E M I L I A P I E K A R Z
S T R U K T U R A O R G A N IZ A C Y J N A P A R A F II W D E K A N A C IE K A Z IM IE R S K IM W D RUGIEJ P O Ł O W IE X V I I I W IE K U
W S T Ę P
Parafie w tradycyjnym społeczeństwie Polski przedrozbiorowej sta n ow iły grupy społeczne o bardzo istotnym znaczeniu w życiu mas lud ności katolickiej zarówno w miastach, jak i na wsi. Badania struktury i funkcjonowania tak pojętych grup są jednak dopiero ważkim dezyde ratem naukowym. Jak się wydaje, droga ku zbadaniu tej trudnej, mało uchwytnej i złożonej problem atyki socjologii historycznej, parafii, pro wadzić musi poprzez uchwycenie i analizę poszczególnych elementów składających się na całość noszącą nazwę parafii. Historyk musi przy tym zaczynać swą analizę od czynników lepiej naświetlonych źródłowo. Podstawowe informacje dla życia parafii zawierają zachowane w sto sunkowo dużej liczbie od schyłku X V I w. akta wizytacyjne. W aktach tych względnie wyraziście rysuje się rola w życiu tradycyjnych społecz ności parafialnych takich podstawowych elementów, jak same kościoły i kaplice istniejące :n,a terenie parafii, obsługujący je k ler oraz służba kościelna, a dalej różne instytucje przyparafialne, jak szkoły, szpitale, bractwa. Można tu niejako mówić o organizacyjnym wyposażeniu parafii, o ramach organizacyjnych, w obrębie których żyła społeczność para fialna. W tym też ograniczonym i świadomie zawężonym znaczeniu uży wam y w samej pracy określenia struktura organizacyjna parafii. W y daje się jednak, że zbadanie tak pojętych struktur i próba ustalenia na ich podstawie jakiejś typologii parafii ma istotne znaczenie naukowe, a nadto stanowi dogodny punkt wyjścia do dalszych badań, mających już wyraźnie za zadanie pełną typologię grup parafialnych.
Badanie tak pojętego zagadnienia przeprowadziliśm y na wąskim te renie kilkunastu parafii środkowej Polski historycznej i w stosunkowo krótkim okresie czasu, bo w ciągu drugiej p ołow y X V I I I stulecia. Stąd raczej statyczne ujęcie pracy. R ozw ojow e potraktowanie tematu w ym a gałoby prześledzenia zjawisk na długiej przestrzeni czasu.
Terenem, na którym przeprowadziliśmy nasze badania, jest dekanat kazimierski. Ograniczenie badań do sondażu na terenie jednego dekana
tu było konieczne ze względu na szerokość zagadnienia oraz potrzebę dokładniejszego uchwycenia zjawisk. W yb ór tego właśnie terenu po dyktowany został dobrą i łatwo dostępną podstawą źródłową.
Badając strukturę organizacyjną parafii na konkretnym terenie, mu simy pamiętać, że specyfika tego terenu może rzutować na strukturę. A żeb y zdać sobie sprawę z cech badanego terenu, przeprowadzimy krót ką charakterystykę terenu dekanatu omawiając kolejno: obszar, granice, położenie geograficzne, gleby, ludność i stosunki własnościowe.
O b s z a r . Teren dekanatu kazimierskiego nie stanowił żadnej od rębnej jednostki geograficznej ani osadniczej. Powstał on drogą me chanicznego podziału archidiakonatu lubelskiego na dekanaty. Podział ten dokonał się w 2. połowie X V I w . 1 W interesującym nas okresie de kanat obejm ował 15 parafii, zajmujących obszar ok. 1140 km 2, 2 przy czym w liczbę tych 15 został również Wliczony kościół filia ln y w Karcz miskach, pełniący dla trzech wsi funkcje kościoła parafialnego 3.
W latach 1796— 1798, w związku z oderwaniem prawobrzeżnej części archidiakonatu lubelskiego od diecezji krakowskiej i wejściem w skład diecezji chełmsko-lubelskiej, dokonano nowego podziału na dekanaty, przy czym zostały zmienione granice dekanatu kazimierskiego 4. W pra cy jednak nie uwzględniono tych zmian i wykorzystano ostatni prze krój — w izyta cję bpa W. Skarszewskiego z lat 1800— 1802 — dla tych parafii, które do r. 1796 wchodziły w skład dekanatu kazimierskiego.
G r a n i c e . Północną granicę dekanatu stanowił dolny bieg rzeki W ieprz. Od ujścia W ieprza granica na małym odcinku biegła Wisłą w górę rzeki. Następnie przechodziła na jej le w y brzeg, włączając do dekanatu parafię R egów i Jaroszyn (późniejsza parafia Góra Puławska), jedyn e parafie dekanatu leżące na tym brzegu. W pobliżu Kazimierza granica powracała do W isły i biegła rzeką na południe. Przeciąwszy W isłę pow yżej W ilkowa, granica kierowała się na wschód, po czym skręcała na północ, pozostawiając w dekanacie chodelskim parafię W o j ciechów. Parafia Garbów stanowiła wysunięty na wschód cypel dekana tu. Następnie granica biegła na północny zachód, pozostawiając parafię
1 D ek a n a t k a z im ie rs k i w y m ie n io n y je s t ju ż p rz e z „C a ta lo g u s om n iu m e c c le - sariu m , [...] d ioecesis C ra c o v ie n s is ” , k tó r e g o k op ia zn a jd u je się w k o p ia rzu w iś lic k im (A r c h iw u m D ie c e z ja ln e w K ie lc a c h , k o p ia rz w iś lic k i — b ez s yg n a tu ry, k. 440).
K a t a lo g ten je s t d a to w a n y n a s c h y łe k .X V I w . p rz e z W . M u l l e r a , D ie c e z ja k r a k o w sk a w r e la c ja c h b is k u p ó w z X V I I — X V I I I w., „R o c z n ik i H u m a n isty czn e” , X I I I (1965), z. 2, s. 11.
2 L . Z u j k o, S tru k tu ra te r y to r ia ln a p a r a fii w d eka n acie k a zim ie rs k im w X V I I — — X V I I I w ., L u b lin 1964, m aszyn op is, s. 85.
3 Zob. s. 65.
Baranów w dekanacie parczewskim. W pobliżu Baranowa granica do chodziła do rzeki Wieprz.
P o ł o ż e n i e g e o g r a f i c z n e . Dekanat kazimierski stanowił ob szar zróżnicowany pod względem geograficznym. Teren ten podzielony jest na dwie części krawędzią W y ży n y Lubelskiej. Na W yżyn ie tej leży prawie połowa (7) parafii dekanatu: Garbów, Bochotnica, Klem entowice, Wąwolnica, Kazimierz, Karczmiska i W ilków , przy czym dwie ostatnie parafie obejmują część K otlin y Chodelskiej, o wyraźnie odrębnym cha rakterze 5. Cztery parafie: Markuszów, Kurów, Końskowola i Żyrzyn położone są na obszarach Rów niny Lubartowskiej zaliczanej do Polesia Lubelskiego.6 Pozostałe 4 parafie dekanatu: Włostowice, Gołąb, R egów i Jaroszyn leżą w dolinie W isły 7.
G l e b y . W ym ienione regiony mają różną wartość gleb. Na terenie lessowej W yży n y Lubelskiej są one bardzo urodzajne 8, a na obszarze od krawędzi W yży n y do W ieprza oraz na lew ym brzegu W isły jakość gleb jest gorsza 9.
L u d n o ś ć . Na żyznych terenach W y ży n y Lubelskiej skupiało się najstarsze osadnictwo. Ziem ie o najlepszych glebach b y ły praw ie cał kowicie skolonizowane już w X V w. 10 Teren y o gorszych glebach zo stały zasiedlone dopiero w w. X V i X V I n . Do dziś jeszcze w trójkącie utworzonym przez W isłę i W ieprz zachowały się duże obszary leśne. M amy więc w obrębie dekanatu tereny o dobrych glebach i starym osadnictwie oraz tereny o glebach gorszych i osadnictwie późniejszym. Jednak bez szczegółowych badań nie można wyróżnić parafii obejm ują cych wyłącznie lub w przeważającej części osady o późniejszej metryce. W drugiej połowie X V I I I w. obszar dekanatu miał charakter rolni czy. Sześć niewielkich miasteczek: Kazim ierz, Końskowola, Kurów, M ar kuszów, W ąwolnica i Garbów (miasto od 1782 r . ) 12 niew iele zmieniało charakter terenu. Liczba wiernych w 153 osadach' dekanatu w r. 1781
5 St. L e n c e w i c z , J. K o n d r a c k i , G e o g ra fia fiz y c z n a P o ls k i, W a rs za w a 1962, s. 301— 302.
6 T a m że, s.'295. 7 T a m że, s. 302.
8 T a m że, s. 311— 312; M . H a f t k a , O s a d n ic tw o W y ż y n y L u b e ls k ie j w I I p o ło w ie X V w ie k u na pod sta w ie „ L ib e r b e n e fic io r u m ” Jana D łu gosza , „S p r a w o z d a n ia [...] T o w a r z y s tw a N a u k o w e g o K U L ” , (1963), n r 13^ s. 110.
9 St. L e n c e w i c z , J. K o n d r a c k i , op, cit., s. 297; M . H a f t k a , 1. c., s. 110. 19 M . H a f t k a , 1. c., s. 110.
11 P . S z a f r a n , R o z w ó j ś re d n io w ie c z n e j s ie c i p a ra fia ln e j w L u b e ls k ie m , L u b lin 1958, s. .103.
1B W . T r z e b i ń s k i , D zia ła ln o ś ć u rb a n is ty cz n a m a g n a tó w i s zla c h ty w P o ls c e w X V I I I w ie k u , W a rs z a w a 1962, s. 21.
wynosiła około 30 tys. osób 13. Ludność była pod względem etnicznym i w yznaniow ym jednolita, jedyn y poważniejszy w yjątek stanowili Żydzi, których duża liczba mieszkała w miasteczkach.
