• Nie Znaleziono Wyników

Wie entstehen Vorurteile?

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Wie entstehen Vorurteile?"

Copied!
19
0
0

Pełen tekst

(1)

Krystyna Mihułka

Wie entstehen Vorurteile?

Lublin Studies in Modern Languages and Literature 31, 175-192

2007

(2)

2007, http://w w w.lsm ll.u m c s.lu blin.pl

Krystyna Mihułka

University of Rzeszów,

Rzeszów, Poland

Wie entstehen Vorurteile?

0. E in fü h ru n g

„Jed er h at V o ru rte ile - n u r m a n s e lb st n ic h t“ - so lc h e F e stste llu n g k an n m an oft h ören, d en n w ir erk en n en die V o ru rte ile an d erer, ab er u n se re e ig e n e n m e iste n s n ich t. D ie s re su ltie rt daraus, d a ss w ir als M itg lie d e r ein e r G ru p p e /N a tio n d av o n ü b e rz e u g t sind, d ass eben u n se re V e rh a lte n sw e ise n , E in stellu n g en , E ig e n sc h a fte n „ n o rm a l“, d.h. d u rc h a u s k o rre k t u n d p o sitiv sind. D a s V e rh alten , die E in ste llu n g e n u n d E ig e n sc h a fte n ein e r an d eren , fü r u n s fre m d e n G ru p p e /N a tio n b e w e rte n w ir oft als u n g e w ö h n lic h o d er e in fach n eg ativ . E s ist dabei zu b e to n en , d ass sic h U rteile n ic h t a u f E in z e lsu b je k te (einzelne M en sch en ), so n d e rn a u f g an ze G ru p p e n /N a tio n e n b ez ieh en , d en en v e ra llg e m e in e rn d b e stim m te E ig e n sc h a fte n z u g e sc h rie b en w erd en . B e rg m a n n (2001; 2005) v e rw e ist d arauf, d ass je d e G ru p p e ihr p o sitiv e s S e lb stb ild zu m M aß stab d er B e w e rtu n g m ach t. D a s U rteil ü b e r a n d ere G ru p p e ist also eng m it d em v e rg le ic h e n d e n U rteil ü b e r die eig e n e G ru p p e v e rk n ü p ft. E b e rt (2 001:104-105) in A n le h n u n g an A llp o rt (1954) fü g t h in zu , d ass

vorläufige Urteile dann zu Vorurteilen werden, wenn wir sie trotz des Auftretens neuer Informationen (über den Gegenstand, den Sachverhalt etc.) nicht zurücknehmen.

(3)

D e r V o ru rte ilsb e g riff ist w e se n tlic h d u rch se in e n n o rm ativ en , m o ra lisc h e n G e h alt g ek e n n z e ich n e t. V o ru rte ile sin d n a c h B e rg m an n (2001; 2005) sta b ile n e g a tiv e E in ste llu n g e n g e g e n ü b e r G ru p p e n bzw . P e rso n e n , die d ieser G ru p p e n a n g eh ö re n . E s ist zu b em erk en , d ass V o ru rte ile o ftm a ls n ich t a u f eig e n e n E rfa h ru n g e n b eru h en , so n d ern ü b e rn o m m e n w e rd en . K lein (1994:123) v e rste h t u n te r V o ru rte ile n se h r v e ra llg e m e in e rte U rteile , die ein e n G e m e in sc h a ftsc h ara k te r h a b e n u n d die a u c h im stan d e sind, alle se lb stv erstän d lich en , in d iv id u e lle n E ig e n tü m lic h k e ite n zu v erh ü lle n .

1. U rsa c h e n v o n V o ru rte ile n

D ie H a ltu n g ein em b e u rte ile n d e n O b je k t g e g e n ü b e r ist lau t der S o z ia lp sy c h o lo g ie ein e rse its d av o n an h än g ig , w e lc h e E ig e n sc h a fte n d em O b je k t z u g e sc h rie b en w e rd e n u n d a n d ererseits, ob diese E ig e n sc h a fte n p o sitiv o d er n e g a tiv b e w e rte t w erd en . P o sitiv e od er n e g a tiv e B e u rte ilu n g h at e in en g ro ß e n E in flu ss a u f die B ild u n g eines V o ru rte ils u n d se in e n C h a ra k te r. A lle V o ru rte ilsth e o rie n n e h m e n an, d a ss die E in ste llu n g ein er G ru p p e g e g e n ü b e r m it d en E ig e n sc h a fte n v e rb u n d e n ist, die m an als p o sitiv o d e r n e g a tiv an ih r w ah rn im m t. S e h r oft w ird die F ra g e n a c h den U rsa c h e n v o n V o ru rte ile n au fg e w o rfen , die a b e r n ich t e in d eu tig b e a n tw o rte t w ird . B erg m a n n (2001:5) ste llt d en in te g ra tiv e n R a h m e n zu r K o n z e p tu a lisie ru n g der U rsa c h e n v o n V o ru rte ile n dar:

T a b e lle 1: N ach B e rg m an n (2001:5). Integrativer Rahmen zur Konzeptualisierung

der Ursachen von Vorurteilen Analyse­

ebene

Psychischer Prozess

Individuum Soziale Gruppe Interpersonale Weitergabe Kausaler Prozess Psychische Grundlagen des V orurteils Individuelle Unter­ schiede Kräftespiel zwischen sozialen Gruppen Soziale Weitergabe von V orurteilen Art des Prozesses Universale psychische Prozesse, welche der menschlichen Anlage zur Regulierung der sozialen Einflüsse durch individuelle Beschaffenheit von Gruppen­ beziehungen, die die menschliche Anlage zur Weitergabe normativer Einflüsse auf die Individuen in Form

(4)

V o ru rteils­ b ild u n g zu G runde liegen U n te r­ sch ied e in der A n fällig k eit für V orurteile V o ru rteils­ b ild u n g zu n o rm ativ en V o ru rteils­ m u stern au sfo rm en v o ru rteilsh after E in stellu n g en

Theorien P ro jek tio n F ru stratio n T h eo rie des S o z ialisa tio n s-F ru stra tio n und A d ju stm en t realen th eo rien A g g ressio n s- (E instellung) G ru p p en k o n flik ts K o n fo rm itäts-v ersch ieb u n g S elbst- S o ziale r d ru ck (G eneric -S oziale b ew u sstsein W ettbew erb, G roup N orm -K ateg o risieru n g , P o litisch e R elative H ypothese) S oziale Ideologie D eprivation, p ersö n lich e Iden tifik atio n , D o g m a­ T h eo rie der K o n tak te, Ü b erze u g u n g s- tism us D om inanz- S oziale k o n g ru e n z- A uto- o rientierung, W ah rn eh m u n g T h eo rie ritarism us G ru p p e n ­ u n tersch ied e an S tatus, M acht, R ollen, K o n ta k t­ hyp o th ese T h eo rie der so zialen Identität u n d A ttrib u tio n

2. E n tste h e n d er V o ru rte ile

D e n V ersu ch , d as E n tste h e n v o n V o ru rte ile n ein d e u tig zu erk lären , w u rd e v o n v ie le n F o rsc h e rn u n tern o m m en . D ie v o rlie g e n d e P u b lik a tio n k o n z e n trie rt sic h a u f die D a rste llu n g z w e ie r T h e o rie n - v o n K le in (1995) u n d v o n P ic h t (1980), in d en e n a u f b estim m te, den P ro z e ss d er B ild u n g v o n V o ru rte ile n sta rk b e e in flu sse n d e F a k to re n v e rw ie se n w ird.

