Formy osuwiskowe na wzgórzu Kurczyna nad projektowanym zbiornikiem
„Œwinna Porêba” w Karpatach
Andrzej Ga³aœ*
Landslide forms on the Kurczyna hill over the planned ”Œwinna Porêba” water reservoir in the Carpathians (southern Poland). Prz. Geol., 822–826.
Summary. The ”Œwinna Porêba” water reservoir, currently under construction, will change stability of surrounding slopes. The existing system of faults and crevice caves causes an increasing landslide threat. Two caves of this type and an extensional trench were located on the Kurczyna hill slope. Moreover, older landslide that may turn active when saturated with water were found at the foothill. The rocks exposed on the Kurczyna hill belong to the Silesian unit, which is marked by rather stable slopes, compared to the Magura unit. However, in this part of the Silesian unit, which is exposed in the foreland of the flat napped Magura unit and probably influenced by this nappe, the slopes are apt to landslides.
Key words: mass movements, joints, crevice caves, ”Œwinna Porêba” water reservoir, Silesian Nappe, Flysch Carpathians
W 1986 r. rozpoczêto budowê zbiornika retencyjnego „Œwinna Porêba”. Powstanie on przez spiêtrzenie rzeki Skawy, w odcinku prze³omowym, 6 km na po³udnie od Wadowic. Ukoñczenie zapory i towarzysz¹cych jej obiek-tów hydrotechnicznych by³o przesuwane kilkakrotnie, ostatnio na 2008 r.
G³ównym zadaniem tego zbiornika jest retencja wody i ewentualne zaopatrzenie w ni¹ Górnego Œl¹ska. Poprzez wybudowanie zbiornika nast¹pi uregulowanie przep³ywu Skawy poni¿ej spiêtrzenia i redukcja fali powodziowej, która stanowi zagro¿enie tak¿e dla Krakowa. Spadek wody zostanie wykorzystany w elektrowni o mocy 3,8 MW. Dopuszczono wykorzystanie turystyczno-rekreacyjne i rybackie zbiornika (Jamka, 1998).
Piêtrzenie i spuszczanie wód zbiornika retencyjnego powoduje zmiany nasycenia ska³, wzrost si³ hydrodyna-micznych i mo¿e naruszyæ statecznoœæ zboczy doliny (Zabuski i in., 1999). Du¿e zmiany poziomu wód piêtrzo-nych w zbiorniku, wp³ywaj¹ bowiem na okresowy brak podparcia dla nasyconych wod¹ gruntów na stokach.
W otoczeniu przysz³ej czaszy zbiornika zlokalizowano dotychczas 22 osuwiska (ryc. 1) (Bober, 1994; Fischer, 1998). S¹ one zwi¹zane ze stref¹ nasuniêcia warstw magur-skich na p³aszczowinê œl¹sk¹ i by³y przedmiotem szcze-gó³owych badañ geologiczno-in¿ynierskich Przedsiêbiorstwa Hydrogeo w ramach studiów projektowych zbiornika „Œwin-na Porêba” (Faber & Ciombor, 1996). Badania te nie siêgnê³y jednak wzgórza Kurczyna, zlokalizowanego na brzegu przysz³ego zbiornika i zbudowanego z utworów jednostki œl¹skiej, która jest ogólnie uwa¿ana za teren mniej zagro¿ony osuwiskami. Na pó³noc od Suchej Beskidzkiej, wartoœci wska-Ÿnika osuwiskowoœci powierzchniowej dla jednostki magurskiej wynosz¹ 1,574, a dla œl¹skiej 0,843% (Bober, 1984).
Budowa geologiczna obszaru badañ
Rzeka Skawa, na odcinku przysz³ego zbiornika, rozci-na pasma wzgórz o ³agodnych, falistych grzbietach typo-wych dla Beskidów. Nachylenie stoków zwykle nie przekracza 30o, a tylko w prze³omowym odcinku rzeki ko³o
Mucharza i Œwinnej Porêby jest wiêksze.