S t o s u n k i w ł a s n o ś c i o w e i p a t r o n a t . W drugiej połowie X V I I I w. teren ten był niemal całkowicie w posiadaniu magnatów, gdyż i znaczna część dóbr królewskich była w ich ręku. Drobna i średnia własność była w zaniku. Własność królewska wynosiła ok. 12%, a du chowna prawie tyleż samo 14.
Patronat za w yjątkiem dwóch przypadków — W ąw olnicy i Żyrzyna, pokryw ał się z własnością i w 8 przypadkach znajdował się w ręku magnatów. D w ie rodziny m iały w swym ręku w ięcej niż jedną parafię: Czartoryscy — Końskowolę, Włostowice, Jaroszyn-Górę, Potoccy -— Kurów, Klem entowice. Po jednej p a r a li posiadały trzy rodziny mag nackie: H ryn iew ieccy — Markuszów, Małachowscy — Bochotnicę, L u - bomirscy — częściowo W ilków . Patronat pozostałych parafii należał: do króla — Gołąb i K azim ierz wraz z Karczmiskami, do szlachty — Garbów, R egów oraz częściowo Ż yrzyn i W ilków , do benedyktynów — W ąwolnica i do prepozyta w Gołębiu —- częściowo Żyrzyn 15.
Podsumowując charakterystykę terenu należy stwierdzić, że struk turę organizacyjną parafii będziem y badać na terenie etnicznie i w y - znaniowo jednolitym (jedyn y w yjątek — Żydzi). Mimo istnienia kilku miasteczek był to teren rolniczy będący w znacznej większości w posia daniu magnatów.
Praca składa się z dwóch części. Część pierwsza zawiera analizę poszczególnych elementów struktury organizacyjnej parafii. Zestawienia tabelaryczne pozwalają porównać stan każdego elementu we wszyst kich parafiach. W części drugiej wszystkie elementy rozpatrywane są łącznie. W oparciu o m ateriały zestawione w części pierwszej — została sporządzona tabela zbiorcza. Analiza tej tabeli posłużyła nam do wyodrębnienia grup parafii o bardziej lub mniej rozwiniętej struktu rze organizacyjnej — do typologii parafii.
Praca opiera się wyłącznie na aktach w izyta cji parafii dekanatu kazimierskiego: biskupa St. Załuskiego z r. 1748, znajdującą się w Archi wum K u rii M etropolitalnej w Krakowie, oraz biskupów: Ig. Sołtyka z r. 1781 i W. Skarszewskiego z lat 1800— 1802, przechowywane w A r chiwum K u rii Biskupiej w Lublinie. Są to w izytacje generalne i
zew-13 Z ob. ta b e la z b io r c z a IV , n ą s. 99.
14 H. W i e r c i e ń s k i , P rz e m ia n y w łasności z ie m s k ie j w p o w ie cie pu ła w skim od X V do X X s tu le c ia ..., „ Z ie m ia L u b e ls k a ” , 1(1906), n r 173, s. 2— 3; n r 176,,s. 1— 2;
n r 178, s. 2; n r 179, s. 2.
nętrzne, dzięki czemu przynoszą bogaty materiał dla zagadnienia struk
tury organizacyjnej parafii 16. *
Natomiast pewną trudność sprawia fakt, że nie wszystkie w izytacje uwzględniają jednakową ilość zagadnień17. Ponadto w korzystaniu z danych zaczerpniętych z w izytacji konieczny jest pewien krytycyzm , gdyż różne rodzaje inform acji mają różną wartość — różny stopień do kładności i ścisłości18. Najważniejsze dla nas wiadomości dotyczące strony formalno-instytucjonalnej parafii są szczególnie szeroko i do kładnie uwzględniane przez w izytacje i w ydaje się, że zachowując pewną ostrożność można na tych informacjach polegać 19.
Podstawa źródłowa została zawężona do trzech przekrojów w izyta cyjnych przede wszystkim ze względu na bogactwo materiału, jaki dla opracowywanego zagadnienia zawierają wizytacje. W zasadzie jest on niemal kompletny dla wszystkich parafii dekanatu. Inne źródła w niosły by tylko niewielkie zmiany do ogólnego obrazu struktury organizacyj nej parafii, uzyskanego na podstawie w izytacji. Brak w pojedynczym przypadku jakiegoś szczegółu b yłb y może ważny dla m onografii parafii, ale nie ma istotnego znaczenia przy szerszym ujęciu problem owym dążącym do statystycznego uchwycenia zjawisk. Zresztą wykorzystanie trzech przekrojów, które w pewnym stopniu kontrolują się wzajemnie, zwiększyło dokładność uchwycenia struktury, ulegającej w badanym okresie tylko niewielkim zmianom.
Opracowań historycznych, które wprost traktow ałyby o zagadnieniu struktury organizacyjnej parafii w Polsce, nie ma- żadnych. Odczuwa się również brak prac poświęconych poszczególnym elementom tej struktury. Na naszym terenie i w okresie nas interesującym opracowane zostało jedynie duchowieństwo przez J. Pąłygę, w artykule zamiesz czonym w tym że zeszycie „Roczników Humanistycznych” . R ozw ój sieci parafialnej do X V w. na terenie dekanatu opracował P. S za fra n 20,
16 O m ó w ie n ie w iz y t a c ji ja k o źró d ła h is to ry c zn e g o p rzy n o szą nam p ra c e : St. L i t a k , A k ta w iz y ta c y jn e X V I — X V I I I w. ja k o ź ró d ło h is to ry c z n e , „ Z e s z y ty N a u k o w e K U L ” , V (1961), n r 3 (19), s. 41— 57; H . W y c z a w s k i , W p ro w a d ze n ie do stud iów w a rch iw a ch k o ś cie ln y ch , W a rs z a w a 1956; K . B u c z e k , M a p a w o je w ództw a k ra k o w s k ie g o w d o b ie S e jm u c z te ro le tn ie g o (1788— 1792), Ź r ó d ła i m e to d a , K r a k ó w 1930 [W :] A tla s h is to ry c z n y ¡P olsk i, se ria A : M a p y s zc ze g ó ło w e , n r 1; J. P a ł y g a, D u c h o w ie ń s tw o p a ra fia ln e d ek a n a tu k a z im ie rs k ie g o w X V I I i X V I I I w ., p atrz n in ie js z y tom „ R o c z n ik ó w H u m a n is ty c zn y c h ” , s. 8— 9.
17 P o r. J. P a ł y g a , 1. c., s. 9.
16 N a te m a t w a r to ś c i in fo r m a c ji z a w a rty c h w w iz y ta c ja c h w y p o w ia d a ją o p in ie : St. L i t a k , 1. c., s. 45; K. B u c z e k , op. cit., s. 43— 44 i osta tn io J. P a ł y g a , 1. c., s. 9, k tó r y z e s ta w ia op in ie w iz y ta t o r a o d u ch o w n y c h z d a n y m i z k s ią g k o n s y storskich.
19 K . p u c z e k , op. cit., s. 44. 89 Op. cit.
a strukturę terytorialną parafii L. Zujko 21. O kościołach i kaplicach posiadamy prace z dziedziny historii sztu k i22, lecz nie korzystaliśmy z nich, ponieważ dane o istnieniu kościołów i kaplic czerpaliś m y wprost ze źródeł. Istnieją pozycje, które przynoszą nam szersze wiadomości i um ożliwiają dotarcie do szczupłej literatury o szkołach, kierowniku szkoły i innych kategoriach służby kościelnej 23, o w itry- kusach 24, szpitalach 25, bractwach 26 i cechach 27. W pracy zaczerpnę liśm y z nich jedyn ie kilka uzupełniających informacji.
Sporo materiału dla dwóch parafii dekanatu kazimierskiego poło żonych na lew ym brzegu W isły zawiera J. Wiśniewskiego — monografia parafii dekanatu kozienickiego 28.
Różne wiadomości o elementach struktury organizacyjnej parafii na badanym terenie zawiera praca L. Zalewskiego pt. Z dziejów rene sansu i baroku na Lubelszczyźn ie29 oraz szereg opracowań i artyku łów dotyczących dziejów poszczególnych miejscowości czy też kościo łów 30. P ozycje te nie przynoszą jednak żadnych nowych, istotnych dla nas danych. 21 Op. cit. 22 P r a c e te z e s ta w ia K a ta lo g z a b y tk ó w s z tu k i w P o ls c e w y d a w a n y p rz e z In s ty tu t S z tu k i P A N , ,z e s z y ty ¡dla p o w .: o p o lsk ie g o , lu b e ls k ie g o (w o j. lu b e ls k ie ) oraz k o z ie n ic k ie g o (w o j. k ie le c k ie ); w p rz y g o to w a n iu z e s z y ty d la p o w . p u ła w sk iego i lu b a rto w s k ie g o . 23 St. K o t , S z k o ln ic tw o p a ra fia ln e w M a lo p o ls c e X V I — X V I I w., L w ó w 1912; T . M i z i a, S z k o ln ic tw o p a ra fia ln e w czasach K o m is ji E d u k a c ji N a ro d o w e j, W r o c ła w 1964; L . M u s i o ł , D z ie je szkół p a ra fia ln y c h w d ek a n a cie pszczyńskim ,
K a t o w ic e 1933.
24 S. S o ł t y s z e w s k i , G e n eza in s ty t u c ji w itry k u s ó w w p o ls k im u sta w o d a w stw ie s y n o d a ln y m , „ P r a w o K a n o n ic z n e ” , I I (1959), n r 1— 2, s. 425— 438.
25 Z b. G ó r a l s k i , O p ie k a nad u b o g im i w Ł u k o w ie w o k re s ie p rz e d ro z b io ro w y m , [W :] Z p rzeszłości Ł u k o w s k ie j, L u b lin 1959, s. 134— 139. T e n ż e , O p iek a s p ołeczn a i s z p ita ln ic tw o w d a w n e j' P o ls c e (n a p rzy k ła d zie L u b e ls z cz y z n y ), „Z e s z y ty H is to r y c z n e U n iw e r s y te tu W a r s z a w s k ie g o ” , I I I (1963) 82— 101.
