i lo l o g ię s ł o w i a ń s k ą . P o z w o l i ł o m u t o z n a k o m i c i e o p a n o w a ć j ę z y k s e r b s k i i c h o r w a c k i . P r a c a m a g i s t e r s k a ( J o s i p J u r a j S t r o s s m a y e r a s p r a w a p o l s k a 1 8 1 5 - 1 9 0 5 - p r o m o t o r p r o f . J a n u s z G r u c h a ł a u k a z a ł a s i ę w z m i e n i o n e j f o r m i e w 2 0 0 6 r o k u ( P o l s k a i P o l a c y w ż y c i u J o s i p a J u r a j a S t r o s s m a y e r a , B i e l s k o - B i a ł a ) i 2 0 0 8 ( P o l j s k a i P o l j a c i u v o t u J . J . S t r o s s m a y e r a , S l a w o ń s k i B r o d ) C i e k a w a i n i e z m i e r n i e w a ż n a t o p r a c a w r o z w o j u n a u k o w y m d r . Ż u r k a . W i e l e z t y c h u s t a l e ń i c a ł y c h z w r o t ó w z n a j d z i e s i ę , n a w e t d o s ł o w n i e p r z e p i s a n e , w p ó ź n i e j s z y c h j e g o p r a c a c h 1. P e w n ą „ r e w e l a c j ą ” - k t ó r e j n i e z n a ł e m d o t e j p o r y - b y ło d l a m n i e , iż P o l a c y n a r o z k a z g e n . J ó z e f a B e m a w o b l ę ż o n y m W i e d n i u w p a ź d z i e r n i k u 1 8 4 8 r. ( „ D ą b r o w i c k i i P o t o c k i ” , s. 2 5 ) s t w o r z y l i p o l s k i l e g i o n . W p r a w d z i e w c i ą g u t y c h k i l k u d n i B e m o t a c z a ł s i ę - c o n a t u r a l n e - P o l a k a m i - a l e c z y n a p e w n o a b y o d r a z u le g i o n ? U p r o s z c z e n i e m j e s t t e ż s t w i e r d z e n i e , ż e j e ś l i k t o ś c z y t a ł M i c k i e w i c z a , t o b y ł p r z y j a z n y P o l a k o m . T r o c h ę t o n a i w n e m y ś l e n i e (s . 3 0 ) , z r e s z t ą p r z e w i j a j ą c e s i ę c z ę s t o w t e j p r a c y . O w i „ H u z a r z y B a c h a ” (s . 3 1 ) d o t y c z ą r a c z e j o k r e s u p o 1 8 5 2 r ., a n i e t u ż p o u p a d k u W io s n y L u d ó w . D l a c z e g o a u t o r n a z w ę H o t e l L a m b e r t , b ę d ą c e g o , c o z n a k o m i c i e w ie , s y n o n i m e m s t r o n n i c t w a e m i g r a c y j n e g o , a j e d n o c z e ś n i e n a z w ą p a r y s k i e j r e z y d e n c j i k s i ę c i a A d a m a J e r z e g o C z a r t o r y s k i e g o p i s z e w t a k i m u j ę c i u „ H o te l L a m b e r t ” (s . 3 3 , 5 2 ) 2 . W o jn ę k r y m s k ą w i d z i a ł b y m j e d n a k w l a t a c h 1 8 5 3 - 1 8 5 6 , a n i e , j a k p i s z e a u t o r 1 8 5 4 - 1 8 5 5 ( s . 3 6 ) . P u ł a p k a k o m p u t e r a - „ w y t n i j i w k l e j ” s p o w o d o w a ł a p o w t ó r z e n i a c a ł e g o z d a n i a ( s . 7 7 ) , t y l k o d z i w n e j e s t to , ż e p r z y p i s y s ą i n n e - p r z y p i s 2 9 3 i 2 9 6 . K o l e j n a p r a c a - d r u k o w a n a w e r s j a r o z p r a w y d o k t o r s k i e j ( p r o m o t o r p r o f . M i e c z y s ł a w T a n t y ) u k a z a ł a s i ę w 2 0 0 5 r. j a k o H o t e l L a m b e r t i C h o r w a c i 1 8 4 3 - 1 8 5 0 ( W a r s z a w a : D o m W y d a w n i c z y B e l l o n a ) . N i e k t ó r e z o m a w i a n y c h t u t a j k w e s t i i - c o j e s t p o w s z e c h n i e p r a k t y k o w a n e - d r P i o t r Ż u r e k p u b l i k o w a ł w r ó ż n y c h p e r i o d y k a c h p o l s k i c h o r a z c h o r w a c k i c h .
1 D la przykładu tylko w jęz. polskim B isk u p Josip J u r a j S tro ssm a ye r i „polskie ro zg ry w k i” n a S oborze w a tyk a ń sk im I (1869-1870), w: P o lsk a i C h orw acja w E u ropie środkow ej. In tegracja europejska w tra d ycji i p rzyszło śc i, pod red. P io tra Żurka, B ielsko-B iała 2007, s. 129-135;
K o n ta k ty b isk u p a S tro ssm a ye ra z p o ls k ą em igracją w P a ry żu w 18 6 7 roku, „Studia H istorycz n e”, R.: 45, z. 3 -4, s. 276-286; K a r d y n a ł M ieczysła w L edóch ow ski i K ościół k a tolicki w S erbii w d ru g ie j po ło w ie X IX w., „Przegląd H istoryczny”, 2003, z. 1, s. 23-41.