Wzgórza s¹ zbudowane z fliszu p³aszczowin œl¹skiej i magurskiej. Linia nasuniêcia magurskiego dzieli obszar zbiornika z SW na NE (ryc. 1). Na omawianym obszarze w obrêbie jednostki œl¹skiej wystêpuje fragment bloku Beski-du Ma³ego ograniczony poprzecznym uskokiem na linii £êkawica–D¹brówka. Na wschód od tego uskoku p³asz-czowina jest z³uskowana i podzielona od pó³nocy na siod³o Stroñ i siod³o Stryszów–Palcza (Ksi¹¿kiewicz, 1973). Blok Beskidu Ma³ego ma budowê monoklinaln¹, a warstwy zapadaj¹ przewa¿nie na po³udnie. Przecinaj¹ go liczne uskoki poprzeczne, które powoduj¹, ¿e w poszczególnych czêœciach warstwy zapadaj¹ pod ró¿nym k¹tem (ryc. 1) (Ksi¹¿kiewicz, 1973).
W strefie nasuniêcia jednostki magurskiej na œl¹sk¹, wystêpuj¹ liczne zaburzenia tektoniczne, objawiaj¹ce siê spiêtrzeniem i wyciœniêciem warstw, istnieniem megabrek-cji tektonicznej oraz systemem odk³uæ i uskoków, w tym tak¿e uskoków poprzecznych do czo³a nasuniêcia (np. uskok Skawy — Ksi¹¿kiewicz, 1973). Zaburzenia te rzad-ko s¹ widoczne na powierzchni. Przyk³adem jest strefa brekcji tektonicznej ujawniona dopiero w trakcie budowy przelewu na lewym przyczó³ku zapory. Wed³ug Grzybow-skiego (1999) prze³om Skawy, rozpoczynaj¹cy siê pomiê-dzy Kurczyn¹ a Gór¹ Mucharsk¹, uformowany zosta³ poprzez uaktywnienie istniej¹cych uskoków Mucharza i Zagórza. Zmiany spadku doliny na tym odcinku œwiadcz¹ o bardzo m³odych ruchach tektonicznych (póŸnoglacjalnych) (Grzybowski, 1999).
Wzgórze Kurczyna le¿y na prawym brzegu Skawy, pomiêdzy Stryszowem i Mucharzem. Dolina Skawy w tym miejscu ma charakter prze³omu: miêdzy Kurczyn¹ i prze-ciwleg³¹ Gór¹ Mucharsk¹ zwê¿a siê do ok. 300 m. Wzgó-rze jest zbudowane z warstw istebniañskich dolnych i warstw istebniañskich górnych. We wschodniej czêœci pojawiaj¹ siê warstwy hieroglifowe. Warstwy istebnia-ñskie dolne reprezentowane s¹ przez ciemne ³upki, stano-wi¹ce najwy¿sze ogniwo tych warstw. Tworz¹ one ³awice gruboœci od 0,1 do 1 m, buduj¹ce wierzcho³kow¹ partiê Kurczyny i prawdopodobnie wystêpuj¹ce w pod³o¿u, we wschodniej czêœci wzgórza. Pokrywa zwietrzeliny masku-je u³o¿enie warstw.
Warstwy istebniañskie górne w rejonie wzgórza s¹ reprezentowane przez piaskowce, zlepieñce i ciemne ³upki ilaste. Przewa¿aj¹ piaskowce œrednioziarniste, czêsto zle-pieñcowate tworz¹ce ³awice o gruboœci 1–1,5 m. W sp¹gu piaskowców pojawiaj¹ siê zlepieñce. Wystêpuje tu tak¿e, ok. 1,5 m, warstwa charakterystycznych zlepieñców, które
*Wydzia³ Geologii, Geofizyki i Ochrony Œrodowiska, Akademia Górniczo-Hutnicza, al. Mickiewicza 30, 30-059 Kraków; pollux@slc1.geol.agh.edu.pl
zawieraj¹ egzotyki ska³ magmowych i meta-morficznych. Udzia³ ³upków w profilu warstw istebniañskich górnych nie przekracza 10%.
Ods³aniaj¹ce siê na wzgórzu Kurczyna war-stwy istebniañskie zapadaj¹ na ogó³ na S i SW
pod k¹tem 20–30o. Zaobserwowano niewielkie
uskoki i zmiany upadu warstw, œwiadcz¹ce o ist-nieniu lokalnych zaburzeñ tektonicznych w obrêbie masywu skalnego.