26 T . R y k , B r a c tw o św . U r s z u li w K r a k o w ie (m a szyn op is), L u b lin 1961. 27 K . M y ś l i ń s k i , W ó jt i rada m ie js k a , L u b lin 1960, s. 65 i n.
28 J. W i ś n i e w s k i , D e k a n a t k o z ie n ic k i [o r a z ] M o n u m e n ta d ioecesis sand o- m irie n s is . S eries 3. R a d o m 1913. J a roszy n : D ekanat..., s. 22— 34; M on u m en ta ..., s. 6— 8. R e g ó w : D ek a n a t.., s. 112— 129 i ry c . p o s. 196; M o n u m e n ta ..,, s. 73— 80 i 202.
28 L u b lin 1949.
30 N p . d w ie p ra ce o K a z im ie r z u <— K . Ł o m i ń s k i , K a z im ie rz nad W isłą i je g o z a b y tk i, L u b lin 1926 i W . H u s a r s k i , K a z im ie r z D o ln y , W a rs za w a 1957; m o n o g r a fie p a r a fii napisan e p rz e z S. K a m i e ń s k i e g o , P a ra fia G ołąb, „ W ia d o m ości D ie c e z ja ln e L u b e ls k ie ” , V I (1925), s. 312— 313; P a ra fia W ło s to w ice , „ W ia d o m o ś ci D ie c e z ja ln e L u b e ls k ie ” , I X (1927) 58, czy a rty k u ł K . D e m b i ń s k i e g o ,
K o ś c ió ł w e W ło s to w ic a c h i k a p lic a w N o w o -A le k s a n d r ii, o d b itk a z „ K r o n ik i R o d z in n e j” , W a rs z a w a 1904.
I
Część pierwsza poświęcona jest analizie elem entów struktury orga nizacyjnej. W kolejnych punktach będziem y omawiać:
1. Kościoły i kaplice.
2. Duchowni i ich uposażenie. 3. Służba kościelna.
4. Instytucje przyparafialne: a) szkoła, b) szpital, c) bractwa i cechy.
1. K O Ś C I O Ł Y I K A P L I C E 81
W 2. połowie X V III w. na terenie dekanatu kazimierskiego było 15 kościołów parafialnych (w tym kościół filia ln y w Karczmiskach). Ponadto źródła wym ieniają 3 kościoły szpitalne (Kazim ierz, Końsko wola, Markuszów) i 2 klasztorne (Kazim ierz — reformaci; W ysokie Koło w parafii Regów — dominikanie). Ogólnej liczby kaplic dla całego półwiecza podać nie można, gdyż w każdym z trzech przekrojów w ystę pują w różnej liczbie.
Kościół filia ln y w Karczmiskach został wybudowany przez gromadę, która też przy tym kościele utrzym ywała stale ¡wikariusza 32. Z powodu braku beneficjum nie było proboszcza. Z tego też zapewne powodu filia ta nie mogła się szybko usamodzielnić. Praw a parafii uzyskała dopiero w r. 1919 S3. Niemniej przez cały interesujący nas okres funkcjo nowała jak normalna parafia. Kościół posiadał wfons ¡baptismalis” i zaw sze przechowywano w nim Najświętszy Sakrament. W naszych rozważa niach będziemy traktowali go jako zw yk ły kościół parafialny.
Kościoły klasztorne organizacyjnie nie b yły związane z parafią, niemniej dla kompletności obrazu umieściliśmy je w tabeli. S łu żyły one nie tylko potrzebom religijn ym mieszkańców klasztoru, lecz najczęściej były także ośrodkiem prowadzonej przez zakonników pracy duszpaster skiej. (Istnienie kościoła klasztornego w pływ ało na lepsze zaspokojenie potrzeb religijnych mieszkańców danej parafii.
Kaplice podzieliliśm y na publiczne i prywatne, a wśród tych ostatnich wyróżniliśm y według określeń (wizytacji kaplice z indultem, czyli ze zwoleniem na odprawianie M szy św., bez indultu oraz takie, o których nie było wzmianki w w izytacji, czy posiadały indult czy też go nie po siadały. Kaplic publicznych nie dzieliliśmy, gdyż nawet jeśli nie posiadały one indultu, faktycznie, jak stwierdza wizytacja, bezprawnie odprawia no w nich niekiedy Mszę św. W ystępowanie rodzajów kaplic w poszcze gólnych latach ilustruje tabela:
31 W a żn o ść te g o elem en tu d la ż y c ia r e lig ijn e g o w p a r a fii o m a w ia J. M a j k a , S o c jo lo g ia p a ra fii, m aszyn op is, L u b lin 1962, s. 123— 125, 135.
32 A K L , R ep. 60A105, s. 724 i 733— 734. 33 L . Z u j k o , op. cit., s. '18.
Lp. P a ra fia W i z y ta cje K o ś c io ły K a p lice a K o ś c io ł y k lasz torne p a r a fi a ln e s z p it a ln e p u b li c z n e z in d u l-te m •a pywatn
N 1
ON
■O £¿4 o b ez in - d u lt u R a zem 1748 1*> ____
1 1 K a zim ie rz 1781 1 1 1 1800 1748 2 K o ń sk o w o la 1781 1 I --- --- — -- — — 1800 1748 3 M arku szów 1781 1 1 1800 — — — — — 1748 2 c --- 2e -- 4 4 W ą w o ln ic a 1781 1 1 — — -- 1 — 1800 1 Id — — 2 1748 l f 2s ——
3 5 G arb ów 1781 1 -- __ ——
---—
— 1800 — 3—
— 3 1748 lh — — 25 3 6 G ołąb 1781 1 --- 1 — — 1 — 1800 1 — — — 1 1748 — li — lk 2 7 Jaroszyn 1781 1 — — — — 1 1. — 1800 — — _ — — 1748 — — — 21 2 8 W ilk ó w 1781 1 -- — — — 1 1—
1800 — l i — _ 1 1748 — im — — 1 9 W ło s to w ic e 1781 1 -- — — —__
—
— 1800 — — l m — 1 1748 —. — I a — 1 10 Ż yrzy n 1781 1—
—
—
— — — 1800 1748 11 R e g ó w 1781 1 1 1800 1748—
—
—.
—
—
12 K u ró w 1781 1 ---—
' ——
—
—
1800 1748 13 K le m e n to w ic e 1781 1 — 1800—
— — — 1748 14 B och o tn ica 1781 1--
—
—
—
—
—
1800 1748 15 K arczm isk a 1781 1--
—
—
—
—
—.
1800—
—
——
—
T a b e la 1a W ia d o m o ś c i u zu p e łn ia ją c e d la k a p lic za m ieszczon e są w p on iższych p r z y pisach, D o k u m e n ta c ję ź r ó d ło w ą d la te j i d la r e s z ty ta b e l z a w ie r a ta b ela za m ie s z
czona na koń cu p ra c y ja k o dod atek . T a b e la ta p o d a je d la k a żd e j p a r a fii stro n y , na k tó ry ch z n a jd u ją się w k sięg a ch w iz y t a c ji o p is y te j p a r a fii. b K a p lic a d r e w niana b ez in d u ltu w e w s i S k o w ie s z y n e k „a d qu am qu a n d ocu n qu e fiu n t p ro cession es e x p a roch ia l! scan dala p a tra n tu r s u p e lle c tilis ecclesdae, im agin u m , p o rta tilu m , v e x illo r iu m , [...]” W iz y ta to r za k a z u je w n ie j c e leb ro w a ć i s tw ie rd z a , że n a le ż y ją znieść. c R. 1748 — K a p lic a w m ieś cie m u ro w a n a . W iz y ta to r za k a z u je c e le b r o w a ć w n ie j do czasu u zy sk a n ia in du ltu . ¡D ruga k a p lic a „ in cam po p ro p e p ra ed iu m R e m b lo w lig n e a d eso la tissim a ” . W iz y ta to r za k a zu je o d p r a w ia n ia w n ie j w s z e lk ic h nabożeń stw . R. 1781 — „ W p o ś ró d m ia s te c z k a W ą w o ln ic y je s t k o ś c ió łe k m u ro w a n y d o b ry S. M a r y i M a g d a len y , k tó r y ut fe r tu r jes t m a tr ix te g o k o ścio ła [...] T u d a w n ie j po ty d zie ń , a te ra z ra z w m iesią c u i w k a żd e suche d n i ,[...] M s za św. o d p r a - w u je s ię ” . R. 1800 — K a p lic a p u b liczn a św. M a r ii M a g d a len y . d K a p lic a „ in P a n k - ra c z o w ic e ” — obecn ie K ra c z e w ic e . e K a p lic e w o je w o d y sa n d o m ie rs k ie g o T a r ły w e w s ia c h K o w a la i C e le jó w . f „C a p e lla est in cam po in te r v illa s G a r b ó w e t B o - gucin posita, lig n ea , [...] ad qu am su b p ortatu r p o r ta tile e x ecclesia [..,] in h ib itu m est ne [...], quisqu e p re s b y te ro ru m au deat in ea c e leb ra re sin e in d u lto p r o c e le b r a tio n e M issa e ” . § R. 1748 -— D w ie k a p lic e: je d n a M ich a ła C z a r to r y s k ie g o , p o d k a n c le r z e g o lite w s k ie g o w e w s i P r z y b y s ła w ic e , d ru ga S u ch od o lsk iego , k a szte la n a lu b e ls k ie g o w e w s i Jastków . R . 1781 — K a p lic e z p o z w o le n ie m b isk u p im w e w s ia c h : J a stk ów , Starościn i G u ta n ów . h K a p lic a „ L o r e t ” o 20 k r o k ó w o d d alo n a od k ościoła p a ra fia ln e g o . 1 R. 1748 — D w ie k a p lic e: je d n a w e w s i K o ź m in — Jaskow skiiego, starosty g ry b o w s k ie g o , d ru ga w e w s i B o r o w a — d o m in ik a n ó w k o n w e n tu w a r s z a w skiego. W iz y ta to r za k a z u je w n ich o d p ra w ia ć M s z y św., d op ók i n ie b ęd ą p rz ed s ta w io n e in d u lty. R. 1800 — W iz y t a c ja in fo rm u je , iż k ie d y ś b y ła k a p lic z k a p r y w a tn a w B o r o w e j, ale te ra z je s t zru jn o w a n a , i K a p lic a F ra n c isz k a B a y e ra , cześnika c h e łm iń sk ieg o w B ro n io w ica ch , k R. 1748 — K a p lic a s to ln ik o w e j w in n ic - skiej, R o z a lii P ró s z y ń s k ie j, w G órze, „o r a to riu m [...] n o v u m die h o d iern a b e n e d ic - tum [...], in te m p o re in u n d atio n is V is tu a le E ccle sia e n ecessariu m , p ro q u o in d u ltu m im p lo ra tu r ” . R. 1781 — K a p lic a w B ro n io w ica c h . 1 R. 1748 — „O r a to r ia p riv a ta duo: unum m u ratu m in P o la n ó w e k , d esertu m , secu ndum in D o b r e m a jo r lig n e u m P P . S ch olaru m P ia r u m O p e lien siu m sed in ' eo non c e le b r a n t” . R. 1781 — K a p lic a w P o la n ó w c e , „ w k tó r e j co ś w ię to M sza św. b yw a ła , p ró cz n in ie js z e g o czasu, k tó reg o p o zw o le n ie w y s z ło z K ie lc d a n e” . ł K a p lic a w P o la n ó w c e . m K a p lic a C z a r to ry sk ic h w P u ła w a ch . n „C a p e lla lig n ea , [...], b en ed icta, est in c u ria R R . P P . S o cietatis Iesu p ro co m m o d ita te eorununus aecon om iam agens con tin u o m a n et [...]” .