A bb. 1: S p ra c h lic h e B ild u n g v o n V o ru rte ile n n a c h K lein (1995:6) Situationsdarstellung

Situatio: iswertung

y

(5)

Handlungen/ Handlungsforderung

K le in (1995:6) w e ist d a ra u f hin, d ass b e i d er sp ra c h lic h e n K o n s titu tio n v o n V o ru rte ile n d e r A rg u m e n ta tio n ein e w ic h tig e R o lle zu g e sc h rie b e n w e rd e n soll. N ach ihm fin d e t V o ru rte ilsk o n stitu tio n p rim ä r als „ S itu a tio n sb e w e rtu n g “ a u f d er B asis (pseudo-) a rg u m e n ta tiv e r „ S itu a tio n sd a rste llu n g “ statt.

P ich t (1980) e rk lä rt das E n tste h e n d er ste re o ty p e n V o ru rte ile a u f d e r G ru n d lag e d er S o zia lisa tio n sth e o rie . N ach ihm ist die ab strak te e rk e n n tn isth e o re tisc h e D u rc h le u c h tu n g d er B e d in g u n g e n u n d F u n k tio n e n fü r die w a h rn e h m u n g fre m d e r R e a litä t n ic h t au sreich en d , um das fre m d e L a n d u n d se in e K u ltu r a d ä q u a t v e rste h e n zu kö n n en . D ie se D im e n sio n m u ss d u rch die so z io lo g isc h e A n a ly se der B e d in g u n g e n u n d F u n k tio n e n e rg ä n zt w e rd e n , u n te r den en B e z ie h u n g e n zu e in em a n d e re n L an d en tsteh en . S e h r g ro ß e n E in flu ss a u f die A rt d er B e z ie h u n g e n zu d em fre m d e n L an d h a b e n F am ilie, S ch u le, A u sb ild u n g , B e ru f u n d M ed ien , die P ich t a ls S tu fe n des S o z ia lisa tio n sg a n g e s b e zeich n et. L au t d en a m e rik a n isc h en U n te rsu c h u n g e n sin d die in d e r K in d h eit a u fg e n o m m e n e n E in d rü ck e b e so n d e rs stark. D a die G ru n d z ü g e d e s W e ltb ild e s u n d die V o rste llu n g e n v o n frem d en G ru p p en b is zu m A lte r v o n zeh n Ja h re n w e itg e h e n d fe stg e le g t sind, z eig t P ic h t w e lc h e n E in flu ss die o ben g e n a n n te n F a k to re n a u f das K in d h a b e n u n d w ie sie d as m e h r od er m in d e r feste W e ltb ild d er E rw a c h se n e n ä n d e rn kö n n en .

2.1. F am ilie

D ie F a m ilie w ird b ei d er w e ite r g a b e g e se llsc h a ftlic h en w is s e n s u n d d e r A u sb ild u n g v o n E in ste llu n g e n g e g e n ü b e r a n d e re n so zia len G ru p p e n u n d K u ltu re n als p rim ä re B e z u g sq u e lle a n g e se h e n (vgl. M og, A lth a u s 1992). Im R a h m e n d er F am ilie ist das K ind, u n d z w a r v o n A n fa n g an, m it k u ltu re lle n T ra d itio n e n , h isto risc h e n E rin n eru n g e n , E rle b n isse n d er E ltern , G ro ß eltern u n d V e rw a n d te n k o n fro n tie rt u n d d e sw e g e n ist die n ä c h ste U m g eb u n g an d e r F o rm u lie ru n g des F re m d b ild e s des K in d es b eteilig t.

(6)

K rie g se rin n e ru n g en d er E lte rn o d e r G ro ß e lte rn (hier p o ln isch er A b stam m u n g ) sin d h ä u fig v o n n e g a tiv en , fe in d lic h e n u n d a g g re ssiv e n A u sd rü c k e n d en D e u tsc h e n u n d d er d eu tsc h e n N atio n g eg e n ü b e r ü b e rfü llt, w a s in fo lg e n ic h t p o sitiv e V o rste llu n g e n b e i den (polnischen) K in d e rn w eck t. O b w o h l ü b e r 6 0 Ja h re se it d em E n d e des Z w e ite n W e ltk rie g e s v e rg a n g e n sind, b le ib t b e i d en ä lte re n M e n sc h e n die Ü b e rz e u g u n g v o n S c h a d e n u n d v o n all dem , w a s die D eu tsc h e n P o le n a n g e ta n h ab en , w a s d en N äh rb o d e n fü r die E n tw ic k lu n g der V o ru rte ile b ild et. D as b e w e ise n die E rg e b n isse d er U n tersu ch u n g , die im J a h r 2004 u n te r d en P o len u n d d en D e u tsc h e n d u rc h g e fü h rt w u rd e, d e re n Z ie l es w ar, zu erfo rsch en , w ie sic h die b e id e n N atio n en g e g e n se itig w a h rn e h m e n u n d b eu rteilen . E s h at sic h erw iesen , d ass so w o h l im B e w u sstse in d er P o len als a u c h d er D e u tsc h e n d er Z w e ite W e ltk rie g tie fe S p u re n h in te rla sse n hat. J e d e r d ritte P o le a sso z iie rt m it d en W ö rte rn „D eu tsch lan d , die D e u ts c h e n “, d en Z w e ite n W eltk rieg , H itle r (jeder fü n fte P ole), das D ritte R e ic h u n d d en F e in d P o len s aus d e r K rie g sz eit. Z u d en a n d e re n A sso z ia tio n e n g e h ö re n „A ngst, F u rch t, Z w a n g sflu c h t, Z u rü c k la sse n d es g an zen V e rm ö g e n s “. Z w e i der u n te rsu c h te n P erso n e n p o ln isc h e r A b sta m m u n g h a b e n fo lg e n d e s festg estellt: „D as W o rt 'd i e D e u ts c h e n ' a sso z iie re ich m it N a z is “.1 E s m u ss d a ra u f h in g e w ie se n w e rd e n , d ass die u n te rsu c h te n P erso n e n im A lte r v o n 19 b is 85 w aren . E in e n e g ativ e W a h rn e h m u n g der D e u tsc h e n d u rch älte re P erso n en , die d en Z w e ite n W e ltk rie g ü b e rle b t h ab en , ist d u rch a u s v e rstä n d lic h . B e so rg n ise rre g e n d a b e r ist die T a tsac h e, d ass sic h u n te r d en B e fra g te n au ch ju n g e P o len befan d en , d e re n A u ssa g e n ü b e r die D e u tsc h e n so n e g a tiv o d e r so g a r n eg a tiv e r w a re n , a ls d er P erso n en , die sic h a n d en K rie g erin n e rn können. E rsta u n lic h ist sic h e r die T atsach e, d ass ein ig e d e r e h em alig en H äftlin g e, die ihre b e ste n J a h re in K o n z e n tra tio n sla g ern v e rb ra c h t h ab en , d er h e u tig e n G en e ra tio n d er D e u tsc h e n k e in e S c h u ld zu sc h re ib e n . E w a W a le c k a-K o z ło w sk a ste llt w ä h re n d ein e s T re ffe n s m it J u g e n d lic h e n a u s D e u tsc h la n d fest:

(7)

Vor 60, sogar 50 Jahren hätte ich nie gedacht, dass ich mit Deutschen so gute Kontakte haben werde. Ich habe viele deutsche Freunde, mit denen ich im Briefwechsel stehe und die mich besuchen. Ihr seid nicht daran schuld, was die Generation eurer Ur- oder Großeltern gemacht hat (...)2.

D a s G rau en des Z w e ite n W e ltk rie g e s u n d die d am it v e rb u n d e n e n V e rlu ste d ü rfen n ic h t v e rg e sse n w e rd e n . E in e d er w e se n tlic h ste n L e h re n zw isc h e n n a c h k rie g sg e b o ren e n P o len u n d D e u tsc h e n aus d ie se r sc h re c k lic h en G e sc h ic h te so llte je d o c h d er fre u n d sc h a ftlich e U m g a n g m ite in a n d e r sein. W e n n d ies e h e m a lig e n H ä ftlin g e n der K o n z e n tra tio n s- u n d V e rn ic h tu n g sla g e r g e lu n g e n ist, k an n es a u c h u n s gelin g en .

Im R a h m e n d er F am ilie trag en alle F a m ilie n m itg lie d e r (vor allem die E ltern) die V e ra n tw o rtu n g fü r die E rz ie h u n g ih re r K in d e r zu O ffe n h e it u n d T o le ran z. D ie E lte rn so lle n die K in d e r ü b e r G esch ich te, K ultur, G eo g rap h ie, P o litik des F re m d la n d e s (D eutschland) in fo rm ieren , ih n en A u sk u n ft ü b e r E rru n g e n sc h a ften d ie se r N a tio n g e b e n o d e r a u f die p e rsö n lic h e n K o n tak te zu D e u tsc h e n h in w eisen , falls d iese v o rh a n d e n sind. A u sfü h rlic h e D a te n ü b e r D e u tsc h la n d u n d se in e B ü rg e r erm ö g lic h e n das E n tste h e n ein es g e sam ten , m e h r od er w e n ig e r o b je k tiv e n B ild e s v o n d ie sem L a n d 3. D ie F a m ilie p räg t P rä fe re n z e n fü r b e stim m te L ä n d e r aus, ü b t z.B . d u rc h U rlau b sstile N äh e o d e r F e rn e zu m F re m d e n ein. In d em S o z ia lisa tio n sp ro z e ss w ird d e r F a m ilie ein e b e so n d e rs g ro ß e R o lle zu g e sc h rie b en , w e il eb en die E ltern , G ro ß e lte rn u n d V e rw a n d te n den G ru n d ste in z u r E n tste h u n g u n d E n tw ic k lu n g d er V o rste llu n g e n u n d B ild er (über d as eig e n e L an d u n d an d e re fre m d e L änder) b ei dem K in d legen.

2 Der Wind von Majdanek hat meine Träume verweht - ein Film des Alternativen Jugendzentrums Dessau (2004), der über das Leben und Leiden Ewa Walecka- Kozłowska, des ehemaligen Häftlings der Konzentrationslager Majdanek und Ravensbrück erzählt.

3 Schockierend ist sicher die Tatsache, dass in weiten Bereichen der Welt die spontane Vorstellung von Deutschland total vereinfacht wird. „Deutschland liegt in Europa. Dort wohnen die Weißen. Das ist ein Industrieland. Mit Deutschland wird Bier, Mercedesstern, Beethoven und Hitler assoziiert“ (vgl. Picht 1980).

(8)

2.2. E in flu ss d er M e d ien

T ro tz d er g e stie g e n e n M o b ilitä t u n d d er V e re in fa c h u n g v o n D ire k tk o n ta k te n d ie n en M e d ie n oft als ein zig e In fo rm a tio n sq u e lle ü b e r rä u m lic h e n tfe rn te L ä n d e r u n d K u ltu ren . S ie h a b en also g ro ß e n E in flu ss a u f die E n tste h u n g u n d E n tw ic k lu n g d e r V o rste llu n g e n u n d B ild e r ü b e r ein a n d e re s L an d (andere L än d er).

Im R a h m e n d er S o z io lo g ie w e rd e n M e n sc h e n (b eso n d ers ju n g e M en sch en ) als E rle b n isw a ise n b e zeich n et, d eren E rle b n ish o riz o n t v o n ein em a u su fe rn d e n M e d ie n k o n su m b e stim m t w ird . D ie K in d e r u n d Ju g e n d lic h e n h ab e n h e u tz u ta g e fast k e in e n Z u g an g z u r N ac h b a rsc h aft also zu ein em k la ssisc h e n L ern - u n d E rle b n iso rt frü h e re r G en e ra tio n e n u n d e n td ec k en die W e lt v o m W o h n z im m e rso fa ü b e r F e rn seh serien , V id e o sp ie le u n d S a c h b ü ch er. N u r w e n ig e v o n ih n en sin d sic h d essen b ew u sst, d ass die v o n M ed ien v e rm itte lte W e ltsic h t se le k tiv u n d d id a k tisc h a u fb e re ite t ist (vgl. L a n ig 1995).

D a n k d e r K in d e rb ü ch er, C o m ics, K in d e rz e itsc h rifte n , F e rn seh - u n d R a d io se n d u n g e n e n tsteh en sc h o n b ei d en K in d e rn die ersten V o rste llu n g e n v o n fre m d en L ä n d e rn u n d K u ltu ren . In B ü ch ern ü b e r A u stra lie n z.B . ta u c h e n am h ä u fig ste n K än g u ru s a u f u n d in den S en d u n g e n ü b e r C h in a w ird g ezeig t, d a ss die C h in e se n R e is m it zw ei S tä b c h e n essen. D ies w e n ig re fle k tie rte K u ltu rg u t b ild e t das H a u p tre se rv o ir d er e in fach en S tereo ty p e, V o rste llu n g e n u n d V e rg le ic h e , n a c h d en e n h e u tz u ta g e se h r g e rn u n d oft W e rb u n g g reift u n d sie v e rb re ite t. W ie die W e rb e slo g a n s u n d -s p o ts , die sic h a u f an d e re N a tio n e n b ezieh en , v e re in fa c h t u n d v e ra llg e m e in ert sein k ö n n en , h a b e n w ir u n s im le tz te n J a h r ü b erzeu g t, als in den im d e u tsc h e n R ad io u n d F e rn se h e n g e se n d e te n W e rb e sp o ts v o n M ed ia M a rk t die P o len als D ieb e d a rg e ste llt w u rd e n 4.