2 Np. Tajne po ro zu m ien ie H otelu L a m b e rt z C horw acka P a r tią N a ro d o w ą w św ietle ra p o r tów F ra n ciszk a Z ach a (1844), „Prace Komisji Środkow oeuropejskiej”, t. 12, s. 141-146; częścio wo T radycja stosu n ków polsko-chorw ackich w kontekście europejskim , w: P o lsk a i C horw acja w E uropie środkow ej. In tegracja europejska w tra d y cji i p rzyszło ści, pod red. P io tra Żurka, Bielsko-Biała 2007, s. 227 i n.; Koniec b a rsk iej epopei - p o b y t kon federatów ba rsk ich w D u b ro w n ik u (1774), „Przegląd H um anistyczny”, 2003, z. 3, s. 37-47; A k cja H otelu L a m b e rt n a rzecz obalen ia b a n a C horw acji J o sip a Jela cicia w dobie Wiosny L u d ó w , „Przegląd H istoryczny”, t. 96, z. 3, s. 33-448; H otel L a m b e rt a dek o n sp ira cja chorw ackiego „ B ra n isla va ” (1 8 4 4 /1 8 4 5 ), „Studia z Dziejów Rosji i E uropy Środkowo-W schodniej”, t. 40, s. 259-267.
D y ser ta cja H o t e l L a m b e r t. .. - ja k p isa ł P iotr Ż urek (s. 7) - je s t „próbą k on tyn u acji b a d a ń n a u k o w y ch h isto ry k ó w M arcelego H a n d e lsm a n a i Jerzego S k ow ron k a”. Te w ie lk ie n a z w isk a zobow iązują. S tą d też g a rść u w a g k ry ty cz n ych do tej - przez in n y ch - w ysoko ocenianej m onografii. W W s t ę p i e p isze autor (s. 10): „praca z o sta ła op a rta g łó w n ie n a zbiorach znajdujących się w B ib lio tece XX C zartorysk ich w K rakow ie oraz n a m a te r ia c h zeb ran ych w b ib lio tek a ch i arch iw ach Chorw acji. J e ś li chodzi o p o lsk ie arch iw a to p e w n ych inform acji d ostarczyły m i rów n ież zbiory B ib lio tek i P olsk iej w P aryżu , B ib lio tek i PA N w K rakow ie, Z ak ład u N arod ow ego im . O sso liń sk ich w e W ro c ła w iu oraz B ib lio tek i PA N w K ó r n i k u . ”. I dalej w y m ien io n e s ą arch iw a w C horw acji, Serb ii, W ied n iu i P aryżu . A bardziej w olałb ym k ry ty czn ą a n a li zę z w y sz c z e g ó ln ie n ie m ty ch p rzyd atn ych m a te ria łó w źródłow ych, a n ie opis podróży „geograficznej” autora. Z sp raw drobnych, zm arłego w trak cie o b lę że n ia obozu ch ocim sk iego w 1621 r. h e tm a n a w ielk ieg o lite w sk ie g o J a n a K arola C h od k iew icza n ie u zn a łb y m za zw ycięzcę w tej b a ta lii. A w w ielu krajach E u rop y p och leb n ie p isa n o o u d z ia le w tej k a m p a n ii k ró lew icza W ła d y sła w a , je sz c z e n ie - ja k su g eru je au tor - W ła d y sła w a IV (s.23). C iek aw y je ste m , ja k i to m a n e w r w y k o n a ł C zarn ieck i - przejść p rzez m orze (s. 32). Tu bardziej m ow a o o św iecen iow ej le g e n d z ie tegoż h etm a n a . Trudno m i się zgo dzić (s. 50), iż gen . J a n S k rzy n eck i p rzeb yw ał w G razu (in ter n o w a n y był w L in zu oraz czesk iej P radze). D laczego cią g le j e s t h ra b ia Z am oysk i z a m ia st po p ro stu W ła d y sła w Z am oyski. Szk od a, że au tor w B i b l i o g r a f i i n ie podał im io n , d ział „P rasa” w yraźn iej p o w in ien być p rzy p isa n y do źródeł d ru k ow a nych. W p o d su m o w a n iu dr Ż urek p isz e „Chorwaci w koncepcjach H o telu L am b ert zajm ow ali szczeg ó ln e m iejsce, które u w a ru n k o w a n e było n ie tylko św ia d o m o ścią w sp óln ego p och od zen ia i d aw n ych tradycji p olityczn ych , ale ta k ż e ob ecn o ścią w ła sn y c h e lit zd oln ych podjąć d z ia ła n ia p o lityczn e. Obóz C zartorysk iego m ia ł w C h orw atach god n ych p artn erów p olityczn ych , m a ją cych w ła sn e w izje p rzy szło ści C horw acji i koncepcje p o lityczn e. K sią żę C zar to ry sk i ja k i jego n a jb liżsi w sp ółp racow n icy z d u żym u z n a n ie m o d n o sili się do osoby b a n a J ela cic ia , w id zą c w n im w ielk ieg o sło w ia ń sk ieg o polityk a, dow ódcę w ojskow ego i m ę ż a sta n u ” (s. 232). D r Ż urek p o d k reślił rozm ach d zia ła ln o ści politycznej H o telu L am b ert n a B ałk an ach .