W iz y ta c je K a p lice pu bliczne
K a p lic e p ry w a tn e
Razem z in dn ltem bez w zm ian k i b e z indultu
1748 5 4 5 3 17
1781 2 — • 2 — 4
1800 2 5 — 1 8
T a b e la 2
Jak w idzim y ? liczba kaplic w poszczególnych latach jest ¡bardzo zmienna. Być może dane w izyta cji o kaplicach są niekompletne. P rz y puszczenie to nasuwa się zwłaszcza w stosunku do w izyta cji z r. 1781.
Kaplice w badanym okresie posiadało 8 parafii. W 1748 r. występuje 5 kaplic publicznych. T rzy z nich w następnych przekrojach już nie występują. Być może w związku z zakazem odprawiania w nich nabo żeństw te drewniane kaplice zostały rozebrane. W omawianym okresie istniało 14 kaplic prywatnych, 9 z nich jednak posiada tylko po jednej wzmiance.
K aplice prywatne skupiają się przede wszystkim w parafiach 0 dużym obszarze i dużej liczbie osad. Uzasadnienie tego zjawiska w ydaje się proste. Kaplice prywatne, związane'z dworami, służyły potrze bom mieszkańców tych dworów. Nie powstawały one z in icjatyw y parafii, toteż nie pozostawały jw żadnym związku z jej strukturą organizacyjną. W pewnym sensie rozbijały nawet jedność parafii, gdyż pozbawiały część parafian stałego kontaktu z parafialnym kościołem. Związek kaplic pry watnych z ilością osad [i obszarem parafii powinien Wynikać z dwóch powodów. Po pierwsze: wielkość parafii proporcjonalnie zwiększyła praw dopodobieństwo objęcia miejscowości z kaplicami prywatnym i. Po drugie zaś p rzy dużym obszarze parafii część osad znajdowała się w znacznej odległości od kościoła parafialnego. K aplice pryw atne m ogły być w tedy znacznym udogodnieniem. W rzeczywistości jednak na 14 występujących w dekanacie kaplic prywatnych (tylko 7 (znajduje się w odległości w ięk szej niż 5 km od kościoła parafialnego. W innych przypadkach znajdują się one blisko ośrodka parafialnego, bądź nawet w nim samym ¡(Żyrzyn). W trzech przypadkach chodzi tu o potrzeby zakonników przebywających w swych dobrach, w pozostałych zaś wchodzą w grę, jak się wydaje, re zydencje znaczniejszych rodzin bądź też osobista religijność.
2. D U C H O W N I I I C H U P O S A Ż E N IE
W izytacje w ym ieniają następujące kategorie duchownych działają cych na terenie dekanatu kazimierskiego: plebanów, wikariuszy, mansjo- nariuszy, prebendariuszy i księży ¡zakonnych. W każdej parafii deka natu kazimierskiego (za (wyjątkiem Karczmisk) występował pleban. Je dynie w parafii Karczmiska, posiadającej prawa filii, nie było plebana 1 rządził tam w ik ary pod nadzorem plebana z Kazimierza. Przyczyną braku plebana był, jak należy przypuszczać, brak dostatecznego uposa żenia, ¡które było wówczas koniecznym warunkiem powstania pełnopraw nej parafii. W ikary p rzy filialn ym kościele w Karczmiskach był ¡utrzymy w an y przez gromadę 34.
W naszych rozważaniach nie uwzględniliśmy problemu nierezydencji plebanów. Była ona 'związana z posiadaniem przez (aktualnego plebana
kilku beneficjów lub stanowisk. W izytacje inform ują o fakcie nierezy- dencji, często nie formułując tego w ¡sposób jasny: nip. „stale nie re z y duje” , „rzadko kiedy rezyduje” . W ynika z tego, że najprawdopodobniej nie chodziło tutaj o całkowitą nieobecność plebana, lecz tylko o to, że część czasu spędzał on poza parafią. Wobec takiego stanu rzeczy, nad pro blemem chw ilowej nierezydencji plebana nie będziem y się zatrzym ywać, gdyż to nie zmienia struktury parafii.
W drugiej połowie X V III w. różnica m iędzy mansjonarzami i preben- dariuszami a wikariuszami stała się różnicą tylko formalną, gdyż prak tycznie wszyscy oni zajm owali się głównie pracą ¡duszPast erską w pa rafii, inaczej, w praktyce obowiązki ich pokryw ały się z obowiązkami wikariuszy 35. Ponadto ciągle obserwujem y wypadki, iż w izytacje w ręcz stwierdzają, że prebendariusze czy mansjonariusze są wikariuszami, oraz informują, że wikariusze pośiadają prebendy lub są mansjonariu- szam i3fi. W ydaje się więc, że sformułowanie źródła, że prebendariusz jest zarazem wikariuszem bądź że wikariusz jest zarazem prebendariu- szem, może być przypadkowe.
Stan obsady prebend (czy też inform acje o nim w wizytacjach) w każ dym przekroju jest inny. Bez szczegółowego zbadania uposażenia nie jest m ożliwe stwierdzenie przyczyny tych różnic. W tym stanie rzeczy ko nieczna jest ¡rezygnacja z odrębnego analizowania liczb y wikariuszy, mansjomariuszy ,i prebendariuszy, gdyż precyzyjne rozdzielenie tych ka tegorii wym aga specjalnych badań.
Ponadto dla zagadnienia będącego tematem niniejszej pracy nie w y daje się to istotne, gdyż, jak już w yżej wspomniano, mansjonariusze i prebendariusze pełnili w II połowie X V I I I w. funkcje wikariuszy i, co za tym idzie, nie stanowili odrębnego elementu w (strukturze parafii.
Będziem y więc rozpatrywać jako cechę w yróżniającą danej parafii jedynie ogólną liczbę duchownych zatrudnionych w tej parafii.
Duchowni zakonni związani z klasztorami istniejącym i na terenie danej parafii brali niekiedy udział w ¡pracy duszpasterskiej, wygłaszając kazania w kościele parafialnym na zaproszenie plebana lub działając przy własnym kościele klasztornym; ,nie będziem y się jednak nimi zaj mować, gdyż nie są oni w ścisłym znaczeniu ¡elementem struktury orga nizacyjnej parafii. Duchowni zakonni interesują nas tylko wówczas, kiedy na stałe zostali zaangażowani do pracy duszpasterskiej w danej parafii.
Poniższa tabela daje obraz stanu liczbow ego duchowieństwa w pa rafiach dekanatu:
35 J. P a ł y g a , 1. c., s. 23.
36 P o r. ta b e lę 3 na s. 70, w k tó r e j d u ch o w n i u m ieszczen i są w r u b ry k a c h w e d łu g s fo rm u ło w a n ia źród ła.