4 Gazeta Wyborcza, 28.03.2006: 10. Mehr Informationen darüber, wie die Polen in den deutschen Medien, vor allem in der deutschen Presse dargestellt werden, sind bei Mihułka (2006) zu finden.

(9)

T h o m a s u n d W a g n e r (2000:357) v e rw e ise n a u f ein e v o r J a h re n e rsc h ie n e n e W e rb e a n z e ig e m it H ä h n c h e n au s a lle r W elt, die im m er n o c h a k tu e ll zu in te re ssa n te n S p e k u la tio n e n A n la ss u n d V o rlag e bietet. D ie H ä h n c h e n w u rd e n m it b estim m te n fü r ein e N atio n , R e lig io n , e in e n K o n tin en t, S tam m , ein G e sc h le c h t „ ty p isc h e n “ M e rk m a le n o d e r A c c e sso ire s v e rseh en . E s w u rd e g ezeig t, a u f G ru n d w ie w e n ig e r M e rk m a le w ir u n s ein B ild v o n A n g e h ö rig e n an d e re r N a tio n e n o d er K o n tin e n te m a c h e n u n d d ass w ir die za h lre ic h en E ig e n sc h a fte n ein er N a tio n o d er G ru p p e a u f o ffe n sic h tlic h c h a ra k te ristisch e E le m e n te re d u zieren , u m sie zu b e sc h re ib en . W en n ein In d iv id u u m k e in e eig en e A n sc h a u u n g u n d E rfa h ru n g hat, re ich en n u r w e n ig e V e rsa tz stü c k e a ls B ild- o d e r T e x tv o rg a b e , u m sic h ein B ild v o n A n g e h ö rig e n fre m d er V ö lk e r zu bild en . D ie sc h e in b a r festen B ild e r d er E rw a c h se n e n ü b e r ein fre m d e s L a n d k ö n n e n d u rc h E in flu ss d e r M e d ie n g e ä n d e rt w erd en .

K lein (1994) v e rtritt die A u ffassu n g , d ass in d en M ed ien die N e ig u n g zu m N e g a tiv u m h errsch t. S e h r se lte n k an n m a n ü b e r etw as P o sitiv e s le sen o d er w ird ü b e r etw as P o sitiv e s g e sp ro ch en . M eiste n s w e rd e n die M e n sc h e n m it S en d u n g e n u n d A rtik e ln k o n fro n tie rt, die ü b e r U n g lü ck , G e w a ltta te n o d er an d ere E re ig n isse b e ric h te n , die K u m m e r h e rv o rru fe n . D ies lieg t d arin b e g rü n d et, d a ss die L eu te n e g a tiv e n M itte ilu n g e n m e h r In te re sse sc h e n k e n a ls d enen, die ü b er e tw a s P o sitiv e s b erich ten . Ü b e r die Im m ig ra n te n u n d A u slä n d e r w ird a u c h g e sp ro c h e n u n d g esch rie b en , a b e r le id er h ä u fig im n eg a tiv e n K o n tex t. In d en 7 0 -er J a h re n w u rd e in d er B u n d e sre p u b lik D e u tsc h la n d v ie l ü b e r A n w e rb e sto p p fü r au slä n d isc h e A rb e itn e h m e r disk u tiert. Im N o v e m b e r 1973 ersc h ie n in d er Z e itsc h rift „D er S p ie g e l“ fo lg e n d e r T itel: D ie T ürken k o m m e n - re tte sich, w e r k a n n (vgl. W e tz e l 2001:35).

In D e u tsc h la n d h e rrsc h t d er A b e rg lau b e, d ass die A u slä n d e r K rim in e lle sind, w a s n o c h z u sä tz lic h d u rch e n tsp re c h e n d fo rm u lierte Ü b e rsc h rifte n in den Z e itu n g e n u n te rstü tz t w ird . S ta tt z.B . zu sc h re ib e n E in M a n n sta c h z u ta u c h t als S u b jek t die N a tio n a litä t des T ä te rs auf, w a s die A u fm e rk sa m k e it d es L e se rs so fo rt h e rv o rru ft, z.B .

(10)

ein e Z e itu n g d u rch b lättert, o h n e sich in die L ek tü re d er A rtik el zu v ertiefe n . W e n n je m a n d ein e Ü b e rsc h rift w ie o b en e rw ä h n t liest, k ann sic h ein n eg a tiv e s U rteil n ic h t n u r ü b e r d iesen ein en R u m än en , so n d e rn ü b e r die g an ze N atio n h erau sb ild en . D er L e ser ist d an n d av o n ü b erzeu g t, d ass alle R u m ä n e n eb en so sin d u n d se tz t das L an d u nd sein e B ü rg e r p au sc h a l in ein sc h le c h te s L icht, oh n e sich d a rü b er G ed a n k e n zu m ach en , ob an d ere R u m än en v ie lle ic h t an d ers sind. N ic h t n u r die zu v e ra llg e m e in erte n T itel o d er U n te rtite l b eein flu sse n das B ild n eg ativ , das w ir u n s v o n e in e r a n d e re n /frem d e n N atio n b ild en , so n d e rn au ch die F o to s u n d K o m m en tare, die d en A rtik eln b e ig e fü g t w erd en , a u f d e n en n ic h t se lten a u f die H erk u n ft, d er in d em A rtik e l d arg e ste llte n P e rso n e n v e rw ie se n w ird . D ie fo lg e n d e n F otos (1,2,3), die d eu tsc h e n Z e itsc h rifte n e n tn o m m e n w u rd en , v e ra n sc h a u lic h e n die o b ig en F eststellu n g en .

(11)

„S chlangen v o r dem F rie d h o f“5 nach dem E inkauf. „D er K am p f sc h e in t b e e n d e t.“1

F oto 3: K am p ieren d e Polen: „D as b esch äd ig t das A u g e “7

W etzel (2001:36) verweist auf die Ergebnisse einer Untersuchung,

die in Deutschland durchgeführt wurde. Es wurden die sechs

auflagenstarksten Zeitungen und Zeitschriften untersucht, d.h. es

wurden 1565 Artikel einer Analyse unterzogen, um feststellen zu

können, wie über deutsche und wie über ausländische Täter berichtet

wird.

Es hat sich erwiesen,

dass über ausländische Täter

rücksichtsloser berichtet wird als über deutsche. Es wird zusätzlich ihr

Status über die Nennung der Nationalität angegeben und auf

mangelhafte Deutschkenntnisse hingewiesen. Häufig werden auch

Fotos benutzt, um ein fremdes Aussehen zu suggerieren.