R ec en zo w a n a p raca - ja k ju ż w sp o m in a łem - to w ą sk a te m a ty czn ie rozp raw a C z a r n o g ó r c y i S e r b o w i e w r o s y j s k i e j p o l i t y c e k s i ę c i a A d a m a J e r z e g o C z a r t o r y s k i e g o ( 1 8 0 2 - 1 8 0 6 ) . M yliłb y się je d n a k ten , kto uznałby, że to pro b lem in te r e su ją c y p rzede w sz y stk im sp ecjalistów , b o w iem k sią ż k a ta b y ła n ie d o stę p n a w sp rzed a ży ju ż w czerw cu 2 0 1 0 r. w w y d a w n ic tw ie3! W iele jej fragm en tów było ju ż w cześn iej op u b lik ow an e, stą d za p ew n e ch a o s w n ie k tó rych p rezen to w a n y ch k w e stia c h4. R ozp raw a sk ła d a się z W s t ę p u i 5 rozbudo
3 http://w w w .hom ini.com .pl/index.php?s=karta& id=310 [dostęp 12 czerwca 2010 roku]. 4 Np. R osja, C za rto rysk i i u p a d ek R ep u b lik i D u b ro w n ick iej (1806), w: T an tu m H istoriae. K się g a o fiarow an a profesorow i M ieczysła w o w i T antem u w o sie m d zie sią tą rocznicę u rodzin, pod red. P io tra Żurka, Bielsko-Biała 2008, s. 196-212.
w a n y ch rozd ziałów w u k ła d zie chronologiczno-problem ow ym . D r Ż urek z a m ia st trad ycyjn ie przyjętej n a z w y „B ibliografia” p odał W y k a z ź r ó d e ł i o p r a c o w a ń . N ie z a m ieścił w n im w sz y stk ic h cy to w a n y ch w pracy d zieł (np. A n to n ie go C etn arow icza, J erzego S k ow ron k a czy sw oich!!!)5. O m a w ia n a praca, z a zn aczam to z ca łą m ocą, z o sta ła op a rta n a p ow ierzchow nej k w eren d zie a rch i w aln ej. D r Ż urek p rzejrzał zasob y arch iw ów krajow ych i zagran iczn ych . Z ty ch p ier w sz y ch - co j e s t zrozu m iałe - n a czoło w y su w a się k ra k o w sk a B ib lio tek a C zartorysk ich oraz b ib lio tek i i a rch iw a rosyjsk ie. B ardzo dobrze, że z n a la z ły się tutaj m a te r ia ły z rzadko p en etro w a n y ch przez h istoryk ów p o lsk ich arch iw ów z D u b ro w n ik a i B elgrad u . B rak tu arch iw ów a u stria ck ich , a k w e stie zw ią za n e z III k oalicją i ep o k ą j ą pop rzed zającą zm u sza ły b y n a s do w yp raw y do W iednia. Źle, że ta k o szczęd n ie p otra k to w a ł zasob y fran cu sk ie. Szk od a, że au tor n ie p ok u sił się o k rytyczn e o m ó w ien ie p o d sta w o w y ch źró deł, k tóre w y k o rzy sta ł ja k o p ie r w sz y b ad acz, a k tóre od czy ta ł n a now o i zin terp reto w a ł inaczej n iż w d otychczasow ej litera tu rze. I znów je s t tu tylk o s w o ista g eo g ra fia podróży n a u k o w y ch . S zk od a, że a u to r n ie p o k u sił się 0 p ełn e im io n a autorów czy n ie dodał ed ytorów źródeł d rukow anych, ja k choćby w y m ien ia n eg o J erzego S k ow ron k a (s. 275) p rzy P a m i ę t n i k u A d am a J erzego C zartoryskiego. C zy p raca E u g e n iu sz a (J ew g ien ija ) Tarle j e s t źró d łem , czy op racow an iem w y d a n y m z r e sz tą po jego śm ierci? P rzy p o d k reśla n iu p rzyjaźn i z A lek sa n d rem I n ie trzeb a u n ik a ć w zm ia n k i o a u ten tyczn ej m iło ści A d a m a J. C zartorysk iego i E lżbiety, żony A lek sa n d ra I. N ie w olno je d n a k teg o też tra k to w a ć jak o p ik a n tn eg o szczegółu . Ta m iłość, a później p rzyjaźń przecież w p ły w a ła n a d z ia ła n ia i p ogląd y C zartorysk iego aż po jej śm ierć w 1826 r.