Lp. F a ra fia W i z y ta cje P le b a n W ik a r y M a n s jo n a r z P r e b e n d a r z K a p e la n s z p it a ln y K a z n o d z ie ja Ra zem Mo- dal-na 1748 1 1 -- lb 1 1 5 1 K a zim ie rz 1781 1 la -- -- 1 l 4 4 1800 1 2 _ — 1 — 4 1748 1 — — — — 3 2 K o ń sk o w o la 1781 1 1 -- 2d -- — 4 4 1800 1 1 --- 1 + lc --- — 4 1748 1 — 3 + l e — — 5 3 M a rk u szów 1781 1 — 2 — 1 — 4 4 1800 1 — 2 + l e — — 4 1748 1 — lc 1 __ 1 4 4 G ołąb 1781 1 1 2 — --- — 4 4 1800 1 — 2* — -- — 3 1748 1 — 2d —- 3 5 K u ró w 1781 1 am 2a — • -- — 3 3 1800 1 — 2c + icd — — — 4 1748 1 1 — 1 — — 3 6 G a rb ów 1781 1 1 — 1 — — 3 3 1800 1 1 — 1 — — 3 1748 1 l + l b •— — — 3 7 W ą w o ln ica 1781 1 lb — --- --- 1 3 3 1800 1 1 _ _ — --- — 2 1748 1 1 •— — — — 2 8 Ż yrzyn 1781 1 1 — — --- — 2 2 1800 2 — — --- — 3 1748 1 1 — — — — 2 9 Jaroszyn 1781 1 1» — — — — 2 2 1800 1 1® — — --- — 2 1748 — 1 — 1 — 2 10 K arczm isk a 1781 — 1 — 1 --- — 2 2 1800 — I a — --- — — 1 1748 1 — — — — — 1 11 R e g ó w 1781 1 1 — — --- — 2 2 1800 1 1 — — --- — 2 1748 1 — — — — — 1
12 B och otn ica 1781 1 — — lc --- — 2 2
1800 1 1 — — — — 2 1748 1 1 — — -- — 2 13 K le m e n to w ic e 1781 1 — — — — — 1 2 1800 1 1 _ _ — — — 2 1748 1 — — _ _ — — 1 14 W ilk ó w 1781 1 — — — -- . — 1 1 1800 1 1 — — — — 2 1748 1 — — — — — 1 15 W ło s to w ic e 1781 1 1 1 1800 1 — 1 -— --- — 1 T a b e la 3 « a J est jed n o c ześn ie p reb en d ariu szem , b je s t jed n o c ześn ie p ro m o to re m b ra ctw a , c je s t je d n o c ze ś n ie w ik a riu s ze m , d jest jed n o c ześn ie . m an sjon ariu szem , e jest je d n o c ze ś n ie k a p e la n e m szpitala.
Tabela odzwierciedla kategorie duchownych według zapisu źródła. L itery zaznaczają sytuację, w której w izytacja mówi, że wikariusz peł
nił funkcję prefoendariusza lub mansjonariusz funkcję kapelana szpi tala itd. Dokumentację źródłową zawiera tabela zamieszczona na końcu pracy jako dodatek. Ostatnia rubryka zawiera modalną pozwalającą po
równać liczbę duchownych w poszczególnych parafiach dla całego badanego okresu. Okres ten m ożem y rozpatrywać jako całość, gdyż stan liczbowy kleru nie uległ w tym czasie zasadniczym zmianom. Najisto- ' tniejsze jest p rzy tym to, że nie zmienił się podział parafii na grupy 0 mniejszej lub większej liczbie duchownych.
N iew ielkie zmiany ‘w liczbie duchownych w poszczególnych parafiach dadzą się jednak na przestrzeni badanego okresu zauważyć. Porów n ajm y liczbę duchownych w parafiach w latach 1748 i 1800. W 1748 r. występują 2 parafie z 5 duchownymi, w 1800 r. żadna parafia nie ma tej liczby. Z drugiej strony liczba parafii o 1 duchownym z 4 w 1748 r. spadła w 1800 r. do 2. Proces idzie w kierunku zmniejszenia dysproporcji pod względem liczby duchownych, jaka istniała m iędzy parafiami. Tracą duchownych parafie posiadające dotychczas 3 lub w ięcej duchownych, zyskują ich zaś parafie posiadające dotąd tylko plebana. Zaczyna domino wać jako typ najczęstszy parafia o dwóch duchownych: proboszczu 1 wikariuszu.
. Natomiast według obliczonej inodalnej liczba duchownych w pa rafiach waha się od 1 do 4. Parafie o jednym tylko duchownym b yły w omawianym okresie tylko dwie. Sześć parafii miało po dwóch du chownych, 3 po trzech i wreszcie 4 parafie po czterech duchownych.
Dla wyjaśnienia stanu liczbowego duchownych konieczne jest choćby pobieżne rozpatrzenie uposażenia plebana oraz uposażenia innych du chownych występującego w postaci prebend i mansjonarii.
U p o s a ż e n i e p l e b a n a . W skład uposażenia plebana wchodziły elementy występujące prawie w e wszystkich parafiach (ziemia, poddani, dziesięciny, ogrody, osady, łąki, legaty, jura stolae) oraz elem enty w y stępujące tylko w niektórych parafiach (kamienice, karczma, browar,- pasieki, stawy, lasy, w oln y w yrąb w lasach pana, młyny, w oln y prze miał w młynach pana).
Elementów tych nie będziem y szczegółowo rozpatrywać, gdyż jed nostki m iary ziemi, lasów, ogrodów itp. nie są jednolite. Tak np. dla ziemi wizytacja niekiedy podaje: „4 półłanki” , „2 role” lub „2 m iarki” itd. A b y móc porównać wielkość powierzchni, trzeba by najpierw ujedno licić miary. W niektórych przypadkach jest to w ogóle niem ożliwe, gdyż w izytacje notują tylko „ziem i dużo” .
Zresztą zasadnicze elem enty uposażenia powtarzają się w e wszystkich parafiach. Dlatego nie jest m ożliw e wyróżnienie jakichś typów uposaże nia parafii drogą prostego w yliczenia elementów uposażenia, bez w głę biania się w ich analizę.
W izytacje podają nam wszędzie (oprócz Karczmisk, których dochód jest włączony do dochodu K azim ierza) roczny dochód plebana i dochodem tym zajm iem y się bliżej. Sumy dochodu zawiera zamieszczona niżej tabela. Lp. P a ra fia R. 1748 R. 1781 R. 1800 1 G ołąb 5000 n. 7914 2936 2 M arku szów 4820 4256 1899 O O K o ń s k o w o la 3500 • 4850 1850 4 K a zim ierz 3300 2341 1704 5 G arbów 2900 4105 4825 6 Ż yrzy n 1500n. 4852 1030 7 Jaroszyn 2000 n. 3000 — 8 W ą w o ln ica 2204 2640 1547 9 K u rów 1138 n. 300 37 2365 10 K le m e n to w ic e 400 n. 1773 885 11 1 ¡Ochotnica 500 n. 1603 637 12 R e g ó w 800 n. 1136 — 13 W ło s to w ic e 350 n. 350 1291 14 W ilk ó w 600 n. 659 769 15 K arczm isk a — — —
T a b e la 4. D och ód r o c zn y na p leba n a w e flo re n a c h n. — n e tto (p o o d lic ze n iu zn a czn ej części w y d a tk ó w )
Sumy zawarte w tabeli wyrażają zw ykle cały dochód, jedynie w izy tacja z r. 1748 w niektórych parafiach podaje dochód odliczając znaczną część wydatków. Ponadto w izytacja z r. 1781 podaje niepełny dochód dla parafii Kurów. Te nieścisłości w znacznym stopniu zmniejszają moż liwość przeprowadzenia adekwatnych porównań.
W celu porównania dochodu rocznego plebanów sporządziliśmy w y - kres obrazujący wysokość dochodu w postaci słupków (1 cm = 1000 flo renów; patrz s. 73).
W ykres ten ułatwił nam łączne rozpatrywanie dochodu w trzech przekrojach. Trzeba było jednak rozstrzygnąć jeszcze dwie trudności. Pierw sza ;z nich dotyczy w yjątkow ych i dużych zmian w wysokości dochodu poszczególnych parafii. Z wykresu wynika, że na ogół dyspro
porcje występujące m iędzy poszczególnymi parafiami w zakresie do chodu rocznego nie ulegają zmianom. Również niew iele zmienia się miejsce parafii w szeregu ułożonym według wysokości dochodu. Dlatego też wydaje się, że te w yjątkow e i duże zm iany są w ynikiem jakichś przypadków, a nie wzrostu uposażenia parafii. Zm iany te w ystąpiły w
pa-R ii»S
rafiach: Żyrzyn -— 1781, oraz Garbów, K urów i W łostowice — 1800. Można się tu dopatrywać różnych powodów. M oże zaszła pomyłka w licz bie, może dobre gospodarowanie dało w tym roku w yjątk ow o w ielk ie dochody, a może doszedł jakiś dochód niezależny od normalnych p rzy chodów. W przypadku Żyrzyna w następnym przekroju wyskok ulega likwidacji. Liczb z tych lat oraz niepełnej liczby K urow a z r. 1781 nie uważamy za istotne przy ocenianiu wysokości dochodu.
Druga trudność to fakt, że dla dwóch parafi — Regowa i Jaroszyna — brak danych z 1800 r. Parafie te umieszczamy w w ykresie według po
zycji, jaką zajm ują one w latach, z których posiadamy dane. Zakładamy, że w latach, dla których nie mamy danych, zajm owały one pod względem wysokości dochodu mniej w ięcej taką samą pozycję.
Na podstawie wykresu w yróżniliśm y pięć grup parafii o zbliżonej do siebie wysokości rocznego dochodu plebana (we floren ach ):38
Grupa V
Parafie: Gołąb, Markuszów, Garbów, Końskowola Dochód: r. 1748 — ok. 3 000 lub ponad 3 000
r. 1800 — 1 800 — ok. 2 000 r. 1781 — ponad 3 500
Grupa IV
Parafie: Kazim ierz, Jaroszyn, Wąwolnica Dochód: r. 1748 — 2 000 — 3 250
r. 1781 — 2 000 — 3 000 r. 1800 — 1 500 — 2 000
Grupa I II
Parafie: Żyrzyn, K urów Dochód: r. 1748 — 1 000 — 1 500
r. 1781 — ok. 2 000 r. 1800 — ok. 1 000 — 1 500
Grupa II
Parafie: Klem entowice, Bochotnica, Regów Dochód: r. 1748 — od 4Q0 — 800
r. 1781 — od 1 100 — 1 750 r. 1800 — od 400 — 800
Grupa I
P arafie: W ilków , Włostowioe, Karczmiska Dochód: r. 1748 — od 350— 600
r. 1781 — od 350 — 650 r. 1800 — od 650 — 1 200
P r e b e n d y i m a n s j o n a r i e . Z kolei, po omówieniu uposażenia plebana, przechodzim y do omówienia uposażenia innych duchownych,
38 G r u p y u s z e r e g o w a liś m y d a ją c w y ż s z y |numer b o g a ty m p a ra fio m , p o n iew a ż w części I I p ra c y n u m e r g ru p y s ta n o w i za ra zem lic zb ę p u n k tó w p r z y o b liczan iu w y s o k o ś c i u p osażen ia p a r a fii d ro g ą p u n k ta cji. K a rcz m is k a , m im o iż n ie b y ło tam b e n e fic ju m p leba n a , u w z g lę d n iliś m y w n a jn iżs ze j g ru p ie, p o n ie w a ż w ik a r y k a z i m iers k i, o b s łu g u ją c y k o śció ł w K a rcz m is k a c h , b y ł u tr z y m y w a n y p rz e z grom adę, a p o n a d to m ia ł p e w n e d o ch o d y w p osta ci: d zies ięcin , r o b o c izn y , u ży tk o w a n ia
nie będących na pensji plebana. Tutaj będzie nam chodziło o uchwycenie liczby fundacji.
