K
raje skandynawskie mają tradycjĊ wspie-rania mediów publicznych oraz wypraco-wane modele Ğwiadczenia usáug publicznych. Ta tradycja wpáynĊáa na ksztaát systemów me-dialnych wszystkich paĔstw Europy Póánocnej. W Szwecji przyjĊto model odpowiedzialnoĞci spoáecznej charakteryzujący siĊ miĊdzy inny-mi tym, Īe paĔstwo broni interesu spoáecznego przez aktywne dziaáania na rynku medialnym1. Jednym z przejawów tej aktywnoĞci jest sta-bilny, silnie regulowany sektor paĔstwowych nadawców publicznych. ObecnoĞü paĔstwa wi-daü szczególnie na szwedzkim rynku radiowym, w którym udziaáy w 2010 r. paĔstwowego radia publicznego Sveriges Radio AB wynosiáy 68%2. PaĔstwo, chcąc utrzymaü dominującą pozycjĊ Sveriges Radio musi wiĊc zmierzyü siĊ z nowy-mi wyzwanianowy-mi i dostosowaü funkcjonowanie mediów publicznych do wciąĪ zmieniających siĊ warunków.W 2011 r. – wraz z rozpoczĊciem przez szwedzki rząd prac nad okreĞleniem ram dzia-áalnoĞci mediów publicznych w kolejnym okre-sie licencyjnym, tj. w latach 2014–2019 – zro-dziáa siĊ potrzeba przeprowadzenia debaty nad przyszáoĞcią radia publicznego. Trzy gáówne
kwestie poruszone w dyskusji, czyli problem wáasnoĞci (koncentracja mediów, pojawienie siĊ nowych graczy), cyfryzacja (oraz funkcjonowa-nia mediów publicznych w internecie), a takĪe rosnąca komercjalizacja rynku staáy siĊ przed-miotem wnikliwych analiz. KaĪde z wymienio-nych zagadnieĔ to obszerny i interesujący temat badawczy, lecz tuwybrano jedynie najwa Īniej-sze kwestie. RozwaĪania zostaną skoncentro-wane na poszukiwaniu odpowiedzi związanych z pytaniem o to, jakie perspektywy otwierają siĊ na najbliĪsze lata w zakresie funkcjonowa-nia i rozwoju szwedzkiego radiowego nadawcy publicznego. Podstawą wnioskowaĔ o sytuacji rynkowej Sveriges Radio są dane statystyczne dotyczące najwaĪniejszych parametrów, które zaĞwiadczają o jego niezachwianej pozycji, czyli udziaáów w rynku oraz udziaáów wĞród odbior-ców. Zasadniczym elementem caáego omówie-nia bĊdzie czĊĞü poĞwiĊcona aktom prawnym. W tym celu dokonano przeglądu zgáoszonych przez rząd propozycji, które wiązaáy siĊ z za-sadami funkcjonowania mediów publicznych w Szwecji w ustawowym okresie licencyjnym, tzn. od 1 stycznia 2014 do 31 grudnia 2019 r.3 Zostaáy one ponadto uzupeánione o interpelacje
Radio publiczne w Szwecji –
dylematy i perspektywy
Dominika Wi
Ăniewska
1 J. Ohlson, Spelar medieägandet roll? [w:] Nordiskt Ljus, red. S. Holmberg, L. Weibull, Bokserien nr 50,
SOM-institutet, Göteborgs universitet, Göteborg 2010, s. 141–142.
2 Raport A nordic public service media map, red. E. Harrie, Göteborg 2013.
3 Regeringens proposition 2012/13:164. Bildning och tillgänglighet – radio och tv i allmänhetens tjänst 2014–2019,
poselskie oraz o opiniĊ parlamentarnej komisji kultury. Analizowana tu propozycja rządu to ob-szerny 128-stronicowy dokument zawierający dyrektywy w sprawie dziaáalnoĞci szwedzkich nadawców publicznych o podtytule Edukacja i dostĊp – publiczne radio i telewizja w latach 2014–2019. W przedáoĪonym tekĞcie poruszono wszystkie znaczące tematy, w tym Þ nansowanie, cyfryzacjĊ i konkurencyjnoĞü, oraz przedsta-wiono zaáoĪenia oferty programowej. UwaĪny przegląd tego dokumentu pozwala sformuáowaü wyzwania stojące przed paĔstwową spóáką Sve-riges Radio, jak równieĪ umoĪliwia „projekcjĊ dróg rozwoju” tego przedsiĊbiorstwa.
Niezale
ĪnoĞü jako podstawa
funkcjo-nowania mediów – najwa
Īniejsze
aspekty prawne i instytucjonalne
NiezaleĪnoĞü od organów paĔstwa, partii i polity-ków to podstawa funkcjonowania mediów, która w Szwecji przybiera specyÞ czną postaü. Zgodnie z przyjĊtą zasadą zachowania dystansu (zwaną arm’s length pronciple) w Szwecji wáaĞciciel mediów nie moĪe byü toĪsamy z ich dyrektorem merytorycznym. W przypadku mediów publicz-nych wáaĞciciel jest reprezentowany przez paĔ-stwo. Jak stwierdza Christian S. Nissen, „rządy
– równieĪ w paĔstwach skandynawskich – mają
skáonnoĞü do traktowania paĔstwowego nadaw-cy publicznego jako jednej spoĞród wielu broni ze swojego arsenaáu komunikacyjnego”4.