R ozd ział I: ( U ź r ó d e ł n o m i n a c j i A d a m a J e r z e g o C z a r t o r y s k i e g o n a s t a n o w i s k o k i e r o w n i k a m i n i s t e r s t w a s p r a w z a g r a n i c z n y c h R o s j i ) z p ięciom a pod ro zd zia ła m i rozp oczyn a się o p isem w y sła n ia m łodego C zartorysk iego n a dwór rosyjski. N ie w ie m dlaczego litera ck a w izja jego p r zy sięg i n a w ie c z n ą w ro gość w ob ec R osji je s t p rzed m iotem aż ta k ic h ro zw a ża ń autora. A cóż to m a do całości za g a d n ien ia ? M ajątek C zartorysk ich zo sta ł za se k w e str o w a n y (s. 16), a n ie zarekw irow any. J e s t to is to tn a różnica, u au to ra p ojaw iają się oba term iny. Z ask ak u je m n ie te ż za szerok i op is p o lity k i Rosji, ju ż po objęciu tro n u przez ca ra A le k sa n d ra I, b rak tu ty tu ło w eg o C zartoryskiego. P o w o ły w a n ie się n a lite r a c k ą w izję L w a Tołstoja, jak o n a echo n iep rzyjazn ego sto su n k u części e lity rosyjskiej do C zartorysk iego, m oże być zw ią za n e z rolą, ja k ą od egrał ów p ełn ią c y o b ow iązk i m in istr a sp ra w za g ra n iczn y ch R osji
1 człon ek R ady P a ń s tw a w 1831 r. i potem . P rez eso stw o R ząd u N arodow ego w p o w sta n iu listo p a d o w y m , tu d zież w ie lk a akcja a n ty ro sy jsk a w całej E u ro pie (H otel L am b ert - o której p isa ł w in n y m m iejscu ) m u sia ły w yw ołać ta k ie a n ie in n e reakcje R osjan, k tóre to n ie c h ę tn e sta n o w isk o p rzyp isan o każdej jego d zia ła ln o ści. C eln ie dr Ż urek pod su m ow u je te n ok res p isz ą c (s. 47):
„ C z a r t o r y s k i , b ę d ą c y w ó w c z a s w y s o k i m u r z ę d n i k i e m r z ą d u r o s y j s k i e g o o r a z b l i s k i m w s p ó ł p r a c o w n i k i e m c a r a , m u s i a ł z m i e r z y ć s i ę z p r o b l e m e m n u r t u j ą c y m d y p l o m a t ó w o d 5 0 0 l a t , c z y l i o b e c n o ś c i ą T u r k ó w w E u r o p i e . P r z y p o m n i j m y , ż e w d r u g i e j p o ł o w i e X V I I w i e k u , k i e d y g r a n i c e I m p e r i u m O s m a ń s k i e g o z a c z ę ł y s i ę k u r c z y ć , w s t o l i c a c h c h r z e ś c i j a ń s k i e j E u r o p y z a c z ę t o z a s t a n a w i a ć s i ę , k o m u p r z y p a d n ą o b s z a r y t e g o d o g o r y w a j ą c e g o m o c a r s t w , a w d y p l o m a c j i e u r o p e j s k i e j p o j a w i ł o s i ę z a g a d n i e n i e o k r e ś l a n e m i a n e m » k w e s t i i w s c h o d n i e j « . ” R o z d z i a ł I I : ( K w e s t i a b a ł k a ń s k a w k o n c e p c j a c h b u d o w y I I I k o a l i c j i a n t y f r a n c u s k i e j ) z 4 p o d r o z d z i a ł a m i r o z p o c z y n a s i ę o d d o s y ć g ł ę b o k i e g o „ c o f n i ę c ia w c z a s i e ” a ż d o e p o k i c a r a P i o t r a I ( n a z w a n e g o p r z e z d r . Ż u r k a P i o t r I W i e l k i R o m a n o w - s . 5 1 ) . A u t o r p r z e d s t a w i a p o l i t y k ę R o s j i w o b e c S e r b i i ( p o w s t a n i a 1 8 0 4 i j e g o k o n s e k w e n c j i ) o r a z C z a r n o g ó r y . I z n ó w t y t u ł o w a r o l a C z a r t o r y s k i e g o j e s t w p i s a n a j a k o e l e m e n t t ł a i t o d a l e k i . R o z d z i a ł I I I : ( C z a r n o g ó r a p r z y c z ó ł k i e m R o s j i ) z t r z e m a p o d r o z d z i a ł a m i s k u p i a s i ę n a d z i a ł a l n o ś c i A l e k s i e j a M a z u r e w s k i e g o i S t j e p a n a S a n k o w s k i e - g o . T r u d n o m i s i ę z g o d z ić z t e z ą , ż e C z a r t o r y s k i z a n i e d b y w a ł s p r a w y C z a r n o g ó r y , c z e g o p r z y k ł a d e m j e s t r o z m o w a z J o h a n n e m S t a d i o n e m (s . 1 4 9 i n .) . A j a k i n a c z e j m ó g ł p o w i e d z i e ć d o A u s t r i a k a , j e ś l i c a ł a a k c j a M a z u r e w s k i e g o - j a k s ł u s z n i e p i s z e - s k i e r o w a n a b y ł a p r z e c i w A u s t r i i . A le w i n n e j c z ę ś c i o m a w i a n e j p r a c y j e j a u t o r b ę d z i e s t a w i a ł i n n ą t e z ę . R o z d z i a ł IV : ( K u k o n f r o n t a c j i z b r o j n e j z F r a n c j ą ) o t w i e r a w r e s z c i e s ł u s z n e s t w i e r d z e n i e : „ o b o k p r o b l e m u b a ł k a ń s k i e g o i s t n i a ł o c o n a j m n i e j k i l k a i n n y c h p u n k t ó w z a p a l n y c h w s t o s u n k a c h f r a n c u s k o - r o s y j s k i c h ” ( s . 