Prebendy i mansjonarie występują w 11 parafiach dekanatu. W dwóch przypadkach prebendy występują nie w e wszystkich w izy ta cja ch 39. Ponieważ jednak b y ły to fundacje o charakterze trwałym , traktujem y je jako stale istniejące. Nie analizujemy stanu obsady prebend dla p o wodów już uprzednio w ym ien ion ych 40. Liczb y prebendariuszy i man- sjomariuszy były o w iele niższe niż liczby fundowanych prebend i liczby mansjonariuszy według fundacji. Niem niej jednak dochody płynące z tych fundacji, choćby uszczuplone, w taki czy inny sposób p rzyczyniały się do rozbudowania struktury organizacyjnej parafii. Będziem y w ięc trak towali liczby fundowanych prebend i liczb y mansjonariuszy według fundacji jako elementy (wyjaśmiające strukturę danej parafii. L ic zb y te
w yglądają następująco: Lp. P a ra fia P re b e n d y M ansjonaria 1 K a zim ierz 6 6* 2 K o ń s k o w o la 4 5* 3 K u rów 2 4 4 M arku szów 1 4 5 G ołąb 1 4 6 G arbów 1 — 7 K arczm iska 1 — 8 R e g ó w 1 — 9 W ilk ó w — 10 Jaroszyn 1 11 B ochotnica 1 — 12 W ą w o ln ica — — 13 Ż yrzyn — — 14 K le m e n to w ic e — — 15 W ło s to w ic e — — Razem 20 23 T a b e la 5
* F u n d acja, p ró cz m a n sjon a riu s zy, p r z e w id y w a ła jeszcze „ k le r y k a do ś p ie w a n ia ’1.
W n i o s k i . Uposażenie będące podstawą materialną duchownych pracujących w parafiach dekanatu kazimierskiego składało się z benefi cjów plebańskich oraz prebend i mansjonarii. W dekanacie było 20 pre bend i' 5 mansjonarii przewidujących według fundacji istnienie 23 man-39 P a r a fia Jaroszyn — b ra k w z m ia n k i z 1748 r., p a r a fia B o ch o tn ica — w z m ia n ka ty lk o z r. 1781.
sjonarzy. Pod względem wysokości uposażenia duchownych stwierdzamy pom iędzy parafiami duże różnice. Z jednej strony istniały parafie o w y sokim uposażeniu plebana, posiadające ¡»n a d to prebendy i mansjonarię, z drugiej zaś strony niektóre parafie posiadały tylko beneficjum plebań skie i to przynoszące niew ielki dochód. Związek, jaki zachodzi pomiędzy wysokością uposażenia a liczbą duchownych, ilustruje poniższa tabelka:
Lp. P a ra fia Liczb a du ch ow n ych Grupa uposażenia p leb a n a Preb en dy L iczb a man- sjon ariu szy
w ed łu g fu n dacji 1 K a zim ie rz 4 IV 6 6 2 K o ń s k o w o la 4 V 4 5 3 M arkuszów 4 V 1 4 4 G ołąb 4 V 1 4 5 K u ró w 3 III 2 4 6 G arbów 3 V 1 — 7 W ą w o ln ica 3 [IV — 8 Ż yrzy n 2 I II — -9 Jaroszyn 2 IV 1 -10 K arczm iska 2 I 1 — 11 Regów’ 2 II 1 — 12 B ochotnica 2 TI 1 — 13 K le m e n to w ic e 2 11 — — 14 W ilk ó w 1 I 1 — 15 W łostow dce 1 I — — Tabela 6
W id zim y więc, że większą liczbę duchownych posiadają parafie le piej uposażone.
3. S Ł U Ż B A K O Ś C I E L N A
Z kolei zajm iem y się grupą ludzi stanowiących służbę kościelną. W wizytacjach spotykamy różne ich kategorie: organistę, kantora, za krystiana, kierownika szkoły, witrykusa, dzwonnika, „dziadka kościel nego” i „ubogich służących kościołowi” .
Chcąc przystąpić do opisu poszczególnych urzędów służby kościelnej w dekanacie kazimierskim, musimy przyjąć pewne zasady postępowania w przypadku, gdy w izytacje informują, iż jedna i ta sama osoba pełniła w ięcej niż jedną funkcję. Sformułowania w w izytacji są różne, np. „kan tor jest zakrystianem” lub „zakrystian jest kantorem” , bądź też, że jedna osoba spełnia funkcję organisty i zakrystiana. W ydaje się, że sfor mułowania te b y ły dość przypadkowo stosowane nawet w ramach jednej
w izytacji. Wobec takiego staniu rzeczy m ożem y przyjąć następujące za sady postępowania:
1. Jeśli organista spełniał równocześnie jakąkolwiek inną funkcję, liczym y go jako organistę, a inne funkcje uważamy za spełniane dodat kowo. Za takim rozstrzygnięciem przem awia fakt, że urząd organisty b ył jedynym urzędem zawsze występującym i wobec tego możemy go uznać za najważniejszy.
2, Jeśli zakrystian lub kierownik szkoły pełnił równocześnie funkcję kantora, liczym y go zawsze jako zakrystiana lub kierownika szkoły, nigdy zaś jako kantora. Przem awia za tym to, że funkcja kantora tylko raz występowała samodzielnie bez połączenia z innym urzędem, a syste matycznie notowana była jedynie przez w izytację z r. 1748 i wobec tego możemy ją traktować jako mniej ważną.
Obecnie przystąpim y do omówienia poszczególnych .urzędów.
O r g a n i s t a w omawianym przez nas okresie występował we wszystkich przekrojach, w każdej parafii dekanatu kazimierskiego. Czę sto pełnił on również obowiązki zakrystiana i kantora' lub kierownika szkoły p ara fia ln ej41.
W y s tę p o w a n ie z a k ry s tia n a Lp. P a ra fie L a t a 1748 1781 1800 1 K a zim ie rz 1 1 1 2 K o ń sk o w o la 1 1 1 3 M arku szów 1 1 1 4 W ą w o ln ica 1 1 . 1 5 K u ró w 1 1 1 6 G ołąb 1 1 1 7 R e g ó w 0 1 1 8 G arbów 0 1 0 9 K arczm iska 1 1 1 10 Bochotnica 1 0 — 11 W ło s to w ic e 0 0 0 12 Ż yrzy n 0 0 — 13 Jaroszyn —Góra — - — 14 K le m e n to w ic e 0 — — 15 W ilk ó w 0 — — T a b e la 7
0 — fu n k c ję z a k ry s tia n a p e łn ił o rg an ista
Z a k r y s t i a n przechowywał klucze od kościoła, utrzym ywał w po rządku szaty, naczynia i księgi liturgiczne w zakrystii oraz dbał o świa tło i porządek w k ościele42. W yd aje się, że miał on także obowiązek dzwonienia w e właściwych porach, chyba że był w parafii osobny dzwonnik. W ystępowanie zakrystiana w dekanacie kazimierskim ilustruje nam powyższa tabelka (s. 77).
Spróbujm y sporządzić zestawienie liczbowe według przekrojów.
W iz y ta c ja B ył zakrystian F u n k cję p e łn ił organista Brak w zm ian ki Liczb a parafii 1748 8 6 1 15 1781 9 3 3 15 1800 8 2 5 15 T a b e la 8
P ow yższe zestawienie pozwala nam porównać stan w poszczególnych przekrojach. Liczba parafii, w których jest zakrystian, nie ulega w dru giej połowie X V I I I w. większym zmianom. Spostrzegamy, że wizytacje coraz rzadziej notują, kto pełnił funkcję zakrystiana, mimo iż wiadiomo, że ktoś je pełnić musiał i że zapewne czynił to zawsze organista. Na 15 parafii dekanatu kazimierskiego w 7 był zawsze zakrystian, w 3 był okre sowo, w 5 pozostałych n igd y nie było zakrystiana.
Obok swych obowiązków zakrystian spełniał także dodatkowe funkcje. ' W r. 1748 w większości przypadków zakrystian był równocześnie kan torem. W późniejszym czasie było zapewne tak samo, chociaż w izytacje tego najczęściej nie zaznaczają. W Końskowoli w r. 1781 zakrystian peł nił jednocześnie funkcję dzwonnika, ą w r. 1748 — witrykusa. Należy sądzić, że tak było zawsze, o ile nie było osobnego dzwonnika. Natomiast funkcji kierownika szkoły zakrystian nie pełnił nigdy.
K a n t o r miał dyrygow ać chórem, uczyć śpiewu, intonować psalmy, hymny, antyfony itd. 43 Jako osobny urząd w dekanacie wystąpił tylko raz. Funkcja ta była wykonywana przez organistę, zakrystiana lub kie rownika szkoły.
K to pełnił funkcję kantora — ilustruje tabelka 9, s. 79.
W idzim y, że w r. 1781 prawie nigdzie, a w r. 1800 nigdzie w izy tacje nie wym ieniają, kto pełnił funkcję kantora. Inform ację o tym mamy w 16 przypadkach (12 — w izytacja z r. 1748; 3 — w izytacja z r. 1781).