Kwestia niezaleĪnoĞci radia od wpáywów politycznych byáa juĪ poruszona w 1925 r. w pierwszej umowie zawartej miĊdzy paĔ-stwem szwedzkim a Radiotjänst (przekszta á-conym póĨniej w Sveriges Radio)5. Kolej-ne decyzje i akty prawKolej-ne zawieraáy równieĪ
elementy, które wiązaáy siĊ z dalszymi gwa-rancjami niezaleĪnoĞci. W latach 90. XX w. wáaĞcicielami trzech spóáek, które zarządzaáy mediami publicznymi, czyli Sveriges Televi-sion AB, Sveriges Radio AB i Utbildningsra-dio AB, zostaáy odpowiednio trzy niezaleĪne fundacje. NastĊpnie fundacje te poáączono w jedną o nazwie Förvaltningsstiftelsen för Sveriges Radio AB, Sveriges Television AB och Sveriges Utbildningsradio AB. Taka de-cyzja daáa gwarancjĊ jednoĞci i niezaleĪnoĞci szwedzkich mediów publicznych. Czáonkowie zarządu fundacji są wybierani przez rząd po uprzedniej konsultacji z partiami politycz-nymi zasiadającymi w parlamencie. W spo-rządzonym opisie aktualnej sytuacji mediów publicznych – zawartym w dokumencie rz ą-dowym z 2012 r. w sprawie funkcjonowania publicznego radia i telewizji – znajduje siĊ jasne stwierdzenie, Īe „potrzebne są takie ra-dio i telewizja publiczna, które funkcjonują niezaleĪnie od ingerencji politycznej, komer-cyjnej oraz od innych rodzajów nacisków”6. Ustawodawca, wyjaĞniając znaczenie mediów publicznych, spojrzaá ponadto na problem z perspektywy odbiorcy i wyraĨnie podkreĞliá, Īe „zasadniczą sprawą jest to, aby publicznoĞü otrzymywaáa wysokiej jakoĞci ofertĊ progra-mową charakteryzującą siĊ niezaleĪnoĞcią, apolitycznoĞcią i rzeczowoĞcią”7. Odpowied-nie uregulowania znajdują siĊ równieĪ w za-leceniach dotyczących pracy poszczególnych spóáek. Utbildningsradio (UR), na przykáad, wĞród zasad funkcjonowania ma w swoją dziaáalnoĞü wpisaną samodzielnoĞü i nieza-leĪnoĞü zarówno od paĔstwowych, jak i eko-nomicznych, politycznych i innych rodzajów
4 Ch.S. Nissen, What’s so special about nordic public service media [w:] Public service media from a nordic horizon, red. U. Carlsson, Göteborg 2013, s. 15.
5 Regeringens proposition 2012/13:164. Bildning och tillgänglighet..., dz. cyt., s. 7. 6 TamĪe, s. 13.
nacisku8. Zdaniem skandynawskich badaczy szwedzkim sposobem radzenia sobie z zagad-nieniem wpáywów róĪnorodnych grup na me-dia publiczne są rozwiniĊte instytucje publicz-ne, transparentnoĞü oraz dojrzaáoĞü kultury politycznej9. AnalizĊ zasad, na których oparto szwedzkie pojmowanie niezaleĪnoĞci, moĪna przeprowadziü, opisując proces ksztaátowania siĊ mediów publicznych w kraju. W niniejszym artykule zostaną omówione tylko najistotniej-sze elementy systemu prawnego regulującego funkcjonowanie mediów publicznych w Szwe-cji. Natomiast wiĊcej miejsca zajmą aspekty instytucjonalne oraz praktyka dziaáania.
KaĪdy, kto emituje programy telewizyjne bądĨ radiowe w Szwecji podlega ustawie o ra-diu i telewizji (Radio- och tv-lagen). Ustawa zawiera przepisy odnoszące siĊ do: przyzna-wania zezwoleĔ i koncesji na dziaáanie stacji radiowych i telewizyjnych; zawartoĞci progra-mów; lokowania produktów; sponsoringu, re-klamy i ogáoszeĔ w radiu i telewizji; sposobów kontroli oraz nadzoru, takĪe w sprawie kar za nieprzestrzeganie przepisów zawartych w usta-wie. Pozwolenie na nadawanie programów tele-wizyjnych i audycji radiowych Þ nansowanych ze Ğrodków publicznych na zasadach zawartych w przepisach ustawy o Þ nansowaniu publiczne-go radia i telewizji – Lag (1989:41) om Þ nansie-ring av radio och TV i allmänhetens tjänst – jest przyznawane przez rząd. Natomiast inne pod-mioty, które chcą prowadziü dziaáalnoĞü nadaw-czą, muszą zarejestrowaü siĊ w UrzĊdzie ds. Ra-dia i Telewizji (Myndgiheten för radio och tv)10. W sierpniu 2010 r. ten urząd przejąá kompeten-cje dwóch innych instytucji, które zlikwidowa-no z datą jego powstania. Byáy to: Urząd Radia
i Telewizji (Radio- och TV-verket) oraz Urząd Kontroli Radia i Telewizji (Granskningsnämn-den för radio och TV). Ta druga instytucja staáa siĊ wewnĊtrznym organem UrzĊdu ds. Radia i Telewizji. Zgodnie z zapisem znowelizowa-nego rozporządzenia z instrukcjami dla UrzĊdu ds. Radia i Telewizji „co roku, na podstawie raportu przygotowanego przez Sveriges Tele-vision AB, Sveriges Radio AB oraz Sveriges Utbildningsradio AB, ocenia ona stan realizacji zadaĔ powierzonych tym spóákom w zezwole-niu na nadawanie i otrzymywanie subwencji oraz w innych zezwoleniach ustalonych przez rząd i wymienionych w ustawie o radiu i telewi-zji (Radio- och tv-lagen)”11.