Podnó¿a stoków Kurczyny s¹ czêsto strome, zw³aszcza od po³udnia, gdzie osi¹gaj¹ nachyle-nie 30–40o. W strefie tej niemal brak pokrywy
zwietrzelinowej, a wychodniom piaskowców towarzysz¹ blokowiska skalne. W œrodkowej czêœci stoku nachylenie maleje do ok. 20o,
poja-wiaj¹ siê te¿ odcinki niemal poziome. Wierz-chowina jest ³agodna i pozbawiona wyraŸnych form morfologicznych. W jej obrêbie zazna-czaj¹ siê dwa ob³e wierzcho³ki (ryc. 2). Gruboœæ zwietrzeliny waha siê tu w granicach 0,5–6 m. Stoki Kurczyny s¹ rozciête radialnie w¹wozami (ryc. 2). Stoki porasta las mieszany, wierzcho-wina zaœ jest czêœciowo wylesiona.
Zgodne z zapadaniem warstw nachylenie po³udniowego stoku oraz wystêpowanie ³upków podœcielaj¹cych silnie spêkane piaskowce i zle-pieñce sprzyja rozwojowi ruchów masowych (ryc. 3A).
Osuwiska na wzgórzu Kurczyna Dotychczas na stokach Kurczyny rozpozna-no dwa ma³e osuwiska (Fischer, 1998). Szcze-gó³owe badania terenowe wykaza³y jednak wiêkszy zasiêg i iloœæ form wystêpuj¹cych na tym obszarze. Zlokalizowano tu cztery formy osuwiskowe (ryc. 2).
Osuwisko 1. U podnó¿a zachodniego stoku, przy wylocie jednego z w¹wozów powsta³o niewielkie osuwisko (ok. 1 ha) (ryc. 2.1). Nisza ma wysokoœæ 2–3 m. Osuwaniu podlega zwie-trzelina, a na powierzchni osuwiska s¹ widoczne œlady spe³zywania. Wspó³czesne przemieszcze-nia s¹ widoczne szczególnie w obrêbie wylesio-nej czêœci stoku. Osuwisko okreœlono jako translacyjne konsekwento-zwietrzelinowe wed³ug
klasyfikacji zaproponowanej przez Bobera
(Bober, 1984).
Osuwisko 2. Kolejne, bardziej rozleg³e osuwisko zlokalizowano ok. 200 m na S od osuwiska 1, na SW sk³onie Kurczyny (ryc. 2.2). Powierzchnia osuwiska wynosi ok. 3 ha. Nisza A A' B' B C C' 100m nisze osuwisk niches skarpy w¹wozów ravines
ods³oniêcia skalne i blokowiska
outcrops and blocks fields
wysiêki seepage z³aziska creeping zag³êbienia depressions Kurczyna Skaw a 29 Mysiorowa Jama Jaskinia Lisia 1 2 4 3 2a 31 2 piê trze nia po zi om 312 45 25 20 23 35 20 410 312 31 25 Ma x. Mucharz Zagórze 98 Œwinna Porêba Zapora Wadowice Wierzchowina(506) Kurczyna (410) £êkawica Skawa Skaw a Stryszów D¹brówka Starowidz (536) Zar¹bki Zembrzyce Sucha Beskidzka Tarnawa Dolna G. Mucharska (442) Skawce Jamniki
N
200 500 500 WARSZAWA 0 1km osuwiska landslideszasiêg zalewu przy maks. spiêtrzeniu
inundation at maximum rise
spe³zywanie
creeping
prawdopodobne uskoki
inferred faults
zasiêg p³aszczowiny magurskiej
extent of Magura nappe
jaskinia
cave
zabudowa zwarta
build-up area 98 drogimain roads
Ryc. 1. Rozmieszczenie osuwisk wokó³ projektowanego zbiornika „Œwinna Porêba” (wg Fischera, 1998)
Fig. 1. Distribution of landslides around the planned the ”Œwinna Porêba” water reservoir (after Fischer, 1998)
¬
Ryc. 2. Wzgórze Kurczyna z lokalizacj¹ osuwisk i jaskiñ
Fig. 2. Kurczyna Hill and localization of landsli-des and caves