42 A K L , R ep. 60A105, s. 856.
48 P o d rę c z n a E n c y k lo p e d ia K o ś c ie ln a , W a rs z a w a 1913, t. X X I X — X X X , s. 236— — 237. P o r ó w n a j te ż St. K o t , op. cit.
Stwierdzamy, że funkcję kantora 7 razy pełnił organista, 6 razy zakry stian i w jednym przypadku kierownik szkoły.
Lp . P a ra fie L a ta 1748 1781 1800 1 K a zim ie rz 1 — — 2 K o ń sk o w o la — 0 — 3 M arku szów z z — 4 W ą w o ln ica k z — 5 K u rów z — — 6 G ołąb z — -7 B ochotnica z — — 8 R egó w 0 — - — 9 G arbów 0 — — 10 W ło s to w ic e 0 — — 11 Ż yrzy n 0 — — 12 J aroszy n —G óra — • — — 13 K le m e n to w ic e 0 — — 14 W ilk ó w 0 — — 15 ^ K arczm iska — — — T a b e la 9
o = org a n ista ; z = z a k ry s tia n ; k = k ie r o w n ik s zk o ły ; — = b ra k w z m ia n e k
W iz y ta c je O Z K Brak w zm ia n k i L iczb a p a r a fii 1748 6 4 1 3 15 1781 1 2 — 12 15 1800 — — — 15 15 T a b e la 10. Z e s ta w ie n ie ' lic z b o w e
Z powyższego zestawienia wynika, że funkcję kantora najczęściej pełnił organista. W rzeczywistości jednak pełnił on ją głównie w tych parafiach (6 przypadków), w których nie było zakrystiana, wraz z obo wiązkami tego ostatniego. N ależy więc stwierdzić, że funkcję kantora zw ykle pełnił zakrystian, o ile był w parafii.
K i e r o w n i k s z k o ł y . Do służby kościelnej zaliczany był także
kierownik szkoły, tj. nauczyciel uczący dzieci podstaw w iary, czytania, pisania i a rytm e ty k i44. W ystępowanie kierownika szkoły w parafiach dekanatu kazimierskiego ilustruje tabelka:
Lp. P a r a fie L a ta 1748 1781 1800 1 M arku szów 0 1 1 2 K a zim ie rz 1 — 1 . 3 W ą w o ln ic a 1 — 1 4 K u ró w 0 — 2 5 K o ń sk o w o la i 0 — 6 K le m e n to w ic e — 1 — T a b e la 11 o = organ ista, — = b ra k w z m ia n k i W iz y ta c je B y ł k ie ro w n ik szk oły F u n k cję p e łn ił organista Brak w zm ian ki L ic zb a p a ra fii 1748 3 2 1 6 1781 2 1 3 6 1800 4(5)a — 2 6 T a b e la 12. Z e s ta w ie n ie lic z b o w e
a C y fr a w n a w ia s ie p o c h o d zi stąd, że w 1800 r, b y ły w K u r o w ie d w ie s zk o ły i w k a ż d e j b y ł oso b n y k ie ro w n ik .
W idzim y, że liczba kierow ników szkół w dekanacie ulega dużym wahaniom. K ierow nik szkoły występował w 6 parafiach, jednak nie we wszystkich trzech przekrojach. W izytacje zaznaczają, że o ile nie było kierownika szkoły, funkcję jego pełnił organista. Tabelka zamieszczona p rzy omówieniu s zk ó ł45 informuje, kiedy występował osobny kierownik szkoły, a k ied y jego funkcję pełnił organista. W jednym przypadku kie rownik szkoły pełnił również funkcję kantora.
W i t r y k u s był to człowiek świecki, który zbierał fundusze na rzecz kościoła i przechowywał je oraz dysponował nimi w porozumieniu z rząd cą kościoła 46. Fundusz ten przeznaczony na utrzymanie kościoła nazy wano „peculium ecclesiasticum” w odróżnieniu od „peculium clericale” , czyli .majątku beneficjalnego, którym zarządzał sam beneficjat w zględ nie jego zastępca 47. O witrykusach m ówi tylko wizytacja z r. 1748. Dwie parafie m iały po jednym witrykusde, trzy — prawdopodobnie po dwóch 48, a w Końskowoli funkcję witrykusa pełnił zakrystian.
43 Z ob. s. 84, ta m te ż z n a jd u je s ię b a r d z ie j s zc ze g ó ło w e o m ó w ie n ie w y s tę p o - " w a n ia k ie r o w n ik a szk oły.
48 A r c h iw u m K u r ii M e tr o p o lita ln e j w K r a k o w ie , A k t a W iz y t a c ji ( A K K , A W ), v o l. 43, k. 52 — w p a r a fii R e g ó w „w itr y k u s je s t i p osiad a k lu cze od sk arb on k i k o ś c ie ln e j” . P o r . te ż S o l t y s z e w s k i , 1. c., s. 429.
47 S. S o l t y s z e w s k i , 1. c., s. (429. 48 Z ob . s. 83, p rz y p is b do ta b e li 13.
D z w o n n i k . T ylko w izytacja z 1800 r. m ówi o dwóch parafiach posiadających dzwonników. N ależy przypuszczać, że sytuacja wyglądała podobnie jak w X V I w. w dekanacie pszczyńskim, gdzie dzwonnik ob sługiwał dzwony kościoła obok swego właściwego zawodu 49.
W izytacja z r. 1781 zaznacza w dwóch parafiach istnienie „ d z i a d k a k o ś c i e l n e g o ” . O „ u b o g i c h s ł u ż ą c y c h k o ś c i o ł o w i ” , mieszkających w szpitalu, w 4 przypadkach m ów i w izytacja z r. 1800.50 M ożem y przypuszczać, że dopomagali oni do utrzymania kościoła w czystości.
W 14 parafiach, tylko w w izytacji z r. 1748, występują p o ł o ż n e . B yły one „wyuczone i przeegzaminowane” , aby w razie potrzeby umiały chrzcić. Liczba ich waha się od 1 do 20, p rzy czym w pięciu parafiach zaznaczono ogólnie, że były, nie podając ich liczby.
Na tym kończym y rozważania o poszczególnych kategoriach służby kościelnej i przechodzimy do analizy tabeli, zestawiającej wszystkie te kategorie (patrz s. 82).
W n i o s k i . Na terenie dekanatu kazimierskiego w ystępow ały trzy ty p y parafii o różnej liczbie służby kościelnej oraz dwie parafie n iety powe.
T yp pierwszy to parafie, które posiadały stałych: zakrystiana i orga nistę oraz niestałego kierownika szkoły; o ile nie było kierów,nika, za stępował go organista. Do takich należało 5 parafii z ośrodkiem w mieś cie: Kazim ierz, Końskowola, Markuszów, Wąwolnica, Kurów. Parafiam i nietypowym i b yły Gołąb i Karczmiska -— jedyne parafie w iejskie po siadające oprócz organisty stałego zakrystiana.
T yp drugi stanowiły parafie posiadające organistę i niestałego zakry stiana. B yły to: Garbów, Bochotnica i Regów. Parafia Klem entowice b y ła w yjątkiem wśród parafii wiejskich, gdyż posiadała raz — w r. 1781 — kierownika szkoły, no i oczywiście organistę. T yp trzeci to parafie posia dające wyłącznie organistę. Do takich zaliczały się 4 pozostałe parafie: Jaroszyn, W ilków , W łostowice i Żyrzyn.
Należałoby raz jeszcze podkreślić specyfikę parafii z ośrodkiem m iej skim. Miasta oprócz organisty posiadały stałego zakrystiana oraz nie stałego osobnego kierownika szkoły. Ponadto w miastach w izytacja z r. 1748 wym ienia witrykusów, a w izytacja z r. 1800 osobnego dzwon nika 51.
49 L . M u s i o ł , op. cit., s. 32.
50 A K L , R ep. 60A183, k. 10, 64, 172, 367.
51 W K a z im ie r z u i G a rb o w ie , k tó r y od 1782 r. b y ł m ia stem .
Lp. P a ra fia W i z y ta cja O r g a n is ta Z a k r y s ti a n K a n to r K ie r o w n ik s z k o ły R a z e m W it r y k u s D z w o n n ik D z ia d e k k o ś c ie ln y P o ło ż n e 1748 1 1 1 1 4 2* _ — + 1 K a zim ie rz 1781 1 1 -- 2 — -- 1 1800 1 1 — 1 3 — 1 — ---1748 1 1 Z O 2 1 -- — + 2 M arku szów 1781 1 1 z 1 3 — -- --1800 1 1 — 1 3 — — — — 1748 1 1 k 1 3 2a -- --3 W ą w o ln ic a 1781 1 1 z — 2 — — -- --1800 1 1 — 1 3 — — — — 1748 1 1 z .0 2 1 — — 2 4 K u ró w 1781 1 1 — __ 2 — 1 — 1800 1 1 — 2 4 — — --- — 1748 1 1 — 1 3 zb --- — 19 5 K o ń sk o w o la 1781 1 1 0 0 2 • — Z -- — 1800 1 1 — — 2 — — --- _ _ 1748 1° 1 z — 2 — d — — 9 6 G ołąb 1781 1 1 — — 2 __ — --- __ 1800 1 1 — — 2 — — -- — 1748 1 1 — — 2 — — --- — 7 K arczm isk a 1781 1 1 — — 2 — — -- — 1800 l e 1 — — 2 — — — — 1748 1 0 — 1 _d — --- + 8 R egó w 1781 1 1 — — 2 — — — 1800 1 1 — — 2 — — -- — 1748 1 0 — 1 — — _ 20 9 G arb ów 1781 1 1 — — o — — — 1800 1 — — 1 - 1 — —■ 1748 1 1 z — 2 — — ■8
10 B och otn ica 1781 1 0 — — 1 — — -- —
1800 1 — — — 1 — — _ 1748 1 0 0 — 1 — -- 1 11 K le m e n to w ic e 1781 1 — — 1 2 __ — — 1800 l f — — — 1 — — — — 1748 1 0 0 — 1 2 a — — + ^ 12 Wilków 1781 lg — —• — 1 — __ ---1800 I — — —* 1 — — — 1748 1 — — — 1 — — — 7 13 J aroszy n 1781 1 — — 1 — — -- — 1800 1 — — _ _ 1 — -- — 1748 1 0 0 — 1 —d — -- 4 14 W ło s to w ic e 1781 1 0 — — 1 — — -- — 1800 1 0 — — 1 — _ _ — — 1748 0 0 — 1 — — — 3 15 Ż y rzy n 1781 1 0 _ _ — 1 _ _ — --- — 1800 1 — — — 1 — — --- — T a b e la 13. S łużba k ościeln a
O b ja ś n ie n ie zn a k ó w : o — fu n k c ję p e łn ił organ ista, z — fu n k c ję p e łn ił zakrystian , k — fu n k c ję p e łn ił k ie r o w n ik szkoły, + — b y ł y położne,
w iz y t a c ja n ie p o d a je ich liczb y .