5 Der Spiegel, 13.11.1989:188. 6 Der Spiegel 28 .08.1989:126.

(12)

A u slä n d e r w e rd e n sc h n e ll in d en K reis d er D ro g en -, S c h m u g g e l- u n d B a n d e n k rim in a litä t e in g eo rd n et. E s ta u c h e n n ic h t se lte n fo lg en d e n e g a tiv e U rteile d en A u slä n d e rn g e g e n ü b e r auf: „ A u slän d er sin d k rim in e lle r v e ra n la g t als D eu tsch e. D a s b e w e ist je d e S ta tis tik “ oder „O rg an isierte K rim in a litä t u n d D ro g e n h a n d e l sin d fest in a u slä n d isc h e r H a n d “ (vgl. L an ig , S c h w e iz e r 200 3 :1 1 2 u n d 129).

S o lc h e V o rg e h e n sw e ise fö rd ert die E n tw ic k lu n g d e r V o ru rteile A u slä n d e rn g eg en ü b e r, w e il oft n e g a tiv e E ig e n sc h a fte n v e ra llg e m e in e rt u n d n ic h t n u r a u f e in en M en sch en , so n d e rn a u f alle M e n sc h e n se in e r N atio n ü b e rtra g e n w erd en .

Z u d e n A u fg a b e n d er M ed ien g e h ö rt die M in d e ru n g d e r V o ru rteile g e g en „ F re m d e “. E in e b e so n d e rs g ro ß e R o lle w ird d em F e rn se h e n zu g e sc h rie b en , w e il das F e rn se h e n d u rch se in e B ild h a ftig k e it u n d g rö ß e re A n sc h a u lic h k e it zu den w ic h tig ste n M e d ien fü r die V e rm ittlu n g in te rk u ltu re lle r A sp e k te g eh ö rt. F ilm e, F e rn se h se n d u n g e n , T a lk sh o w s u n d an d e re S e n d u n g en , in d en en die R ed e ü b e r a n d e re K u ltu re n ist, tra g e n z u r E rw e ite ru n g des B lic k w in k e ls u n d d es W isse n s bei. D a d u rc h k ö n n e n n e g ativ e E in ste llu n g e n u n d D ista n z dem F re m d e n g e g e n ü b e r g e m in d e rt od er so g a r a b g e b a u t w erd en .

2.3. S ch u le

D ie n ä c h ste w ic h tig e S tu fe fü r d as B ild en u n d E n tw ic k e ln d er B ild er ü b e r das frem d e L a n d (frem de L änder) ist die S c h u le. D ie R o lle des G e sc h ic h ts- u n d G eo g ra p h ie u n te rric h ts8 ist im F a lle d ieses P ro z e sse s o ft ü b e rsc h ä tz t w o rd en . D ie D a rste llu n g des eig e n e n u n d frem d en L a n d e s w ird in d iese n F äc h e rn n ic h t o b jek tiv d u rch g efü h rt, d e sw eg e n b e k o m m e n die p rä se n tie rte n T h e m e n su b je k tiv e F ärb u n g en .

D ie se T h e se m ö c h te ich im F o lg e n d e n d u rch B etrach tu n g p o ln isc h e r u n d d eu tsc h e r G e sc h ic h tsle h rb ü c h er u n te rm a u e rn . In

8 Es lässt sich bei den Schülern eine Neigung beobachten, ganz zufällige Informationen aus Geschichte, Geographie und soziokulturellen Gegebenheiten der Fremdkultur zur Stützung ihrer Stereotype heranzuziehen, um sie dann auf die Gesamtheit der Gruppe, Nation zu übertragen.

(13)

p o ln isc h e n S ch u lb ü c h e rn k o m m en D e u tsc h e se h r se lte n a ls ein zeln e P e rso n e n vor, so n d e rn a ls ein e ab stra k te M asse ('d ie D e u ts c h e n '), eine a b sto ß e n d e G e m ein sch a ft, d e r m a n leich t e in en v e rb re c h erisc h e n C h a ra k te r z u sc h re ib e n k ö n n te: S S -M än n er, G estap o -M än n er, O k k u p a n te n .9 In d en p o ln isc h e n S ch u lb ü c h e rn g ib t es a u c h einige d e u tsch e W e n d u n g e n w ie „A lle ra u s “, „H ände h o c h “, „ H a lt“, „ A c h tu n g “ etc., die e in d eu tig e E rin n e ru n g e n a n den Z w eiten W e ltk rie g erw eck en . In d en G e sc h ic h tsle h rb ü c h ern w u rd e a u f die S te tig k e it d er a g g re ssiv e n d e u tsc h e n N atu r h in g ew ie sen , d e sw eg en w a r/ist das zw eite am h ä u fig ste n im B e z u g a u f die D eu tsc h e n v e rw e n d e te S y n o n y m , n e b e n dem N azi, d e r P re u ß e .10 Im G e sc h ic h tsu n te rrich t w u rd e /w ird en tsc h ie d e n zu w e n ig P la tz d er n e u e ste n G esch ic h te, d e n d e u tsc h -p o ln isc h e n B e z ieh u n g en v o r u n d n a c h d er d e u tsc h e n V e re in ig u n g so w ie v o r u n d n ach d em B eitritt P o len s d er E U g ew id m e t.

D ie d eu tsc h e n G e sc h ic h tsle h rb ü c h er sin d /w a re n a u c h n ic h t im m er frei v o n F eh le rn . E n d e d er 6 0 -er Ja h re n sc h rie b O sm an czy k : „E s ist a llg e m e in b ek an n t, d ass sic h die w e std e u tsc h e n G e sc h ic h ts- u n d G e o g ra p h ie le h rb ü c h e r n ich t v ie l v o n den H itle rb ü c h e rn u n te rsc h e id e n .“11 N a sa lsk a (2004:62) v e rw e ist d arau f, d ass a n h a n d der A n a ly se v o n ü b e r d reiß ig G esc h ic h tsle h rb ü c h ern , die in d er D D R , in d er B R D u n d im v e re in te n D e u tsc h la n d b e n u tz t w u rd e n u n d v o n d en e n die D eu tsch e n , die h e u tz u ta g e g e g en 60 J a h re alt u n d jü n g e r sind, g e le rn t h atten , g e z e ig t w u rd e, d a ss in d en B ü ch ern die D eu tsc h e n v o r alle m als O p fe r u n d n ic h t als T ä te r d e r V e rb re c h en g eg e n die M e n sc h h e it w ä h re n d des Z w e ite n W e ltk rie g e s d a rg e ste llt w u rd en . N ach d er W ie d e rv e re in ig u n g u n te rla g e n die In h alte der G e sc h ic h tsle h rb ü c h e r w e ite re n V e rä n d e ru n g en . U n ter a n d e re m w u rd e die T h e se des b e tro g e n e n d e u tsc h e n V o lk e s u n d die T a tsach e, d ass die g e w ö h n lic h e n D e u tsc h e n v o n N a z iv e rb rec h e n k ein e A h n u n g h a tte n , in F rag e g e stellt. D e r K reis der O p fer d e r K o n z e n tra tio n sla g e r, die in den

9 vgl. Wolff-Powçska (2005:70) 10 ebenda

(14)