1 6 9 ). A le u d e r z a m n i e t u , j a k i w c a ł e j p r a c y - o c z y m j u ż w s p o m i n a ł e m - b r a k l i t e r a t u r y f r a n c u s k i e j . P i e r w s z a l a t a X I X w . b y ł y k o n f r o n t a c j ą r o s y j s k o - f r a n - c u s k ą , s t ą d n i e m o ż l i w e , b y h i s t o r i o g r a f i a f r a n c u s k a n i e p o d j ę ł a t e g o t e m a t u . M a m y n a t o m i a s t o g ó l n e i n f o r m a c j e o s y t u a c j i p o l i t y c z n e j . Z n a l e z i o n e m e m o r i a ł y C z a r t o r y s k i e g o z o s t a ł y j e d y n i e s t r e s z c z o n e . D z i w n e b r z m i z d a n i e „ w iz j a C z a r t o r y s k i e g o z a k ł a d a ł a r ó w n i e ż w s k r z e s z e n i e P o l s k i p o d k r ó l e w s k i m b e r ł e m c e s a r z a r o s y j s k i e g o , w g r a n i c a c h s p r z e d p i e r w s z e g o r o z b i o r u , r o z s z e r z o n y c h j e d n a k o P r u s y W s c h o d n i e ” (s . 1 7 7 ). A p r z e c i e ż o w e P r u s y W s c h o d n i e s k ł a d a ł y s i ę i z W a r m i i z a g a r n i ę t e j w p i e r w s z y m r o z b i o r z e . N a d t o c z y o w e - z r e s z t ą l u ź n e p l a n y C z a r t o r y s k i e g o - m ó w i ą c e o z a g a r n i ę c i u c a ł e g o b r z e g u B a ł t y k u m ó w i ł y p o c z ą t k o w o c o ś o G a l i c j i i i n n y c h z i e m i a c h z a j ę t y c h p r z e z A u s t r i ę ? C z y t o n i e p o j a w i ł o s i ę p ó ź n i e j j a k o e k w i w a l e n t p r u s k i e g o Ś l ą s k a z a G a l i c j ę ? C z y n a p r a w d ę C z a r t o r y s k i ( s . 1 9 1 ) w i ą z a ł z P r u s a m i „ s w o j ą k o n c e p c ję o d b u d o w y P o l s k i ” . Z a p r z e c z a t o w y r a ź n i e z d a n i o m w c z e ś n i e j p i s a n y m . J e s t d z i w n y c h a o s w t y c h r o z w a ż a n i a c h , m i m o p o w o ł y w a n i a s i ę n a z n a n e p r a c e J e r z e g o S k o w r o n k a . D z i w n i e , t r o c h ę n i e z r o z u m i a ł e s ą d l a m n i e r o z w a ż a n i a o p o m y s ł a c h r o z w i ą z a n i a s p r a w y p o l s k i e j p r z e z N a p o l e o n a w 1 8 0 5 r o k u . K w e s t i a t a d e f a c t o n i e i s t n i a ł a ( s . 1 9 3 ) . P o j a w i ł a s i ę d o p i e r o w r a z z d o j ś c i e m a r m i i f r a n c u s k i c h n a d ś r o d k o w ą W i s ł ą w r o k p ó ź n i e j , k i e d y to t e r e n y P o l s k i s t a ł y s i ę m i e j s c e m k o n f r o n t a c j i f r a n c u s k o - p r u s k o - r o s y j s k i e j .
A le t o j e s t i n n a h i s t o r i a . P i s a n i e z a ś , ż e N a p o l e o n z d r a d z i ł P o l a k ó w w 1 8 0 1 r. j e s t l i t e r a c k ą w i z j ą m o ż l i w o ś c i F r a n c j i w t y m ż e r o k u . R o z d z i a ł V: ( B a ł k a ń s k i e r e m e d i u m . M i l i t a r n a p r ó b a p o w s t r z y m a n i a f r a n c u s k i e j e k s p a n s j i n a B a ł k a n a c h ) j e s t c h r o n o l o g i c z n i e z a c z ę t y p o k l ę s c e a u - s t e r l i t z k i e j i p o k o j u p r e s z b u r s k i m . N i e z r o z u m i a ł e j e s t t u t a j o k r e ś l e n i e (s . 1 9 9 ) , j a k o b y P r u s y b y ł y c z ł o n k i e m I I I k o a l i c j i a n t y f r a n c u s k i e j i C z a r t o r y s k i p r ó b o w a ł p r z e s z k o d z i ć w z a w a r c i u s e p a r a t y s t y c z n e g o p o k o j u p r z e z B e r l i n i P a r y ż . E l e m e n t a r n y b ł ą d ! C h o ć w i a d o m o , ż e s y m p a t i e p r u s k i e , w t y m i F r y d e r y k a W i l h e l m a I I I , n a p e w n o n i e b y ł y p o s t r o n i e f r a n c u s k i e j . P o p r a w n i e j d r Ż u r e k p i s z e o m i s j i m i n i s t r a C h r i s t i a n a H a u g w i t z a ( s . 