Warto podkreĞliü, Īe w omawianych doku-mentach stosowany jest termin public service oraz jego szwedzkie táumaczenie i allmänhe-tens tjänst, co znaczy „w sáuĪbie publicznej”. W rządowej propozycji dotyczącej publiczne-go radia i telewizji Regeringens proposition 2012/13:164. Bildning och tillgänglighet – ra-dio och tv i allmänhetens tjänst 2014–2019 te terminy są uĪywane zamiennie12.
Komercjalizacja, czyli od monopolisty
do dominatora
W opisie sytuacji sektora mediów publicznych na rynku mediów w Szwecji istotne wydają siĊ trzy elementy: podziaá rynku nadawców radio-wych miĊdzy gáównych graczy, ocena oferty programowej szwedzkiego publicznego nadaw-cy radiowego, zasiĊg i charakterystyka odbior-ców mediów publicznych.
Szwedzki rynek radiowy jest podzielony miĊdzy trzech waĪnych graczy – publicznego nadawcĊ Sveriges Radio (SR) i dwa prywatne
8 TamĪe, s. 33.
9 Public service media..., dz. cyt., s. 15.
10 Par. 3 ustawy o radiu i telewizji Radio- och tv-lagen (2010:696).
11 Par. 2 zarządzenia Förordning (2010:1062) med instruktion för Myndigheten för radio och tv. Przepis wszedá
w Īycie 1 stycznia 2014 r.
koncerny mediowe ProSieben/SBS oraz MTG (Modern Times Group). Taki stan jest efektem procesu przemian, które zachodziáy na szwedz-kim rynku mediów jeszcze przed uaktywnie-niem siĊ radiowych stacji komercyjnych. Od 1925 r., kiedy to spóáka Sveriges Radio otrzy-maáa koncesjĊ na prowadzenie dziaáalnoĞci nadawczej, szwedzki rynek przez kilka dzie-siĊcioleci cechowaá wysoki poziom stabiliza-cji. W latach 50. i 60. XX w. wprowadzono drugi i trzeci program radia publicznego (P2 i P3). Natomiast w latach 70. pojawiáy siĊ hi-perlokalne rozgáoĞnie sąsiedzkie prowadzone przez róĪnego rodzaju organizacje oraz związ-ki wyznaniowe. To wáaĞnie one utorowaáy dro-gĊ lokalnym rozgáoĞniom prywatnym13. Mono-pol Sveriges Radio (SR) zaáamaá siĊ w 1981 r., gdy koncesjĊ na nadawanie przyznano pierw-szemu nadawcy prywatnemu. NastĊpnie w la-tach 90. ubiegáego wieku parlament szwedzki zdecydowaá o otwarciu rynku dla nadawców prywatnych rozgáoĞni lokalnych Þ nansowa-nych z reklam14 i dopiero od tego czasu moĪna mówiüopowstaniu wolnego rynku. Obecnie „nadawanie jest zdominowane przez media publiczne Þ nansowane z opáat abonamento-wych. Nadawca publiczny deÞ nitywnie straciá pozycjĊ monopolisty i konkuruje z wieloma nadawcami komercyjnymi na zderegulowa-nym rynku”15. Pozycja SR w tym obszarze jest mimo to niezagroĪona – wáaĞciwie pod kaĪdym wzglĊdem – o czym Ğwiadczą najnowsze dane statystyczne odnoszące siĊ do najwaĪniejszych aspektów funkcjonowania na rynku medial-nym. WiąĪą siĊ one z poziomem sáuchalnoĞci,
udziaáem w rynku oraz poziomem zaufania spoáecznego16. Jednym ze Ĩródeá stabilnej po-zycji SR wydaje siĊ byü odpowiedzialne po-dejĞcie do odbiorców i do ich potrzeb. Sveriges Radio (tak samo jak pozostaáe podmioty – STV i UR) speánia oczekiwania programowe poje-dynczych sáuchaczy i dociera z ofertą do jak najszerszych grup odbiorców: „NadrzĊdnym zadaniem nadawców publicznych jest przed-stawienie moĪliwie szerokiej oferty programo-wej, która byáaby dostĊpna dla wszystkich (…) i cechowaáa siĊ róĪnorodnoĞcią, wysoką jako-Ğcią, obiektywizmem i dobrym smakiem”17.
Warto zwróciü uwagĊ na Utbildningsradion (UR) – jednego z dwóch nadawców, poza Sve-riges Radio (SR) – który posiada pozwolenie na emisjĊ w caáym kraju. UR jest ciekawym przy-káadem w ramach medialnej gry rynkowej. Jego celem jest produkcja wyáącznie programów edukacyjnych skierowanych do róĪnorodnych grup odbiorców – nie tylko do dzieci i m áodzie-Īy, ale takĪe do osób niepeánosprawnych oraz do czáonków mniejszoĞci etnicznych i narodo-wych. Zadania UR od samego początku, czyli od momentu wyodrĊbnienia siĊ tej spóáki jako samodzielnego podmiotu w 1993 r., wiązaáy siĊ z ofertą szerokiego zakresu programów udostĊp-nianych przez Sveriges Television (SVT) i Sve-riges Radio (SR). Poszerzając swoją podsta-wową dziaáalnoĞü, UR (we wspóápracy z STV) utworzyáo specjalny kanaá Kunskapskanalen. Są w nim emitowane programy edukacyjne, relacje z konferencji, seminariów, obrady parlamentu. Spóáka kontynuuje swoją dziaáalnoĞü progra-mową takĪe w internecie18.