-lu ją c e w y b ó r w itr y k u s ó w w sta tu cie b p a M ik o ła ja T r ą b y b rz m ią : „[...] rzą d c y k o ś c io łó w lu b in n i d u c h o w n i k a żd e g o r o k u m a ją z b ie ra ć się ra z e m z k o la to r e m , je ś li ta k i je st w p a r a fii [...] i ze sta rs zyzn ą p a r a fii, a b y w y b r a ć d w ó c h m ę ż ó w ze stan u ś w iec k ie g o , g o d n y c h z a u fa n ia ” . St. S o 11 y s z e w s k i, 1. c., s. 433. i Z a k ry s tia n „v itr ic u m a g it ” . c O rg a n is ta „m a p od s w o ją o p ie k ą 5 osób, k tó r e d b a ją o stron ę m u zyczn ą n a b o żeń s tw w k a p lic y ¡L o re t” . A „ V it r ic i non su n t” . e O rg a n is ta m ies zk a ł w szp italu o d d a lo n y m od k o śc io ła i to s p ra w ia ło , że ta k o rg a n ista , ja k i u b od zy „ ź le s łu ż y li k o ś c io ło w i” . f „In n e p o s łu g i k o ś c ie ln e s p e łn ia ją d o m o w i p a r a
fia n ie ” . 8 „ W ię c e j k o ś c ie ln y ch n ie m a s z d la szczu p łości d och o d u ” .
4. I N S T Y T U C J E P R Z Y F A R A F I A L N E
W punkcie tym om ówim y szkołę, szpital oraz bractwa i cechy.
S z k o ł a p a r a f i a l n a mieściła się zazwyczaj obok kościoła
parafialnego. Dla ogólnego zorientowania, jak wyglądała nauka, p rzyto czym y kilka wiadomości zaczerpniętych z w izyta cji z 1800 r. W M ar kuszowie dzieci uczono: czytać, pisać, katechizmu, nauki moralnej, hi storii, Pisma św., arytmetyki, uprawy roli i języka łacińskiego S2. Istniała też pewna kontrola nauczania. W Markuszowie i K u row ie uczniowie p rzy końcu roku zdawali egzamin przed prepozytem i zaproszonymi gośćmi. Prepozyt w izytow ał szkołę, w każdym kwartale uczniowie zda w ali przed nim egzamin. P iln ym rozdawano n a g ro d y 53. W Kazim ierzu i Kurow ie razem z chłopcami uczyły się dziewczęta. Uczniowie codzienr- nie brali udział w e Mszy ś w .54
Funkcję kierownika szkoły pełnił bądź to specjalny nauczyciel, bądź też organista. K ierow nik szkoły był zazwyczaj opłacany przez plebana. W Kazim ierzu na szkołę płacił także m a gistrat55. Spójrzm y na tabelę 14 na s. 84.
Na 5 parafii posiadających szkołę w izytacja z r. 1748 wym ienia trzech kierowników szkoły, z których jeden był zarazem kantorem. W pozostałych dwóch parafiach uczył organista. W izytacja z r. 1781 wym ienia szkołę tylko w trzech parafiach, p rzy czym w dwóch funkcję kierownika pełnili samodzielni naucżyciele, w jednej pełnił ją organi sta. W izytacja z r. 1800 m ówi już tylko o samodzielnych kierownikach szkoły. Podsumowując stwierdzamy, że o ile nie było samodzielnego kierownika szkoły, zastępował go zawsze organista.
Wzmianki o szkole w poszczególnych parafiach są bardzo niesyste matyczne i niejednolite. Czasem w izytacja w ym ienia kierownika szkoły, czasem stwierdza, że obowiązki jego spełnia organista, a czasem dodat
52 A K L , R ep. 60A183, k. 5. 53 T a m że, k. 5 i 64.
84 T a m że, k. 64 i A K L , R ep. 60A185, s. 283. 55 A K L , R ep. 60A185, s. 283.
kowo m ówi o istnieniu budynku szkolnego. Wobec takiego stanu rzeczy parafie, posiadające choćby tylko w jednym przekroju wzmiankę o szko le, traktujejny jako parafie ze szkołą.
Lp. P a ra fia W iz y ta c je Szkoła B u dyn ek K ie ro w n ik 1748
_
0 1 M arku szów 1781 1 1 1800 1 1 1748 — 1 2 K a zim ie rz 1781 — ' — 1800 1 1 1748 1 0 3 K u ró w 1781 — — 1800 2 2 1748 — 1 4 K o ń sk o w o la 1781 — 0 1800 nie ma nie ma 1748 — 1 5 W ą w o ln ica 1781 n ie ma nie ma 1800 nie ma 1 1748 — . — 6 K le m e n to w ic e 1781 1 1 1800 — — T a b e la 14 o — o rg a n is taP rzy takim założeniu stwierdzamy, że na 15 parafii dekanatu kazi mierskiego w II połowie X V I I I w. 6 parafii posiadało szkoły. Ilustruje
nam to załączona tabela:
Lp. P a ra fia S zkoła w latach
1748 1781 1800 1 M arku szów + + + 2 K a zim ie rz + — + 3 K u r ó w + — + 4 K o ń sk o w o la + + — 5 W ą w o ln ic a + — + 6 K le m e n to w ic e — + — T a b e la 15
Dziew ięć parafii nie zamieszczonych w tabeli nie posiadało w ogóle szkoły. Z sześciu parafii posiadających szkołę jedna, mianowicie Kurów, pod koniec X V I I I w. posiadała dw ie szkoły i dwóch kierowników. Szko ły m ieściły się: jedna w mieście obok kościoła, druga na wsi Wolica. To w yjątk ow e zjawisko można powiązać z faktem, że patronat parafii K u
rów przez całe omawiane półwieczne miał w ręku Ignacy Potocki, w y bitny działacz obozu reform y. Z jego prezenty plebanem kurowskim był Grzegorz Piram owicz — sekretarz K om isji Edukacjj Narodowej, a po nim jego brat — Stanisław Piram ow icz 56.
Kończąc rozważania o szkołach musimy jeszcze podkreślić, że na na szym terenie każde miasto (za w yjątk iem nowo lokowanego Garbowa) posiadało szkołę. W sie prawie zawsze b y ły bez szkoły. Jedyne w yjątk i stanowią: ukazująca się tylko raz (r. 1781) szkoła w Klem entowicach oraz w yżej wymieniona szkoła w e wsi W olica w parafii Kurów.
S z p i t a l X V III-w ie c zn y był to raczej przytułek dla biednych, da jący im mieszkanie i w yżyw ienie. Na terenie dekanatu kazim ierskiego maimy tylko dwa przypadki, w których jest mowa o opiece lekarskiej. Obie wzmianki odnoszą się do 1800 r. M ówiąc o parafii Końskowola wizytacja wym ieniając dwa szpitale zaznacza, że szpital położony w mieście posiadał chirurga, będącego na utrzymaniu księcia 57. Także w akcie w izytacji parafii K u ró w zaznaczono, że prepozyt z dochodów szpitala płaci „pensję lekarzowi i chirurgowi, k tórzy są zobowiązani w wioskach parafialnych ubogim w każdym czasie przyjść z pomocą” 58.
Szpitale istniejące na terenie dekanatu można podzielić pod w zglę dem środków utrzymania ubogich na dwie grupy. Pierw sza grupa to szpitale posiadające fundacje. Druga grupa to szpitale nie posiadające fundacji, dające ubogim, utrzym ującym się z jałmuźn, jedynie miesz kanie.
Ubodzy przebyw ający w szpitalach, posiadających fundacje, b yli zo bowiązani do codziennych modłów za fundatorów szpitala, np. do śpie wania codziennie ofiejum o N M P, a w dni świąteczne „hymnu św. W o j ciecha” — Bogurodzica 59. W izytacja z 1800 r. w 4 przypadkach zazna cza, że biedni przebyw ający w szpitalu „słu żyli kościołowi” 60. Zapewne pomagali oni w utrzymywaniu porządku w kościele parafialnym. Nie do tyczy to tych szpitali, p rzy których istniał kościół szpitalny.
Stan szpitali w dekanacie ilustruje tabela:
56 W iz y ta c ja z 1800 r. m ó w ią c w d e k r e c ie r e fo r m a c y jn y m .o zasłu g ach obu P i ra m o w ic zó w , s p ec ja ln ie w y c h w a la S ta n isła w a za „c h ę c i do w y c h o w a n ia m ło d z ie ż y w d ob rych o b y c za ja c h i w ie d z y ” , A K L , H ep. 60A183, k. 90.
57 T a m że, k. 428. 58 T am że, k. 64. 58 A K K , A W , v o l. 43, k. 41 (K o ń s k o w o la ), k. 60 (M a r k u s z ó w ); A K L , R ep . 60A105, s. 895— 896 (K o ń s k o w o la ); A K L , R ep . 60A183, k. 49— 50 (M a r k u s z ó w ), k. 427 (K o ń sk ow o la ). 80 A K L , R ep . 60A183, k. 10, 64, 172, 367.