2 0 0 ) i w t e n s p o s ó b z a p r z e c z a s w o i m w c z e ś n i e j s z y m u s t a l e n i o m ! S t r e s z c z e n i e m e m o r i a łó w C z a r t o r y s k i e g o w n o w e j s y t u a c j i p o l i t y c z n e j p o p o k o j u p r e s z b u r s k i m to t a k ż e ż y c z e n i o w e m y ś l e n i e i r o z p a c z l i w a p r ó b a z n a l e z i e n i a r o z w i ą z a n i a w t e j t r u d n e j s y t u a c j i . N i e ł a t w o z r o z u m i e ć a u t o r a , k t ó r y o p i s u j e r e l a c j e n a l i n i i P a r y ż - S t a m b u ł o r a z S t a m b u ł - P e t e r s b u r g . A u t o r p i s z e , i ż C z a r t o r y s k i d ą ż y ł d o z a c h o w a n i a i n t e g r a l n o ś c i T u r c j i , p o k o jo w e g o u ł o ż e n i a s t o s u n k ó w , i n n y m r a z e m z a ś (s . 2 1 6 ) : „ n a p o c z ą t k u 1 8 0 6 r o k u z a r ó w n o d w ó r p e t e r s b u r s k i , j a k i W y s o k a P o r t a z d a w a ł y s o b i e s p r a w ę , ż e z e r w a n i e s o j u s z u i w y b u c h w o j n y r o s y j s k o - t u r e c k i e j t o t y l k o k w e s t i a c z a s u ” (s . 2 1 6 ) . W d o b i e ł ą c z n o ś c i k u r i e r s k i e j i n s t r u k c j a d l a a d m i r a ł a S i e n a w i n a o d d a w a ł a i s t o t ę r z e c z y n i e z c h w i l ą j e g o p r z y b y c i a - 3 0 s t y c z n i a 1 8 0 6 r. n a W y s p y J o ń s k i e - co z c h w i l ą w y p ł y n i ę c i a t e j e s k a d r y , c z y li j e s i e n i r o k u p o p r z e d n i e g o , o c z y m s t r o n ę p ó ź n i e j p i s z e e n i g m a t y c z n i e ( t a k ż e n a s .2 2 8 ) . C o i n n e g o k o n c e p c j e C z a r t o r y s k i e g o , a co i n n e g o k o ł o w r ó t w y d a r z e ń w D a l m a c j i , z w ł a s z c z a w B o c e K o t o r s k i e j , w m i e s i ą c a c h w i o s e n n y c h 1 8 0 6 r. P r ó b a z a j ę c i a D u b r o w n i k a p r z y p o m i n a b a r d z i e j w y p r a w ę p o ł u p y C z a r n o g ó r c ó w , a n i e r e a l i z a c j ę j a k i e j ś w i z j i p o l i t y c z n e j . T e m p o z m i a n b y ł o z a ś t a k i e , ż e n a t o n i e m i a ł w p ł y w u - n a w e t w m i n i m a l n y m s t o p n i u - C z a r t o r y s k i . K o n c e p c j e b a ł k a ń s k i e b y ł y p o c h o d n ą „ w i e l k i e j ” p o l i t y k i f r a n c u s k o - r o s y j s k i e j . N i e m o ż n a i c h r o z p a t r y w a ć o d d z i e l n i e . W r e c e n z o w a n e j r o z p r a w i e (s . 2 6 3 ) a u t o r p i s z e , iż C z a r t o r y s k i z ło ż y ł d y m i s j ę i t a z o s t a ł a p r z y j ę t a p r z e z c a r a A l e k s a n d r a I 2 0 c z e r w c a 1 8 0 6 r. Z a ś w i n n y m m i e j s c u b ł ę d n i e p o d a j e , ż e 1 6 l i p c a 1 8 0 6 6 . D r Ż u r e k j e s t w p r a w n y w p i s a n i u u o g ó l n i e ń , s t ą d j e g o Z a k o ń c z e n i e j e s t s t o s u n k o w o d o b r e . P i s z e (s . 2 6 7 - 2 6 8 ) : „ K s i ą ż ę A d a m u w a ż a ł n i e m a l ż e z a p a n a c e u m k o n c e p c j ę s t w o r z e n i a p o d e g i d ą R o s ji f e d e r a c j i b a ł k a ń s k i e j . Z a k ł a d a ł j e j p o w o ł a n i e z a r ó w n o w p r z y p a d k u r o z b i o r u j a k i z a c h o w a n i a T u r c j i . O c z y w i ś c i e w t y m d r u g i m w y p a d k u f e d e r a c j a b a ł k a ń s k a , s k ł a d a j ą c a s i ę z c z ę ś c i s ł o w i a ń s k i e j i g r e c k i e j , m i a ł a b y ć s t a d i u m p r z e j ś c i o w y m w e w o l u c y j n y m r o z p a d z i e I m p e r i u m O s m a ń s k i e g o . C z y n n i k t e n p o w o d o w a ł , ż e i n n e m o c a r s t w a n i e c h c i a ł y s t w o r z e n i a f e d e r a c j i b a ł k a ń s k i e j , p o n i e w a ż w z m o c n i ł o b y t o p o z y c ję R o s j i n a B a ł k a n a c h . N i e w ą t p l i w i e t a k o n c e p c j a ś w i a d c z y o d w u t o r o w o ś c i p o l i t y k i C z a r t o r y s k i e g o i e l a s t y c z n o ś c i C z a r t o r y s k i e g o ” . T r u d n o s i ę z g o d z ić , ż e t o , c o r a c z e j w y m k n ę ł o s i ę s p o d k o n t r o l i p e ł n i ą c e g o o b o w i ą z k i m i n i s t r a s p r a w z a g r a n i c z n y c h , a w i ę c a n t y n a p o l e o ń s k a a k c j a w B o c e