o wysokoœci 3–5 m jest wyraŸnie widoczna tylko w górnej czêœci i ma d³ugoœæ ok. 150 m. U jej pod-nó¿a wykszta³ci³o siê szerokie (ok. 30 m) wyp³aszczenie. W tej strefie znajduj¹ siê otwory wejœ-ciowe dwóch jaskiñ: Mysioro-wej Jamy i Jaskini Lisiej, stanowi¹ce typ crevice caves oraz trzy leje zapadliskowe i nie-wielki rów rozpadlinowy, które s¹ równoleg³e do niszy (ryc. 2). Zapadliska maj¹ g³êb. 2–3 m i utworzy³y siê wskutek zawale-nia stropu szczelin dylatacyj-nych, których kontynuacj¹ s¹
obydwie jaskinie. Osuwisko
powsta³o w obrêbie grubo³awico-wych piaskowców i zlepieñców warstw istebniañskich górnych. Zdezintegrowany pakiet piaskow-cowy zeœlizguje siê konsekwentnie po powierzchniach ³upków, podœ-cielaj¹cych piaskowce i nachylo-nych tu pod k¹tem ok. 20o. Poni¿ej
jaskiñ powsta³o wtórne osuwisko, które rozwinê³o siê ju¿ w obrêbie
koluwium opisywanej formy
(ryc. 3B).
Jaskinie s¹ kontynuacj¹ p³asz-czyzny oderwania mas skalnych wg³¹b masywu. Podobne zjawi-sko, ale w inicjalnym etapie, opi-sali w Jaskini Zbójnickiej na Jaworzynie Krynickiej Margie-lewski i Urban (2000).
B
A
C
400 425 m n.p.m. A A' 100m 375 350 325 300 275warstwy istebniañskie dolne
Lower Istebna Beds
warstwy istebniañskie górne
Upper Istebna Beds
400 m n.p.m. 350 jaskinia Mysiorowa Jama cave 300 100m B B'
relikt tarasu wysokiego
upper terrace relic
m n.p.m. C C' 10m 310 300 290 piaskowce sandstones ³upki shales materia³ koluwialny colluvial material ¿wiry gravels zlepieñce z egzotykami
conglomerates with exotic pebbles
sto¿ek nap³ywowy
alluvial fan
uskoki
faults
Ryc. 3. Wybrane profile stoku: przekrój A-A’ — przez w¹wóz, B-B’ — przekrój przez Mysio-row¹ Jamê, C-C’ — w rejonie rozpadliny
Fig. 3. Selected cross-sections through the slopes: A-A’ — ravine, B-B’ — Mysiorowa Jama cave, C-C’ — near cleft
10,0 5,0 0,0 -5,0 A B C D -20,0 -15,0 -25,0 -10,0 C B A otwór wejœciowy entrance zaklinowane bloki wedged blocks -5,0 0,0 5,0 10,0 -5,0 0,0 5,0 0 5m D E E F F G G H I kierun ek spa dku stoku slope kierunek spa dku stoku slope J kruche partie brittle rocks otwór wejœciowy entrance H I 1. Mysiorowa Jama
N
1 0 -5,0 0,0 pochylnia ramp +10,0 2 m 2. Jaskinia Lisia +10,0 +5,0 +5,0 0,0 -5,0 0,0 0,0 32 43 27 35 42 0° 180° 90° 270° 58 0° 180° 90° 270° 42 0° 180° 90° 270° 43Ryc. 4. Plan jaskiñ Mysiorowa Jama i Jaskinia Lisia (wg Ganszera [W:] Pulina, 1997), na rycinie zaznaczono liniê spadku stoku oraz diagramy kierunkowe spêkañ ciosowych z liczb¹ pomiarów
Fig. 4. Sketch map of the Mysiorowa Jama and the Lisia caves (after Ganszer [in:] Pulina, 1997), with slope grade line and directional joint diagrams with number of measurements
Mysiorowa Jama ma d³ugoœæ ok. 130 m, deniwelacjê 35 m i obni¿a siê nieznacznie w kierunku zachodnim (Gan-szer [W:] Pulina, 1997). W¹skie korytarze s¹ rozwiniête pomiêdzy blokami piaskowcowymi du¿ych rozmiarów, odspojonymi wzd³u¿ spêkañ równoleg³ych do stoku. Wysokoœæ korytarzy dochodzi do 4 m, szerokoœæ zaœ rzad-ko przekracza 1 m. W znacznej czêœci jaskinia ma
charak-ter rumowiska. WyraŸne szczeliny o przebiegu
prostolinijnym wystêpuj¹ jedynie w czêœci zachodniej jaskini (ryc. 4.1, ryc. 5 — korytarze A i J).