L e h rb ü c h e rn , z.B . in „G esch ich te u n d G e s c h e h e n “ (1997) g e n an n t w u rd e n , w a r b eg re n zt. H äftlin g e p o ln isc h e r A b sta m m u n g w u rd e n n ic h t erw äh n t. A u f die P o len w u rd e n u r b e z ü g lic h d er D isk u ssio n ü b er die E n tsc h ä d ig u n g e n fü r die Z w a n g sa rb e ite r h in g e w ie se n . In ein em b e k a n n te n L e h rb u c h „ A n n o “ (1997) e rsch ein t d ieses T h e m a in ein er H a u sau fg ab e : „ F o rm u liert b itte ein en B rie f ein es e h em alig en ru ssisc h e n o d er p o ln isch en Z w a n g sa rb e ite rs, d er ein e fin a n zielle E n tsc h ä d ig u n g fü r se in e Z w a n g sa rb e it v o n e in e r d eu tsc h e n F irm a v e rla n g t!“ In D isk u ssio n en , die d er A b re c h n u n g m it d er Z e it des N a tio n a lso z ia lism u s g e w id m e t w u rd en , w u rd e n die N a z ifü h re r m it der S c h u ld fü r die K rie g sv e rb re ch e n ü b e rh ä u ft.12 N a sa lsk a (2004:63) b eto n t, d ass a u ß e r d en d e u tsc h e n G e sc h ic h tsle h rb ü c h ern , die die G esc h ic h te v erfä lsc h te n , es a u f d em d e u tsc h e n B ü c h e rm a rk t au ch so lc h e gab, in d en e n die g e sc h ic h tlic h e n F ra g e n e in w a n d fre i b eh a n d e lt w u rd en , w ie z.B . „ G e sch ich tlich e W e ltk u n d e “.

A m in te n siv ste n ist die B e sc h ä ftig u n g m it a n d e re n L ä n d e rn da, w o die S p ra c h e G eg e n sta n d o rg a n isie rte n U n te rric h ts ist. D er F re m d sp ra c h e n u n te rric h t liefert die M ö g lic h k e it ein frem d e s L a n d aus ein er a n d e re n P e rsp ek tiv e k e n n e n zu le rn e n u n d z w ar d u rc h das L e rn e n d er S p rach e, die in d iesem L a n d g e sp ro c h e n w ird , w e il eben die S p ra c h e die K u ltu r d es L a n d e s w id e rsp ie g e lt. E rd m e n g e r u n d Istel (1973:32) b eto n en , d ass m it dem E in d rin g e n in d en W o rtsc h a tz u n d in die S tru k tu re n ein er S p ra c h e „die C h a n c e zu ein er D u rc h d rin g u n g u n d zu ein em V e rstä n d n is d er K u ltu r u n d d e r in d iv id u e lle n S p re c h e r g eg e b e n is t.“ D ie k u ltu re lle n F o rm e n u n d In h alte des S p ra c h u n te rric h ts sin d v o n en o rm g ro ß e r B e d e u tu n g fü r die E n tw ic k lu n g d er E in ste llu n g e n u n d d er M ö g lic h k e ite n k ü n ftig e r B e zie h u n g en , w e il sie T h e m e n setzen , a u f d e n e n die w e itere A u se in a n d e rse tz u n g m it D e u tsc h la n d a u fb a u e n kann.

A n d ieser S te lle ist zu b e to n en , d ass in dem P ro z e ss des S p ra c h e n le rn e n s im F re m d sp ra c h e n u n te rric h t d en L e h rw e rk e n eine en tsc h e id e n d e R o lle z u g e sc h rie b en w e rd e n soll. W ic h tig sin d ihre K o n stru k tio n , A rt d er v o rg e sc h la g e n e n Ü bu n g en , Illu stratio n en , ab er 12 vgl. Nasalska (2004:63)

(15)

v o r alle m die T ex te. E b e n die in den L e h rb ü c h e rn a n g e b o te n e n T ex te w e rd e n am h ä u fig ste n d er K ritik u n terzo g en , w e il sie m a n c h m a l ein zu o b e rflä c h lich e s u n d zu v e ra llg e m e in e rte s B ild des Z ie lsp ra c h e n la n d e s u n d se in e r B ü rg er liefern. Ich m ö ch te m ic h an d ie se r S te lle a u f die v o n J u ra s z (2002) g e m a c h te A n a ly se der a u sg e w ä h lte n L e h rw e rk e fü r D e u tsc h als F re m d sp ra c h e b eru fen . In d ie se r A n aly se w ird a u f fü n f B ere ich e h in g ew iesen , die in je d e m der u n te rsu c h te n L e h rw e rk e v o rk o m m e n u n d die au s E ig e n sc h a fte n und V e rh a lte n sw e ise n z u sa m m e n g e se tz t w e rd en , die m a n a ls ty p isc h e (?) E le m e n te d er d eu tsc h e n W irk lic h k e it b e tra c h te n k a n n (?). In diesem A rtik e l m ö c h te ich n u r e in en B e re ic h A u s lä n d e r ü b e r D eu tsch e.

D e u ts c h e über A u slä n d e r b e sp re c h e n , w e il se in In h alt e in en g ro ß en

E in flu ss a u f die E n tw ic k lu n g d e r A b n e ig u n g b e i d en L ern e n d e n g e g e n ü b e r d em Z ie lsp ra c h e n la n d u n d se in e n B ü rg ern u n d die E n tste h u n g d e r V o ru rte ile u n d S te re o ty p e h a b e n k ö n n te. D ie E rg e b n isse d er A n a ly se lesen d , k an n m an zu d em E n tsc h lu ss k o m m e n , d ass die A u slän d er, v o r allem Ita lie n e r u n d T ü rk e n (also die zw e ite o d er d ritte G e n e ra tio n d er G astarb eiter) in D e u tsc h la n d n ich t g e rn g e se h e n sind. E s w e rd e n d en b e id e n G ru p p e n in d en a n a ly sie rte n L e h rb ü c h e rn fo lg en d e E ig e n sc h a fte n zu g e sc h rie b en , w ie: die Italien er sin d d re ck ig - „Ich m ö c h te n ic h t w isse n , w ie oft d e r Ita lie n e r sic h die H än d e w ä s c h t“; es h e rrsc h t b ei ih n e n zu H au se „ein h e illo se s D u rc h e in a n d e r“ etc. E s w ird au ch festg estellt: „D ie [T ürken u n d Italiener] sin d m a sse n w e ise in D e u tsch lan d . [...] E r g lau b t, die D e u tsc h e n im U rlau b , die m ö g e n die Ita lie n e r in Italien u n d die Ju g o sla w e n in Ju g o sla w ie n , a b e r n ic h t h ie r in D e u ts c h la n d “13. S o lch e D a rste llu n g e in e r a n d e re n N a tio n fü h rt sic h e r n ic h t z u r B ild u n g ein er p o sitiv e n V o rste llu n g v o n ihr. Im B e w u sstse in d er L e rn e n d e n w ird also ein e A b n e ig u n g so w o h l d en T ü rk e n u n d Italie n e rn (w egen d er in d en T e x te n g e n a n n te n n e g a tiv e n E ig en sch aften ) als a u c h den D e u tsc h e n g e g e n ü b e r (w eil sie n ich t o ffen u n d to le ra n t den a n d ere n N a tio n e n g e g e n ü b e r zu se in sch ein en ) g ebildet.