K o t o r s k i e j i C z a r n o g ó r z e , b y ł o ś w i a d o m y m d z i a ł a n i e m . B a r d z i e j t u c h o d z i ł o o u t r z y m a n i e s w o i s t e j k a r t y p r z e t a r g o w e j w o b e c z w y c i ę s k i e g o p o A u s t e r l i t z N a p o l e o n a i r a t o w a n i a t w a r z y p o b e z p r z y k ł a d n e j k l ę s c e . N a i w n o ś c i ą j e s t s ą d z e n i e (s . 2 7 0 ) , ż e D a l m a c j a i B o k a K o t o r s k a m o g ł y b y b y ć p r z y z n a n e R o s ji, g d z i e t e t e r e n y w z m o c n i o n e s i l n y m g a r n i z o n e m r o s y j s k i m , o d g r y w a ł y b y r o l ę z a p o r y p r z e d w p ł y w a m i F r a n c j i w T u r c j i , i b y ł y b y z n a k o m i t y m p r z y c z ó ł k i e m R o s j i n a t y m t e r e n i e . Z w y c i ę s k a F r a n c j a , m o c n o u s a d o w i o n a w I t a l i i , n i e m o g ł a b y s o b i e n a t o p o z w o lić , n a d t o N a p o l e o n o w i ł a t w i e j b y ł o b y p r z e r z u c i ć w t e n r e g i o n j a k i e ś s i ł y n i ż R o s ji . Z r e s z t ą j a k n a p o t r z e b y p o l i t y c z n e t e j a k c j i s i ł y z b r o j n e r o s y j s k i e z a a n g a ż o w a n e n a d A d r i a t y k i e m b y ł y s t o s u n k o w o s ł a b e , b y n i e r z e c s y m b o l i c z n e . W r e s z c i e w Z a k o ń c z e n i u ( s . 2 7 1 ) a u t o r p i s z e , iż C z a r t o r y s k i r e a l i z o w a ł w l a t a c h 1 8 0 2 - 1 8 0 6 r o s y j s k ą r a c j ę s t a n u J a k m u n a t o p o z w a l a ł y o k o l i c z n o ś c i ” . Z n i k n ę ł o t u t a j - i s ł u s z n i e - p r z y p u s z c z e n i e , iż g r a t a b y ł a e l e m e n t e m o d b u d o w y P o l s k i . T e n w ą t e k m ó g ł w y s t ą p i ć j a k o c z ę ś ć s k ł a d o w a p o l i t y k i r o s y j s k i e j , a n i e j e g o g ł ó w n y w ą t e k . A k t y w i z a c j a b a ł k a ń s k i e j p o l i t y k i k s i ę c i a C z a r t o r y s k i e g o b y ł a p r ó b ą r e k o m p e n s a t y z a k l ę s k ę I I I k o a l i c j i i w y p a d n i ę c i a A u s t r i i z a n t y f r a n c u s k i e g o p r z y m i e r z a . B y ł a t o p r z y m i a r k a d o z r ó w n o w a ż e n i a h e g e m o n i i N a p o l e o n a . C h o c i a ż C z a r t o r y s k i z s y m p a t i ą o d n o s i ł s i ę d o s e r b s k i e g o r u c h u w y z w o l e ń c z e g o , t o d o p i e r o k l ę s k a p ó ź n ą j e s i e n i ą 1 8 0 5 r. s p o w o d o w a ł a , ż e m o c n i e j z a c z ą ł p o p i e r a ć d ą ż e n i a w o l n o ś c i o w e p o d d a n y c h s u ł t a n a . N a t o m i a ł o w p ł y w w y r a ź n i e o c h ł o d z e n i e k o n t a k t ó w n a l i n i i P e t e r s b u r g - S t a m b u ł . R o k o w a n i a z P a r y ż e m m i a ł y d a ć w o l n ą r ę k ę n a B a ł k a n a c h w c e l u s t w o r z e n i a f e d e r a c j i p o łu - d n i o w o s ł o w i a ń s k i e j ( c z y g r e c k o - s ł o w i a ń s k i e j ) . B r a k z g o d y c h w i e j n e g o c a r a o b a l i ł i t e p la n y . N i ż e j g a r ś ć i n n y c h „ d r o b i a z g ó w ” : - a u t o r p i s z e r a z ( n p . s. 7 ) „ z a u w a ż y ł e m ” , b y s t r o n ę p ó ź n i e j o s o b i e „ s t a r a l i ś m y s i ę . . . ” ; - M a l t a z o s t a ł a z a j ę t a 5 w r z e ś n i a ( a n i e w s i e r p n i u ) 1 8 0 0 r. ( s . 2 7 ) , c h y b a ż e p o d a j e t o w g k a l e n d a r z a j u l i a ń s k i e g o ; - K a r o l X I I n i e b y ł n i g d y w S t a m b u l e . I n t e r n o w a n y w M o ł d a w i i w 1 7 0 9 r. m i a ł s i ę s p o t k a ć z w e z y r e m k o ło A d r i a n o p o l a . N i e m ó g ł p r z e t o „ w S t a m b u l e . . . p r z y p o p a r c i u F r a n c j i p r ó b o w a ć n a k ł a n i a ć W y s o k ą P o r t ę d o n o w e j w o j n y z R o s j ą ” (s . 5 6 ); - g e n . R o m a n A n r e p , p o p r a w n i e j A n r e p e m (s . 