13 Public service media..., dz. cyt., s. 29.
14 Raport Den svenska mediemarknaden 2011, Göteborg 2011, s. 23.
15 K.E. Gustafsson, H. Örnebring, D.A.L. Levy, Press subsidies and local news: the swedish case, Oxford 2009, s. 3. 16 Dane za: NORDICOM, TNS oraz L. Weibull, Å. Nilsson, Tilltro till medier och politik, http://www.som.gu.se/
digitalAssets/1288/1288333_133-148.pdf [dostĊp: 3.07.2012].
17 Regeringens proposition 2012/13:164. Bildning och tillgänglighet..., dz. cyt., s. 12–13.
18 Myndigheten för Radio och TV, Svenskt medieutbud 2012, Göteborg 2012, s. 63, 66. Strona internetowa
Tabela 1. zawiera dane dotyczące czasu po-ĞwiĊcanego w ciągu dnia na sáuchanie radia. Wynika z niej, Īe na sáuchanie radia w Szwecji odbiorcy przeznaczają przeciĊtnie niemal dwie
19 Dane najwiĊkszego szwedzkiego oĞrodka badaĔ rynkowych TNS Sifo, zhttp://www.tns-sifo.se/rapporter-under
sokningar/radioresultat/radiorapporter-ppm/ [dostĊp: 12.07.2013].
20 Pomiary wykonywane przez TNS dotyczą poszczególnych tygodni roku; w przypadku podanym w tabeli 1.
dane liczbowe dotyczą kolejno tygodni od 11. do 15. w 2013 r.
21 Badanie wykonano w ciągu jednego tygodnia – od poniedziaáku do niedzieli.
22 Raport NORDICOM na temat konsumpcji mediów w Szwecji w 2012 r. http://www.nordicom.gu.se/eng_mt/
Þ ler/English_Mbar_2012.pdf, s. 3 [dostĊp: 22.08.2013].
Tabela 1. ĝredni czas spĊdzany na sáuchaniu radia w ciągu dnia (w min.) i w tygodniach od 11. do 15. w 2013 r. Grupa wiekowa 12–79 lat (áącznie przez czĊstotliwoĞci FM oraz internet)19
Rok tydzieĔ20 2013 11. 2013 12. 2013 13. 2013 14. 2013 15. àącznie minut 112 114 111 109 110
Słuchalność radia średnio w ciągu dnia w latach 2002–2012
200 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0 2003 2004 2006 2007 lata 2008 2009 2010 2011 2012 2005 minuty/dzień
Wykres 1. Czas (w min.) poĞwiĊcany na sáuchanie radia Ğrednio w ciągu dnia w latach 2002–2012 przez sáuchaczy w wieku 9–79 lat21
ħródáo: opracowanie wáasne na podstawie raportu NORDICOM
Średni zasięg radia w latach 2002–2012 w procentach
82 80 78 76 74 72 70 68 66 2003 2004 2006 2007 lata 2008 2009 2010 2011 2012 2005 procent
Wykres 2. ĝredni zasiĊg radia w latach 2002–2012 (w %)
ħródáo: opracowanie wáasne na podstawie raportu NORDICOM
godziny dziennie. W ogólnym budĪecie czasu w 2012 r. radio z wynikiem 22% znalazáo siĊ na drugiej pozycji za telewizją (26%), a przed internetem (19%)22. Na wykresie 1. znajduje siĊ graÞ czny obraz zmian sáuchalnoĞci radia na przestrzeni dziesiĊciu lat.
Kolejny wykres obrazuje zmiany w zasi Ċ-gu radia równieĪ na przestrzeni dziesiĊciu lat (2002–2012).
Jak wynika z obu wykresów, czas po ĞwiĊ-cony na sáuchanie radia w latach 2002–2012 systematycznie malaá. RównieĪ zasiĊg radia, chociaĪ nie w caáym obserwowanym okresie, ulegaá zmniejszeniu. Mimo widocznego spadku liczby wciąĪ pozostają wysokie, co oznacza, Īe rynek – choü maáy – jest waĪnym elementem gry na rynku mediów w ogóle, a walka konku-rencyjna jest zjawiskiem realnym.
Walka konkurencyjna na rynku radiowym w Szwecji przebiega na wszystkich polach. W tabelach 2., 3. i 4. znajdują siĊ dane liczbo-we, które oddają stan konkurencji na szwedzkim rynku w trzech gáównych obszarach: zasiĊg, bu-dĪet czasu sáuchaczy podzielony miĊdzy gáów-nych graczy rynku oraz udziaá w rynku. Dane odnoszą siĊ do programów Sveriges Radio – P1, P2, P3, P4, trzech najwiĊkszych anten SBS radio, czyli Mix Megapol, NRJ i Rockklassiker, a takĪe dwóch najwiĊkszych anten korporacji MTG, Rix FM i Bandit Rock.
ObecnoĞü trzech duĪych graczy na szwedzkim rynku to wynik procesu koncentracji wáasnoĞci oraz centralizacji produkcji. Dominacja publiczne-go nadawcy wydaje siĊ niezachwiana, szczególnie w duĪych miastach. Poza duĪymi miastami kon-kurencja odbywa siĊ przede wszystkim miĊdzy programami Rix FM (wáasnoĞü koncernu MTG) oraz Mix Megapol (wáasnoĞü koncernu SBS)25.
Zrozumienie fenomenu szwedzkiego pu-blicznego nadawcy radiowego i jego silnej po-zycji na rynku szwedzkim wymaga bliĪszego spojrzenia na ofertĊ poszczególnych anten ra-diowych. Tabela 5. zawiera skróconą charakte-rystykĊ kaĪdego z programów SR w tym: rok zaáoĪenia, gáówny zakres tematyczny progra-mów oraz grupĊ docelową.