Jaskinia Lisia ma d³ugoœæ oko³o 24 m, wysokoœæ kory-tarzy nie przekracza 1,5 m (Klassek [W:] Pulina, 1997). Otwór stanowi trudny do pokonania zacisk wœród bloków skalnych, który znajduje siê w dnie zapadliska pod nisz¹ osuwiska. Krótki korytarz o przebiegu NW–SE stanowi szczelinê powsta³¹ pomiêdzy nieznacznie spêkanymi blo-kami grubo³awicowych piaskowców (ryc. 4.2).
Pomiary kierunków spêkañ w jaskini Mysiorowa Jama, wskazuj¹ na istnienie wyraŸnego systemu spêkañ
poprzecznych do biegu warstw T 40ooraz dwóch zespo³ów
spêkañ skoœnych do biegu warstw: D1 275–285oi D2 165o
(ryc. 4.1A, C). W czêœci œrodkowej jaskini, zmiana kierun-ków zapadania warstw oraz kierunkierun-ków spêkañ jest praw-dopodobnie zwi¹zana z przemieszczeniami fragmentów masywu skalnego w tej strefie i rotacj¹ jego poszczegól-nych elementów (ryc. 4.1B).
Pomiary elementów tektonicznych w masywie in situ i w osuwiskach s¹ nieliczne (ryc. 2) i nie mo¿na jednoznacz-nie wskazaæ na rodzaj przemieszczeñ w obrêbie osuwiska. Jest to prawdopodobnie zsuw translacyjny konsekwent-no-zeœlizgowy w klasyfikacji Bobera (1984). W obrêbie koluwium analizowanej formy osuwiskowej powsta³o osu-wisko potomne (ryc. 2.2a). Jego nisza znajduje siê poni¿ej jaskiñ. Zaznacza siê ona w terenie wyraŸn¹, w górnej czêœci niemal pionow¹ skarp¹ o wysokoœci ok. 2–5 m, z dwoma ods³oniêciami spêkanych grubo³awicowych piaskowców. Ma ona nieregularny przebieg. Powierzchnia tego osuwiska wynosi ok. 1 ha. W czêœci podniszowej wystêpuj¹ tu dwa zag³êbienia i blokowiska skalne, a poni¿ej, na powierzchni koluwium uformowane s¹ trzy stopnie osuwiskowe o wyso-koœci od 2–4 m (ryc. 6). W obrêbie tej formy osuwaniu ule-gaj¹ bloki skalne, rumosz i zwietrzelina.
Osuwisko 3. Oko³o 100 m na wschód od opisanych wy¿ej form nieco mniejsze osuwisko o szerokoœæ ok. 150 m (ryc. 2.3). W zespole nisz o wysokoœci 1–4 m i nierów-nym przebiegu ods³aniaj¹ siê grubo³awicowe piaskowce i zlepieñce z egzotykami warstw istebniañskich górnych. W strefie podniszowej, 10 m powy¿ej dna doliny, znajduje siê rozpadlina skalna (rów rozpadlinowy) o szerokoœci ok. 4 m, stanowi¹ca prawdopodobnie pozosta³oœæ szczeliny ini-cjalnej. Przebieg rozpadliny jest równoleg³y do niszy; ma ona d³ugoœæ ok. 20 m. Na odspojonej czêœci masywu skal-nego zalegaj¹ otoczaki, które stanowi¹ relikt starszego tarasu ¿wirowego (ryc. 3C). Liczne bloki skalne u podnó¿a stoku wskazuj¹, ¿e przemieszczeniu uleg³y tu pakiety gru-bo³awicowych piaskowców istebniañskich, przykrytych utworami tarasu rzecznego. Jest to wiêc osuwisko pakieto-we, konsekwentno-strukturalne (Bober, 1984).