1 6 3 ) . N a m a r g i n e s i e d o d a m , ż e p o l e g ł o n p o d M o r ą g i e m 2 5 s t y c z n i a 1 8 0 7 r ., a p o m n i k - j a k o j e d y n y z X I X w . w t e j c z ę ś c i d z i s i e j s z e j P o l s k i p r z e t r w a ł p o d z i ś d z ie ń ; - w 1 8 0 4 i 1 8 0 5 r o k u w ł a d c a A u s t r i i t o F r a n c i s z e k I I ( o d 1 8 0 6 F r a n c i s z e k I c h o ć t o t a s a m a o s o b a - s . 1 4 7 , 1 5 0 , 1 7 1 , 1 9 6 , 1 9 9 , p i s z e o t y m n a s . 2 0 0 ) ; - b r a k k o n s e k w e n c j i w o d m i a n i e n a z w i s k a N o w o s i lc o w ; - o r o l i K u t u z o w a ( s . 1 9 6 ) w b i t w i e p o d A u s t e r l i t z d r Ż u r e k p o s z e d ł z a l i t e r a c k ą i f i l m o w ą w i z j ą ; - n i e z r o z u m i a ł y z w r o t ( s . 2 2 0 ) „ t r z e c h o k r ę t ó w l i n i o w y c h ( k o r a b i a » A z ja « 7” , f r e g a t y „ » A r c h a n i o ł M i c h a ł « ” , s z k u n e r „ » E k s p e d i c io n « ” )” . P r z e c i e ż
o k ręt lin io w y a fr eg a ta czy sz k u n er to różne typy, jakby, n ie p rzym ierzając, n a p isa ł trzech dyw izji p iech oty i u śc iś lił je d e n b a ta lio n i je d n a kom p an ia. A co to j e s t „ k orab ia”?; m oże to tylk o okręt;
- ow e 4 0 0 ok rętów (flota B okejczyków ) to ch yb a k ajak i, sza lu p y czy m ałe rybackie kutry. D a lek o im do ok rętów w ojen n ych i ty m sa m y m realnej siły;
- (s. 262) w icea d m ira ł P e ta r I P etrovic N jegos?
G en era ln ie w om aw ian ej rozp raw ie w ie le j e s t ogólników , błędów , n ie s t a ra n n y ch w yw odów . O dnoszę w ra żen ie, że j e s t to k sią ż k a o w sz y stk im , czy li.... A szkoda. N o r b e r t K a s p a r e k (O lsztyn) W a r m i a i M a z u r y w 9 0 - l e c i e o d z y s k a n i a p r z e z P o l s k ę n i e p o d l e g ł o ś c i , p r a c a z b i o r o w a p o d r e d . B e n o n a G a z i ń s k i e g o , I n s t y t u t N a u k P o l i t y c z n y c h U n i w e r s y t e t u W a r m i ń s k o - M a z u r s k i e g o , O l s z t y n 2 0 0 9 , s s . 1 2 6 .
N ied a w n o u k a z a ła się n ow a, a przy ty m roczn icow o-ju b ileu szow a p u b li k acja zbiorow a, pod red ak cją B e n o n a G a ziń sk ieg o , w y d a n a przez In sty tu t N a u k P o lity czn y ch U W M w O lszty n ie. Z o sta ła on a p o św ięco n a n a sz e m u r e gion ow i, czyli W arm ii i M azurom w 9 0 -lecie o d zy sk a n ia n iep o d leg ło ści przez P olsk ę. Z atem precyzyjn ie rzecz ujm ując, chron ologiczn ie odpow iadać to po w in n o p rzed zia ło w i czasow em u : 11 listo p a d a 1918 - 11 listo p a d a 2 0 0 8 . Tak p rze d sta w ia ć się p ow inno k ry teriu m ch ron ologiczn e podjętej prob lem atyk i, n a to m ia st jej a sp e k t m erytoryczn y-rzeczow y i za ra zem geograficzn y-p rze- strze n n y p o w in ien ogran iczać się do W arm ii i M azur.
Czy te z a ło ż e n ia z o sta ły sp e łn io n e , m o żn a m ieć p ew n e w ą tp liw o ści, m im o op tym istyczn ej ocen y p odsum ow ującej red a k to ra n a u k ow ego oraz a u tora relacji z sesji: „O ddaw any w ręce C z y teln ik a tom m a teria łó w p o tw ier dza, że k on feren cja b y ła u d a n y m p rzed sięw zięciem . J e s t o n a p rzejaw em w k ła d u o lsz ty ń sk ie g o śro d o w isk a n a u k ow ego w d eb atę o p r zeszło ści region u i jego d n iu d z isiejszy m , zn a k iem , że pom im o różnic w p ogląd ach i z a p a try w a niach , j e s t ono zdolne do d z ia ła ń zgodnych i bez u p rzed zeń ” i dalej dla
6 P la n y federacji b a łk a ń sk iej a p rz yc zy n y d y m isji k sięcia A d a m a Jerzego C zartoryskiego ze sta n o w isk a pełn iącego obo w ią zk i m in is tr a sp r a w za g ra n iczn ych R osji (1 8 0 4 -1 8 0 6 ),w: P olska - B u łg a r ia w E uropie Ś ro d k o w ej i P ołu dn iow o-W sch odn iej w w iekach X V II-X X . P odobień stw a, różnice, u w aru n kow an ia. M a te ria ły sesji P o lsko-B u łgarskiej i B u łgarsko-P olskiej K o m isji H isto rycznych , pod red. naukow ą W iesław a B alceraka, W arszawa-Łowicz 2003, s. 120.
7 W pracy R osja, C za rto rysk i i up a d ek R ep u b lik i D u b ro w n ick iej (1806), w: T an tu m H isto- ria e ..., s. 203, przypis15 pisze o fregacie „Asia”.