23 Dane TNS Sifo, http://www.tns-sifo.se/rapporter-undersokningar/radioresultat/radiorapporter-ppm/ [dostĊp:
12.07.2013].
24 TamĪe.
25 Raport Den svenska mediemarknaden 2011..., dz. cyt., s. 23.
26 Dane TNS Sifo, http://www.tns-sifo.se/rapporter-undersokningar/radioresultat/radiorapporter-ppm/ [dostĊp:
12.07.2013].
Tabela 2. ZasiĊg stacji radiowych (w %) przeciĊtnie w ciągu dnia w 11. i 15. tygodniu 2013 r. (FM oraz internet)23 NADAWCA 2013 11. 2013 15. SR Radio 62,0% 59,7% SBS Radio 25,7% 27,0% MTG Radio 17,5% 17,7%
Tabela 3. Czas spĊdzony (w min.) na sáuchaniu programów kaĪdego z trzech gáównych nadawców radiowych przeciĊtnie w ciągu dnia w tygodniach od 11. do 15. w 2013 r.24
NADAWCA 2013 11. 2013 12. 2013 13. 2013 14. 2013 15. SR Radio 145 148 145 148 145 SBS Radio 52 54 60 55 54 MTG Radio 47 48 49 50 48
Tabela 4. Udziaá w rynku (w %) w tygodniu 11. i 15. w 2013 r. (FM oraz internet)26
NADAWCA 2013 11. 2013 15. SR Radio 80,7% 78,8% SBS Radio 11,9% 13,4% MTG Radio 7,4% 7,8%
Programy Sveriges Radio nie stanowią dla siebie konkurencji ze wzglĊdu na zróĪnicowaną ofertĊ. Szwedzcy medioznawcy mówią nawet o komplementarnoĞci tych programów i tworze-niu przez nie wspólnej „rodziny programów”28. DziĊki swojej róĪnorodnej ofercie SR moĪe konkurowaü na rynku ze stacjami komercyjny-mi, czyli przede wszystkim z antenami korpo-racji SBS i MTG. Z zestawienia przedstawio-nego w tabeli 5. wynika, Īe oferta programowa czterech stacji Sveriges Radio (SR) jest na tyle zdywersyÞ kowana i atrakcyjna dla róĪnych grup odbiorców, iĪ jako rodzina programów mogą one okazaü siĊ silną konkurencją dla pro-gramów oferowanych przez rozgáoĞnie komer-cyjne. NaleĪy ponadto pamiĊtaü, Īe na rynku nadawców radiowych „front walki” o sáuchaczy przebiega nie tylko na linii nadawca publiczny – stacje komercyjne. TakĪe i rozgáoĞnie prywatne rywalizują miĊdzy sobą, co znacząco zwiĊksza szanse na popularnoĞü programów oferowanych
przez SR. Z raportu Svenskt medieutbud 2012, przygotowanego przez Urząd ds. Radia i Tele-wizji, wynika, Īe trudno jednoznacznie stwier-dziü, jakie treĞci przewaĪają na kaĪdej z anten omawianych w tabeli 5., a naleĪących do Sveri-ges Radio. O ile P1 moĪna uznaü za kanaá gáów-nie informacyjny, a P2 – za artystyczny, o tyle róĪnorodnoĞü programowa P3 i P4 sprawia, Īe nieáatwo w sposób oczywisty je zaklasyÞ kowaü, a nawet porównywaü.
CharakterystykĊ kanaáów SR warto uzu-peániü danymi odnoszącymi siĊ do zasiĊgu kaĪdego z nich. Ten z kolei kieruje nas do ko-lejnego aspektu opisu mediów publicznych, a mianowicie do jego odbiorców. Dane za-mieszczone w tabeli 6. pokazują, Īe w kwestii zasiĊgu bezapelacyjnie dominuje kanaá P4. Ma on obecnie równieĪ najliczniejszą grupĊ sáuchaczy. Jego najwiĊkszym atutem jest lo-kalnoĞü oraz skierowanie oferty programowej do máodych ludzi.
27 Public service media..., dz. cyt., s. 21.
28 T. Hujanen, L. Weibull, E. Harrie, The challenge of public service broadcasting in the nordic countries: contents and audiences [w:] Public service media..., dz. cyt.
Tabela 5. Charakterystyka programów szwedzkiego radia publicznego Sveriges Radio (SR)27
Program Data utworzenia ZawartoĞü Grupa docelowa (wiek)
SR/P1 1925 rozmowy, wiadomoĞci, debaty, sprawy bieĪące, teatr, dokument, sztuka, nauka 20–79 lat
SR/P2 1955
muzyka klasyczna i wspóáczesna, programy edukacyjne, audycje w jĊzykach imigrantów i mniejszoĞci narodowych
20–79 lat
SR/P3 1964
muzyka popularna, wiadomoĞci, programy kulturalne i spoáeczne, rozrywka 13–35 lat SR/P4 (áącznie z 25 stacjami regionalnymi)* 1993 (stacje regionalne 1987–1989)
wiadomoĞci, sport, programy
regionalne, muzyka 30–79 lat
* SR nadaje równieĪ dwa lokalne programy: w Sztokholmie („SR Metropol” – powstaáo w 2007 r.) oraz w Malmö („Din Gata” – powstaáo w 2006 r.).