Osuwisko 4. Nieco inn¹ rzeŸb¹ charakteryzuje siê osu-wisko zlokalizowane we wschodniej czêœci wzgórza (ryc. 2.4). Jego nisza od pó³nocy ma wysokoœæ ok. 2 m, a od wschodu tworzy strom¹ skarpê o wysokoœci ok. 7 m. Powierzchnia osuwiska wynosi ok. 4,5 ha. W strefie podni-szowej wystêpuj¹ m³aki i wysiêki typowe dla osuwisk roz-winiêtych na zwietrzelinie ilastej lub ³upkach. Koluwium przetransportowane w ni¿sze partie stoku tworzy tu roz-leg³y wa³. Powierzchnia koluwium rozdzielona jest trzema wciosami erozyjnymi, które ku do³owi przechodz¹ w g³êboko wciête (7–9 m) w¹wozy. W ich dnie ods³ania siê zwietrzelina ³upków, a sporadycznie piaskowców, nale¿¹cych prawdopodobnie do warstw istebniañskich dol-nych. Z du¿ym prawdopodobieñstwem mo¿na wniosko-waæ, ¿e jest to zsuw konsekwentny stosunkowo cienkiej warstwy zwietrzeliny po powierzchni u³awicenia ³upków, warstw istebniañskich dolnych.
Potencjalne zagro¿enie zbiornika „Œwinna Porêba” osuwiskami
Oddzia³ywanie zbiornika na jego strefê brzegow¹ (abrazja, zmiana nasycenia i parametrów geomechanicz-nych ska³ wskutek piêtrzenia i spuszczania wody)
powodu-Ryc. 5. Korytarz J w jaskini Mysiorowa Jama (vide ryc. 4.1). Z lewej czêœæ odstokowa
Fig. 5. Gallery J in the Mysiorowa Jama cave. Slope to the left
Ryc. 6. Osuwisko poni¿ej jaskini Mysiorowa Jama Fig. 6. Landslide below the Mysiorowa Jama cave
je zaburzenie statecznoœci zboczy obszarów po³o¿onych powy¿ej rzêdnej piêtrzenia i zagra¿a posadowionym tam obiektom. Ruchy masowe stanowi¹ te¿ zagro¿enie „¿ywot-noœci” zbiornika poprzez zmniejszenie jego pojemnoœci (Dziewañski, 1999). W przypadku katastrofalnego prze-mieszczenia du¿ej masy skalnej do zbiornika, mo¿e nawet dojœæ do przelania siê wody przez koronê zapory i zalania obszarów poni¿ej (G³odek, 1965). Jest to o tyle istotne, ¿e na brzegach istniej¹cych ju¿ zbiorników w Karpatach powszechnie obserwuje siê uaktywnienie osuwisk (Zabu-ski i in., 1999). Najwiêksz¹ intensywnoœæ proces ten osi¹gn¹³ nad Jeziorem Ro¿nowskim, gdzie osuwiska zagra¿aj¹ zabudowaniom oraz drogom (np. droga Kra-ków–Nowy S¹cz na odcinku ko³o Têgoborza) (Ziêtara, 1973; Poprawa i in., 1997).