(16)

W ä h re n d d er D isk u ssio n u m L e h rb u c h k ritik w ird a u f die F rage e in g eg an g en , ob b e stim m te n e u ra lg isc h e T h e m e n w ie N a tio n a lso z ia lism u s14 o d e r d e u tsc h e T e ilu n g in v e rz e rrte r W e ise in d en S c h u lb ü c h e rn ersc h e in e n o d e r w e lc h e T h e m e n u n d so z ia le n G ru p p e n a u sg e b le n d e t w e rd e n so llen (vgl. P ic h t 1980).

L a n ig (1995) h e b t h ervor, d a ss die S c h ü le r fü r V o ru rte ile u n d F e in d b ild e r d o rt le ic h te r em p fä n g lic h sind, w o sie a u f k ein e a u th e n tisc h e n E rfa h ru n g e n m e h r z u rü c k g re ifen k ö n n en . Z u den A u fg a b e n d e r S c h u le g e h ö rt irra tio n a le D en k h a ltu n g e n a u fzu b rech en . D ie S c h ü le r sp re c h e n locker, p ro b le m lo s ü b e r „R u ssen - M a fia “, a b e r o ft ist k e in e r v o n ih n en z u m in d e st ein m al m it M e n sc h e n au s der e h e m a lig e n S o w je tu n io n z u sa m m e n g e k o m m e n . D ie A u fg a b e der S c h u le w ä re es, so lc h e au th e n tisc h e n B eg eg n u n g e n zu arran g ieren , w e il so lc h e B e g e g n u n g e n die b e ste h e n d e n U rteile n ic h t b estätig en , so n d e rn k o rrig ie re n 15.

2.4. S tu d iu m , B e ru f

Ju g e n d a u sta u sc h , S tu d iu m , B e ru f b ie te n an d e re M ö g lic h k e ite n fü r das K e n n e n le rn e n ein e s fre m d en L an d es. E s h a n d e lt sic h u m einen A u fe n th a lt in dem Z ie lsp ra c h e n la n d u n d u m d en p e rsö n lic h e n K o n tak t m it d en M e n sc h e n (z.B. D e u tsch en ), d an k d esse n d e r G ast ihre V erh a lte n sw e ise , R itu a le u n d R o u tin e n des A lltag sleb en s, ihre S itten, B rä u c h e u n d T ra d itio n e n en td eck t. N ich t alle B ereich e d e r d eu tsch en R e a litä t k ö n n e n a u f d iese A rt u n d W e ise k e n n e n g e le rn t w erd en .

14 Ghobeyshi (2000:631) vertritt die Auffassung, dass es kein Rezept dafür gibt, wie man die NS-Thematik am besten behandeln soll. Da die Ausgangsbedingungen, wie Vorwissen der Lernenden, ihre Motivation etc. sich regional und kulturell voneinander unterscheiden (und pauschale Ratschläge sich von selbst verbieten), stellt eine unterrichtliche Auseinandersetzung eine hohe Anforderung an den Lehrenden. Der Lehrende soll selbst und intensiv darüber reflektieren, was man in einer Unterrichtsreihe über NS-Zeit vermitteln soll. Die Autorin verweist dabei auf vier Fragen, die von jedem Lehrenden formuliert und diskutiert werden sollen: Warum spreche ich darüber?, Wozu spreche ich darüber?, Wie spreche ich über dieses Verbrechen? und Womit arbeite ich?.

15 Eine ganze Reihe von Projektideen zum Umgang mit Vorurteilen und Feindbildern wird von Lanig (1995:64-71) vorgeschlagen.

(17)

E in ig e A sp e k te d er d e u tsc h e n W irk lic h k e it rü c k e n in den V o rd erg ru n d , w ä h re n d an d e re u n b e rü c k sic h tig t b leib en . In diesem F a lle ist das D e u tsc h la n d b ild n ic h t ein in sic h g e sc h lo sse n e s G anzes, so n d e rn die A n sa m m lu n g fra g m e n ta risch e r E in d rü ck e, die sic h aus d en E rfa h ru n g e n d er P erso n e n (der Ju g e n d lic h e n , S tu d en ten , E rw a c h se n e n ), die in D e u tsc h la n d etw as Z e it v e rb ra c h t haben, erg eb en . D ie P erso n en , die in ein fü r sie frem d es L an d fah ren w o llen , so lle n sic h m e n ta l d a ra u f v o rb e re ite n . E s g e h t m ir u m g e w isse W isse n sb e stä n d e ü b e r die frem d e u n d die e ig en e K ultur. W e n n die M e n sc h e n k e in o d er n u r ein b ru c h stü c k h a fte s W isse n ü b e r die frem d e u n d e ig en e W e lt b esitzen , k a n n das n e g ativ e F o lg e n b ei der W a h rn e h m u n g d e r F re m d e n k u ltu r u n d d er fre m d e n S p ra c h e haben. D ie se P erso n k an n e n tw e d e r die frem d e K u ltu r so se h r b ew u n d e rn , d a ss sie ihre eig en e als a b w erten d , u n in te re ssa n t b e tra c h te t o d er sie le h n t die frem d e W e lt strick t ab. D a s F e h le n so lc h e r V o rb e re itu n g a u f die K o n fro n ta tio n m it d er fre m d e n K u ltu r k a n n zu M issv e rstä n d n isse n , zu m A b b ru c h d er K o m m u n ik a tio n o d er so g ar zu m K u ltu rsc h o c k fü h ren . G ö h rin g (1975:83) b e tra c h te t K u ltu rsc h o c k als:

ein Gefühl der Hilflosigkeit und der Desorientierung, Niedergeschlagenheit und Apathie, Wut und Ärger gegen Angehörigen der Zielkultur, Abneigung gegen die Zielsprache, überschießende Reaktion angesichts geringfügiger Frustrationen, übertriebener Ordnungssinn, Misstrauen, ungewöhnliche Kleinlichkeit in finanziellen Dingen, verbunden mit der fixen Idee, überall betrogen zu werden, schließlich hypochondrische Tendenzen und psychosomatische Beschwerden, abgesehen von den sattsam bekannten Erscheinungen des Heimwehs und des unabweisbaren Vergleichens nach heimischen Gerichten.

3. A u sb lic k

D a s E n tste h e n d er V o ru rte ile w ird , so w ie o b en g e z e ig t w u rd e , d u rch v e rsc h ie d e n e F a k to re n b e e in flu sst, die v o n u n s h äu fig g a r n ic h t als v o ru rte ilsstifte n d e E le m e n te g e se h e n w e rd en . D ie v o n P ic h t (1980) e in g e fü h rte n S o zia lisa tio n sstu fe n , w ie: F am ilie, M ed ien , S c h u le u n d B e ru f v e ra n sc h a u lic h e n , d ass v o n K in d a u f in u n serem B e w u sstse in b e stim m te B ild e r d e r fü r u n s frem d en N a tio n e n fo rm u lie rt w erd en .