Tabela 6. ZasiĊg programów szwedzkiego radia publicznego Sveriges Radio (przeciĊtnie w cią-gu dnia) w tygodniach 1. i 28. 2013 r. (zasiĊg ludnoĞci w %)29 Program SR 2013 1. 2013 28. P1 12,20% 18,30% P2 3,10% 3,00% P3 13,40% 15,60% P4 41,20% 42,10%
Szwedzki nadawca publiczny juĪ w latach 90. XX w. zorientowaá siĊ, Īe jego stacje radio-we bĊdą konkurencyjne na rynku jedynie wtedy, gdy zmieni siĊ oferta programowa dla sáucha-czy. Aby osiągnąü ten efekt zdecydowano siĊ na zmianĊ pojmowania roli radia jako medium uniwersalnego, pluralistycznego i zrównowa-Īonego. W tym celu przeanalizowano model zaproponowany przez stacje komercyjne, które dostosowywaáy swoją ofertĊ wedle potrzeb kon-kretnych grup odbiorców. W rezultacie wyró Ī-niono trzy podstawowe kierunki proÞ lowania kanaáów radiowych. Pierwszy kanaá miaá byü nastawiony na emitowanie spokojnej muzyki dla dorosáych sáuchaczy; drugi proponowaá audycje skoncentrowane na rozmowach, kulturze i mu-zyce (klasycznej); trzeci natomiast skierowano do máodych odbiorców, oferując im gáównie muzykĊ popularną (hity)30. WaĪną zmianą byáo poszerzenie grona sáuchaczy o nową generacjĊ odbiorców – máodych ludzi, którzy chĊtniej siĊ-gali po internetowe Ĩródáa informacji. Sieü staáa siĊ dla nich podstawowym Ĩródáem komunika-cji oraz pozyskiwania treĞci – przede wszystkim
muzyki do tej pory dostarczanej gáównie przez radio. Badacze podkreĞlają rolĊ, jaką w tej dzie-dzinie odegraáo pojawienie siĊ serwisu Spotify. JednakĪe odejĞcie máodych sáuchaczy od radia miaáo – ich zdaniem – wiĊksze znaczenie dla spadków zanotowanych przez stacje komercyj-ne. ObniĪenie liczby sáuchaczy w mniejszym stopniu dotknĊáo stacje publiczne31.
G
áówne obszary debaty – propozycje
zmian
Warto zwróciü uwagĊ na kilka debat nad róĪ-nymi przejawami funkcjonowania mediów pu-blicznych w Szwecji, w tym kwestii struktury mediów, nowych form opáat abonenckich, czy teĪ harmonogramu cyfryzacji mediów publicz-nych. Gdy mowa o pierwszym z wymienionych zagadnieĔ, tj. o strukturze mediów, wypada przypomnieü polemikĊ, która miaáa miejsce w latach 2007–2008. JednoczeĞnie naleĪy pa-miĊtaü, Īe w Szwecji od 1993 r. nadawcy pu-bliczni, jako operatorzy, dziaáają w obrĊbie dwóch oddzielnych spóáek. Radio podlega paĔ-stwowej spóáce Sveriges Radio AB, natomiast telewizja SVT jest zarządzana przez Sveriges Television AB32. W 2007 r. rozpoczĊáa siĊ dys-kusja – zapoczątkowana przez zarządzające ówczeĞnie spóákami SVT oraz SR, EvĊ Ha-milton (SVT) oraz Kerstin Brunnberg (SR) – nad moĪliwoĞcią fuzji obu przedsiĊbiorstw na zasadzie wspóápracy edytorskiej, administra-cyjnej i wspólnych sieci przesyáowych. Doty-czyáoby to takĪe siedziby obu spóáek. Biorąca udziaá w debacie obecna dyrektor zarządzająca SVT Christina Jutterström zaproponowaáa, aby SR i SVT poáączyü w jedno przedsiĊbiorstwo
29 Dane TNS Sifo, http://www.tns-sifo.se/rapporter-undersokningar/radioresultat/radiorapporter-ppm/ [dostĊp:
12.07.2013].
30 Public service media..., dz. cyt., s. 31.
31 Raport Medieutveckling 2011, Myndigheten för Radio och TV, Sztokholm 2011, s. 31.
32 Obie spóáki naleĪą do paĔstwowej fundacji Förvaltningsstiftelse för Sveriges Television AB, Sveriges Radio
AB och Sveriges Utbildningsradio AB. Zarząd fundacji desygnowany jest przez rząd, natomiast czáonków zarządu Sveriges Radio mianuje zarząd fundacji.
„Public Service Ltd.”. Takie rozwiązanie skut-kowaáoby optymalizacją kosztów funkcjono-wania mediów publicznych. Natomiast tele-wizyjną opáatĊ abonamentową – jej zdaniem – mogáaby zająü public service fee pochodzą-ca z podatków i páacona przez wszystkich do-rosáych Szwedów33. Poza przyczynami natury stricte Þ nansowej pojawiá siĊ teĪ argument, Īe odbiorcy, którzy wnoszą opáaty abonamentowe powinni mieü bardziej bezpoĞredni wpáyw na produkcjĊ programów. Zaproponowane zmiany spotkaáy siĊ równieĪ z gáosami krytyki. Zasiada-jący w radzie nadzorczej SR Ove Joanson zasu-gerowaá, Īe poáączenie obu spóáek doprowadzi do podporządkowania radia stacjom telewizyj-nym. Tym samym zmniejszy siĊ rola Szwedz-kiego Radia, co spowoduje likwidacjĊ jego 27 lokalnych rozgáoĞni34. CzĊĞü pomysáów wpáy-nĊáa poza tym na podjĊcie skutecznych dziaáaĔ, miĊdzy innymi w kwestii zdeÞ niowania zmian, które znalazáy siĊ w nowelizacji ustawy o Þ nan-sowaniu radia i telewizji w sáuĪbie publicznej35 z 1 stycznia 2010 r. W nowelizacji umieszczono zapis o zmianie nazwy opáaty abonamentowej z formuáy „opáata telewizyjna” (tv-avgiften) na „opáata radiowo-telewizyjna” (radio- och tv--avgiften). W ten sposób podkreĞlono fakt, Īe z wpáywów pochodzących z tej wáaĞnie opáaty korzysta równieĪ publiczny nadawca radiowy. Ponadto zobligowano szwedzkich przedsi Ċbior-ców do páacenia jednej opáaty abonamentowej,
a nie – jak to miaáo miejsce do tej pory – kilku opáat uzaleĪnionych od liczby posiadanych od-biorników36.