Osuwiska i zsuw obserwowane na wzgórzu Kurczyna znajduj¹ siê na ró¿nym etapie rozwoju i wskazuj¹ na mo¿liwoœæ dalszej aktywizacji ruchów masowych w oto-czeniu zbiornika Œwinna Porêba. Jakkolwiek nie s¹ to bar-dzo rozleg³e formy, stanowi¹ one jednak potencjalne zagro¿enie dla funkcjonowania zbiornika. Rzêdna przewi-dywanego normalnego piêtrzenia wynosiæ bêdzie 309 m, a maksymalnego 312 m npm. Opisane formy znajd¹ siê wiêc czêœciowo pod wod¹. Dotyczy to tak¿e jaskiñ, których wyloty znajduj¹ siê na wysokoœci ok. 325 m, lecz ich naj-ni¿ej dostêpny punkt ma rzêdn¹ 305 m npm. Oznacza to, ¿e spêkany górotwór otaczaj¹cy jaskinie bêdzie intensywnie nasycony wod¹ w czasie nape³nienia zbiornika i bardziej podatny na ruchy masowe w okresie szybkiego opró¿nie-nia (Ga³aœ, 1998). Zlokalizowane tu jaskinie szczelinowe i rowy rozpadlinowe wskazuj¹, ¿e osuwiska nie osi¹gnê³y jeszcze stadium finalnego. Ruch mas skalnych mo¿e mieæ w tym wypadku gwa³towny przebieg i zagroziæ bezpiecze-ñstwu obiektów zlokalizowanych nad brzegiem zbiornika.
Dotychczas podnó¿e stoku jest poroœniête lasem i nie obserwuje siê tu ruchów masowych. Planowane przez pro-jektantów zapory i realizowane przez w³aœcicieli gruntów karczowanie lasu do wysokoœci maksymalnego piêtrzenia (312 m n.p.m.) spowoduje ods³oniêcie na dzia³anie erozji (abrazja i podmywanie brzegu) tej czêœci stoku, jak rów-nie¿ powstawanie tu licznych zsuwów zwietrzelinowych.
Dodatkowymi czynnikami uruchamiaj¹cymi osuwiska na obrze¿u zbiornika retycyjnego s¹ podciêcia stoku przez prace in¿ynieryjne oraz pogorszenie w³aœciwoœci gruntów pod wp³ywem opadów deszczu. Przyk³adem tego mo¿e byæ ma³e osuwisko skalno-zwietrzelinowe (1 ha) w Jamni-kach rozpoznane wczeœniej jako ustabilizowane. By³o ono zabezpieczane w zwi¹zku z przek³adaniem drogi nr 98. Po kilku dniach opadów w lipcu 1997 zbocze ruszy³o a budyn-ki nad skarp¹ wkopu drogowego zosta³y zniszczone. Powsta³y szczeliny o rozwarciu 0,5 i g³êb. 1,7 m, a obni¿e-nie w niszy wynios³o lokalobni¿e-nie 1,5 m (Fischer, 1998).
Wnioski
Stoki wzgórza Kurczyna, uwa¿ane dot¹d za ustabilizo-wane (Faber & Ciombor, 1996), s¹ w rzeczywistoœci zagro¿one osuwiskami. Dotychczas obszar jednostki œl¹skiej, na którym znajdzie siê wiêkszoœæ zbiornika reten-cyjnego „Œwinna Porêba”, by³ okreœlony jako strefa nieza-gra¿aj¹ca zbiornikowi w przeciwieñstwie do strefy frontu nasuniêcia p³aszczowiny magurskiej (Fischer, 1998). Obserwacje form osuwiskowych na Kurczynie wskazuj¹
jednak na zagro¿enie przysz³ego zbiornika ruchami maso-wymi równie¿ w utworach p³aszczowiny œl¹skiej. Szcze-gólnie podatne na osuwiska wydaj¹ siê byæ te stoki, na których konsekwetnie u³o¿one warstwy fliszu s¹ podciête erozyjnie przez Skawê.
Ujawnienie zagro¿enia osuwiskowego w otoczeniu zbiornika stwarza koniecznoœæ dok³adniejszego zbadania kolejnych wzgórz otaczaj¹cych przysz³y zbiornik, zw³asz-cza od zachodu i pó³nocy. Konieczne bêdzie wiêc szcze-gó³owe kartowanie geomorfologiczne tych obszarów. Wyniki prac powinny wp³yn¹æ na wypracowanie zasad gospodarki wodnej w zbiorniku, wytypowanie obiektów do zabezpieczenia oraz obszarów, w obrêbie których konieczne bêdzie umocnienie brzegów.
Praca zosta³a zrealizowana w ramach badañ w³asnych AGH 10.10.140.501
Literatura
BOBER L. 1984 — Rejony osuwiskowe w polskich Karpatach fliszo-wych i ich zwi¹zek z budow¹ geologiczn¹ regionu. Biul. Inst. Geol., 340: 115–158.