(18)

D ie se B ild e r sin d n ic h t k o n stan t, d en n sie e n tw ic k e ln sic h a u fg ru n d n e u e r (sow ohl p o sitiv e r als a u c h n eg ativ er) E rleb n isse, E rfah ru n g en , M ein u n g en , G e rü c h te etc. U n se r B ild e in es a n d e re n /frem d e n L a n d e s b e ste h t au c h au s V o ru rte ile n diesem L a n d u n d se in e n B ü rg ern g eg e n ü b er, also a u s u n ü b e rp rü fte n , oft fa lsc h e n S ch lu ssfo lg eru n g en , die d an n d u rc h W e ite rv e rb re ite n (z.B. W e ite rerzäh le n ) g e fe stig t u n d zu T a tsa c h e n u m g e sta lte t w e rd e n . So k u rz ist eb en d er W e g v o n V o ru rte ile n zu S te reo ty p en . O b w o h l d er v ö llig e A b b a u v o n V o ru rte ile n u n d S te re o ty p e n k au m m ö g lic h ist, d a rf m an sic h d ad u rch n ic h t a b sc h re c k en lassen, so n d e rn so llte alle M itte l ein setzen , u m für d as E rk e n n e n v o n V o ru rte ile n u n d S te re o ty p e n zu se n sib ilisie re n , ü b er v o ru rte ilsb e h a fte te u n d ste re o ty p e H a ltu n g e n zu re fle k tie ren u n d sie zu m in d e st zu m ild ern . D ie s sin d A u fg a b e n fü r die F am ilie, die M ed ien u n d die S ch u le.

Bibliographie

Bergmann, W. (2001): Was sind Vorurteile?, in: Informationen zur politischen

Bildung 271, 2/2001, S. 3-9.

Bergmann, W. (2005): Was sind Vorurteile?, in: Informationen zur politischen

Bildung 271, 2005, S. 4-13.

Ebert, H. (1991): Das Bild vom Anderen. Vorurteil als Störfaktor, in: Materialien

Deutsch als Fremdsprache, 34/1991, S. 89-108.

Erdmenger, M., Istel, H. W. (1973): Didaktik der Landeskunde. München: Max Hueber Verlag.

Ghobeyshi, S. (2000): Die Sho'ah als landeskundliches Thema im DaF-Unterricht, in:

Info DaF 27, 6 (2000), S. 630-644.

Göhring, H. (1975): Kontrastive Kulturanalyse und Deutsch als Fremdsprache, in:

Jahrbuch Deutsch als Fremdsprache 1975, S. 80-92.

Jurasz, A. (2002): Bilder der Deutschen in ausgewählten Deutschlehrbüchern, in:

Germanistisches Jahrbuch Polen-Convivium 2002, S. 343-355.

Klein, J. (1994): Mechanizmy językowe tworzenia uprzedzeń narodowych, in: Grucza, F. u.a., 1994, Uprzedzenia między Polakami i Niemcami. Materiały

polsko-niemieckiego Sympozjum Naukowego 9-11 grudnia 1992, S. 123-139.

Klein, J. (1995): Sprache und soziales Vorurteil, in: Mitteilungen des Deutschen

(19)

Lanig, J. (1995): Für eine Pädagogik der Ent-Fremdung. Projektideen zum Umgang mit Vorurteilen und Feindbildern, in: Mitteilungen des Deutschen Germanisten­

Verbandes, 42(1995), S. 62-71.

Lanig, J., Schweizer, M. (2003): Ausländer nehmen uns die Arbeitsplätze weg! Rechtsradikale Propaganda und wie man sie widerlegt. Mülheim: Verlag an der Ruhr.

Mihułka, K. (2005): Uprzedzenia i stereotypy narodowe w obliczu jednoczącej się Europy, na przykładzie stosunków polsko-niemieckich, in: Neofilolog, 2005, 26, S. 29-35.

Mihułka, K. (2006): Jak nas widzą? Jak o nas piszą nasi zachodni sąsiedzi? Obraz Polski i Polaków w Niemczech w latach 1989-2006, in: Języki Obce w Szkole, 2006, 6, S. 258-267.

Mog, P., Althaus, H. J. (1992): Die Deutschen in ihrer Welt. Tübinger Modell einer

integrativen Landeskunde. Berlin: Langenscheidt.

Nasalska, E. (2004): Bumerang historii, in: Polityka, 20 (2452), 15.05.2004, S. 62-63. Picht, R. (1980): Interesse und Vergleich: zur Sozialpsychologie des

Deutschlandsbilds, in: Jahrbuch Deutsch als Fremdsprache 6, S. 120-132. Thomas, A., Wagner, K. H. (2000): Didaktische Grundlagen und methodische

Anregungen zum interkulturellen Lernen im Englischunterricht, in: Praxis 47, 4/2000, S. 355-363.

Tyszecka, A. (2004): Niedouczone wnuki, in: Polityka, 49 (2481), 4.12.2004, S. 58­ 60.

Wetzel, J. (2001): ’Fremde’ in den Medien, in: Informationen zur politischen Bildung 271, 2/2001, S. 33-37.

Wolff-Powęska, A. (2005): Co Niemiec, to odmieniec, in: Polityka 7.05.2005, S. 70­ 71.

Cytaty

Powiązane dokumenty

Zwischen dem Vieh in-den Quarantainestållen und dem übrigen Rind- Vieh des Orts, muß alle Gemeinschaftunterbrochen werden« Die bestelltenVieh- wärter müssen in

schen Einwanderer dieser Kategorie eine viel größere gewesen, aber nicht von allen berichten die überlieferten Ansiedlungsurkunden, und bei vielen Personen, die in

verspricht er gleiche Rechte und den Beamten sogar die Belassung ihrer Aemter, den Juden aber, die seiner Ansicht nach trotz ihrer deutschen Bildung und Gesittung keine Deutsche,

res Gericht , oder eine andere Herr chaft

Im vorliegenden Vorschlag für ein Glossar sind die Kollokationen der deutschen Fußballsprache zu finden, die in den Live-Kommentaren benutzt werden. Es handelt sich um

Donalies (ebenda) kommt zu der Festestellung, dass die Konfixe nicht nur entlehnt werden, sondern einige von ihnen auch Relikte der Sprachgeschichte sind, wie eben

kehrte Spielkarten in solcher Anordnung, daß die oberste Karte As Treff ist, die zweite darunter König Treff, dann Dame Treff, Bube Treff, 10 Treff 9 Treff und 8 Treff.. Dann

Na wstępie Autor wskazał, że pojęcie zachowania, zapewnienia zasobów naturalnych w gospodarce leśnej sprowadzało się pierwotnie do konsekwentnego zalesia- nia