Kolejnym przedmiotem debaty staáa siĊ kwestia cyfryzacji szwedzkiego radia. JuĪ jesie-nią 1995 r. SR oraz UR otrzymaáy zgodĊ na wy-konanie testów nadawania z wykorzystaniem technologii DAB. WĞród uwag, jakie Szwedz-kie Radio przedstawiáo do rządowej propozy-cji w sprawie peánej digitalizacji planowanej na 2022 r., pojawiáa siĊ obawa, Īe stopniowe przechodzenie – a co za tym idzie równocze-sne nadawanie FM i DAB – bĊdzie generowaáo zbyt duĪe koszty. Zaniepokojenie dotyczyáo teĪ jednoczesnego wyáączenia wszystkich kanaáów nadających na falach FM. Mimo obaw przed-stawionych rządowi, zdaniem SR przechodze-nie na nadawaprzechodze-nie cyfrowe – dla dobra sáuchaczy – powinno siĊ odbywaü stopniowo37.
SpoĞród wypowiedzi zgáoszonych w dysku-sji najmniej odnosiáo siĊ do problemu przygoto-wania infrastruktury i ewentualnego czasowego odciĊcia grup sáuchaczy od audycji nadawanych przez paĔstwowego nadawcĊ publicznego. Pod wzglĊdem dostĊpu do internetu oraz zaawanso-wania technicznego urządzeĔ nadawczych i sie-ci przesyáowych Szwecja znajduje siĊ w Ğwia-towej czoáówce. Bez obaw wiĊc, tak jak pozo-staáe paĔstwa skandynawskie (wĞród których najbardziej zaawansowany poziom prezentuje Norwegia), planuje w nastĊpnych latach
przej-33 Obecnie dziaáalnoĞü programowa Sveriges Radio jest Þ nansowana ze Ğrodków gromadzonych z opáaty
radio-wo-telewizyjnej, która zgodnie z ustawą o Þ nansowaniu publicznego radia i telewizji – Lagen (1989:41) om Þ nansie-ring av radio och TV i allmänhetens tjänst – pobierana jest od kaĪdego posiadacza odbiornika telewizyjnego.
34 Przebieg debaty Ğledziáy z zainteresowaniem szwedzkie media, w tym najwiĊkszy dziennik „Dagens
Nyhe-ter”, na którego áamach w listopadzie 2007 r., w dziale „Debata”, dyrektor zarządzająca SVT Eva Hamilton oraz dyrektor zarządzająca SR Kerstin Brunnberg zamieĞciáy swoje artykuáy: http://nordicom.gu.se/eng_mt/minletter. php?id=93#Should%20the%20public%20service%20companies%20SVT%20and%20SR%20be%20merged? [dostĊp: 20.07.2013].
35 Ustawa o Þ nansowaniu publicznego radia i telewizji – Lag (1989:41) om Þ nansiering av radio och tv i
allmän-hetens tjänst.
36 WiĊcej szczegóáów dotyczących omówionych tu prawnych aspektów funkcjonowania szwedzkiego
radio-wego nadawcy publicznego znajduje siĊ na stronie http://www.radiotjanst.se/sv/Avgiften/Lagar-och-regler/ [dostĊp: 12.07.2013].
Ğcie z nadawania FM na sieü cyfrową DAB. Ten proces nie przebiega jednak bez kontrower-sji, poniewaĪ spoĞród paĔstw skandynawskich Szwecja niestety w tym zakresie jest najmniej zaawansowana. Norwegia i Dania termin przej-Ğcia na DAB ustaliáy odpowiednio na 2017 i 2019 r. W lipcu 2013 r. na áamach dziennika „Dagens Nyheter” szwedzka minister kultury Lena Adelsohn Liljeroth opublikowaáa mate-riaá, w którym przedstawiáa plany rządu do-tyczące zbliĪającego siĊ kolejnego 6-letniego okresu funkcjonowania mediów publicznych. Artykuá zawiera miĊdzy innymi informacjĊ, Īe data przejĞcia na DAB jest planowana na 2022 r. Szwedzka minister podkreĞliáa teĪ, Īe ten proces ma przebiegaü zgodnie z zasadami rynkowymi. Ponadto w efekcie cyfryzacji po-jawią siĊ moĪliwoĞci tworzenia nowych stacji radiowych, co przyczyni siĊ do wiĊkszego do-stĊpu do radia38.