BOBER L. 1994 — Mapa dolin polskich Karpat fliszowych objêtych degradacj¹ wskutek ruchów masowych i eksploatacji kruszywa. Pañstw. Inst. Geol.
DZIEWAÑSKI J. 1999 (red.) — Badania geologiczne masywów skal-nych pod³o¿a obiektów hydrotechniczskal-nych. Sozologiczne problemy w budownictwie wodnym. Studia, Rozprawy, Monografie, 62.
FABER B. & CIOMBOR C. 1996 — Mapa geologiczna osuwisk w strefie nasuniêcia p³aszczowiny magurskiej. Sprawozdanie z obserwa-cji hydrogeologicznych prowadzonych w rejonie zbiornika wodnego „Œwinna Porêba” na rzece Skawie w roku hydrologicznym 1996. Arch. PBGW Hydrogeo, Kraków.
FISCHER M.J. 1998 — Zagro¿enie zbiornika „Œwinna Porêba” osu-wiskami. IX Konf. Sozolog. pt. Sozologia na obszarze antropopresji na przyk³adzie zbiornika „Œwinna Porêba”, A. Paulo (red.). PTG, AGH Kraków: 117–132.
G£ODEK J. 1965 — Katastrofy i awarie zapór wywo³ane warunkami geologicznymi. Prz. Geol., 13: 164–168.
GA£AŒ A. 1998 — Prognoza oddzia³ywania zbiornika Œwinna Porêba na œrodowisko. IX Konf. Sozolog. pt. Sozologia na obszarze antropo-presji na przyk³adzie zbiornika „Œwinna Porêba”, A. Paulo (red.). PTG, AGH Kraków: 103–115.
GRZYBOWSKI K. 1999 — Wp³yw litologii i tektoniki serii fliszo-wych oraz m³odoczwartorzêdofliszo-wych ruchów tektonicznych na ukszta³towanie doliny Skawy (zachodnie Karpaty zewnêtrzne). Prz. Geol., 47: 846–850.
JAMKA P. 1998 — Realizacja projektu technicznego zbiornika Œwinna Porêba. IX Konf. Sozolog. pt. Sozologia na obszarze antropopresji na przyk³adzie zbiornika „Œwinna Porêba”, A. Paulo (red.). PTG, AGH Kraków: 7–19.
KSI¥¯KIEWICZ M. 1973 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski w skali 1 : 50 0000, ark. Sucha Beskidzka. Pañstw. Inst. Geol. MARGIELEWSKI W. & URBAN J. 2000 — Charakter inicjacji ruchów masowych w Karpatach fliszowych na podstawie analizy strukturalnych uwarunkowañ rozwoju wybranych jaskiñ szczelino-wych. Prz. Geol., 48: 268–274.
PULINA M. (red.) 1997 — Jaskinie polskich Karpat fliszowych. Jaski-nie Beskidu Ma³ego, Beskidu Makowskiego, Pogórza Wiœnickiego, Beskidu Wyspowego, Gorców, Beskidu S¹deckiego, Pogórza Ro¿now-skiego, Pogórza Ciê¿kowickiego. Wyd. PTPNoZ, 2: 228.
POPRAWA D., R¥CZKOWSKI W., KOPCIOWSKI R., NESCIERUK P., ZIMNAL Z., DZIEPAK P. & MROZEK T. 1997 — Prace geologicz-ne dla rejestracji osuwisk i innych zjawisk geodynamicznych na terenie województwa nowos¹deckiego i tarnowskiego powsta³ych w wyniku katastrofalnych opadów i powodzi. CAG Pañstw. Inst. Geol. ZABUSKI L., THIEL K. & BOBER L. 1999 — Osuwiska we fliszu Karpat polskich. Geologia — modelowanie — obliczenia statecznoœci. Inst. Bud. Wod. PAN.
ZIÊTARA T. 1973 — Obszary osuwiskowe w dolinie Dunajca nad Jeziorem Ro¿nowskim. Rocz. S¹decki, Pol. Tow. Hist. w Nowym S¹czu, 14: 685–712.