Do debaty nad cyfryzacją i innymi planami zmian w dziaáalnoĞci publicznych nadawców w Szwecji doáączyá Axel Björklund – dzienni-karz najwiĊkszej szwedzkiej gazety „Dagens Nyheter”. Odpowiadając na artykuá Leny Adel-sohn Liljeroth, poddaá w wątpliwoĞü niektóre z proponowanych zmian. CzĊĞü z nich doty-czyáa planów cyfryzacji SR. Axel Björklund zwróciá uwagĊ na fakt, Īe zwiĊkszenie liczby stacji radiowych wcale nie musi siĊ przeáoĪyü na zwiĊkszenie ich dostĊpnoĞci. PodkreĞliá po-nadto, Īe zmiany bĊdą kosztowne, choü uwaĪa, Īe są niezbĊdne. DuĪo zastrzeĪeĔ zgáosiá takĪe z powodu iloĞci Ğrodków przeznaczanych na funkcjonowanie elektronicznych mediów pu-blicznych, które są niemal porównywalne ze Ğrodkami inwestowanymi w strony internetowe tych mediów. Jego zdaniem – jako pracownika
mediów drukowanych (sam uĪywa okreĞlenia „mediów tekstowych”) – wzbudza to kontro-wersje39.KoĔcząc artykuá, konkluduje, Īe nad-szedá juĪ czas na odejĞcie od przestarzaáego modelu mediów publicznych. Media publiczne bezspornie wymagają wprowadzenia innowacji, poniewaĪ rynek mediów szybko siĊ zmienia, a za szeĞü lat samo DAB juĪ nie wystarczy.
Podsumowanie
Szwedzki radiowy nadawca publiczny Sveriges Radio AB podjĊáo próbĊ obrony wysokiej pozy-cji, którą przez ostatnie lata udaáo mu siĊ wypra-cowaü. Ale z kaĪdym rokiem walka jest coraz trudniejsza. PrzeobraĪenia zachodzące na rynku mediów dotykają wáaĞciwie kaĪdego obszaru ich funkcjonowania, gdyĪ zmienia siĊ nie tyl-ko technologia, lecz równieĪ odbiorcy oczekują innych rodzajów usáug. W przypadku mediów publicznych sprawą podstawową jest informo-wanie o sposobach wydatkowania Ğrodków pu-blicznych. Nie muszą siĊ z tym mierzyü nadaw-cy prywatni. Punktem wyjĞcia do dyskusji nad perspektywami rozwoju Sveriges Radio jest przede wszystkim propozycja rządowa, o czym juĪ byáa mowa w artykule. Jest to bardzo ob-szerny dokument, który zawiera projekty zmian niemal w caáym obszarze dziaáalnoĞci radia. WĞród poruszonych zagadnieĔ znalazáy siĊ wiĊc kwestie związane z zawartoĞcią programową (zwiĊkszenie udziaáu programów kulturalnych), ze strukturami organizacyjnymi, kontrolą, for-mami Þ nansowania oraz z cyfryzacją. DuĪy nacisk zostaá poáoĪony na zwiĊkszenie zakresu dziaáaĔ zmierzających do udostĊpnienia treĞci przekazywanych przez nadawców publicznych do róĪnych grup spoáecznych, szczególnie do czáonków mniejszoĞci czy osób
niepeáno-38 Debata odbywaáa siĊ na áamach dziennika „Dagens Nyheter” w lipcu 2013 r., http://www.dn.se/debatt/digitaliserat
marknat-gor-det-mojligt-att-sanda-ß er-kanaler/ [dostĊp: 2.07.2013].
39 OdpowiedĨ Axela Björklunda na artykuá minister kultury, http://www.dn.se/kultur-noje/axel-bjorklund-mat
sprawnych. W tym celu naáoĪono obowiązek powiĊkszenia kwot wydatkowanych na progra-my edukacyjne, co wzmocni rolĊ edukacyjnej UR. Ponadto UR i SVT otrzymają dodatkowe instrukcje w sprawie kwot przeznaczanych na programy nadawane miĊdzy innymi w jĊzyku migowym oraz z napisami. Wszystkie podjĊte dziaáania bĊdą siĊ musiaáy wiązaü z wiĊkszymi wydatkami na dziaáalnoĞü SR i UR. W propo-zycji rządowej zostaáa podkreĞlona koniecznoĞü niezaleĪnoĞci i transparentnoĞci w dziaáaniach nadawców publicznych oraz obowiązek okreĞle-nia jasnych zasad Þ nansowaokreĞle-nia ich aktywnoĞci i uĪytkowania posiadanych funduszy. Ponad-to uznano, Īe celem, do którego naleĪy dąĪyü, musi byü masowoĞü radia – minimum 99,8% ludnoĞci (staáych mieszkaĔców) powinna mieü dostĊp do oferty nadawców publicznych. Wska-zane cele, choü ambitne, są niewystarczające.
Do rozwiązania wciąĪ pozostaje problem mo-delu licencjonowania dostĊpu do rynku oraz zasadnoĞü Þ nansowania tak duĪych inwestycji w zakresie misji publicznej Ğrodkami publicz-nymi, a nie za pomocą Ğrodków zewnĊtrznych (w caáoĞci bądĨ czĊĞciowo). Ponadto wciąĪ nie zostaáa zdeÞ niowana obecnoĞü radiowego nadawcy publicznego w internecie. WĞród pro-pozycji parlamentarnej komisji kultury znalazá siĊ jednakĪe pomysá wáączenia dziaáalnoĞci pro-wadzonej przez SR w internecie do ustawowych zadaĔ tej spóáki jako nadawcy publicznego40. Wydaje siĊ, Īe w propozycji rządowej na ko-lejny okres licencyjny ta oferta bĊdzie musiaáa siĊ pojawiü jako nastĊpny konieczny krok, tak jak wiele innych, o czym dyskutowano w trak-cie przygotowywania zasad funkcjonowania szwedzkiego radiowego nadawcy publicznego w latach 2014–2019.
40 Opinia parlamentarnej komisji kultury, Kulturutskottets betänkande 2013/14:KrU3, s. 1, https://www.riksdagen.
se/sv/Dokument-Lagar/Utskottens-dokument/Betankanden/201314Bildning-och-tillgangli_H101KrU3/ [dostĊp: 2.07.2014].
