W UNII EUROPEJSKIEJ Unijny program ochrony bioróżnorodności Natura 2000

Unijny program ochrony bioró¿norodnoœci

Natura 2000

Maciej Podemski*

W sporach dotycz¹cych lokalizacji inwestycji w Polsce coraz czêœciej poja-wia siê argument o zaliczeniu danego terenu do unijnej sieci obszarów Natura 2000. Utworzenie tej sieci przez pañstwa cz³onkowskie Unii Europejskiej jest zwi¹zane z realizacj¹ ONZ-etowskiej koncepcji ochrony ró¿norodnoœci biolo-gicznej na Ziemi.

Termin ró¿norodnoœæ biologiczna (= bioró¿norodnoœæ) zosta³ stworzony przez Thomasa Lovejoya w 1980 r. W po-wszechnym u¿yciu znalaz³ siê oko³o po³owy lat 1980. Sto-sowany jest w kontekœcie zagro¿eñ œrodowiska naturalne-go, w szczególnoœci w odniesieniu do wymierania gatunków. Istnieje wiele definicji bioró¿norodnoœci oraz sposobów jej okreœlania i pomiaru. Najczêœciej jest u¿ywa-na definicja zawarta w Konwencji o ró¿norodnoœci biolo-gicznej, podpisanej w 1992 r. na Konferencji Organizacji Narodów Zjednoczonych Œrodowisko i rozwój, okreœlanej jako Szczyt Ziemi w Rio de Janeiro (w Polsce wesz³a w ¿y-cie w 1995 r.).

Wed³ug tej definicji ró¿norodnoœæ biologiczna jest to zró¿nicowanie organizmów wystêpuj¹cych na Ziemi w ekosystemach l¹dowych, morskich i s³odkowodnych oraz w zespo³ach ekologicznych, których s¹ czêœci¹. Bio-ró¿norodnoœæ ma podstawowe znaczenie w ewolucji oraz trwa³oœci uk³adów podtrzymuj¹cych ¿ycie w biosferze. Konieczne jest zatem przewidywanie oraz zwalczanie przyczyn jej zmniejszania siê lub zanikania. Ubo¿enie bio-ró¿norodnoœci wi¹¿e sie przede wszystkim z utrat¹ sie-dlisk, wymieraniem gatunków, a tak¿e ze zmniejszaniem siê zró¿nicowania genowego populacji. W zachowaniu i wzbogacaniu ró¿norodnoœci biologicznej bardzo wa¿ne jest zatem zró¿nicowanie siedlisk oraz ochrona siedlisk s³abo lub wcale nieprzekszta³conych (naturalnych).

Podstawy prawne ochrony ró¿norodnoœci biologicznej stwarzaj¹ tak¿e inne konwencje miêdzynarodowe, m.in.:

‘Konwencja o obszarach wodno-b³otnych maj¹cych znaczenie miêdzynarodowe, zw³aszcza jako œrodowisko ¿yciowe ptactwa wodnego (Konwencja Ramsarska, 1971), której celem jest ochrona obszarów podmok³ych i stworze-nie miêdzynarodowej sieci takich obszarów (w Polsce wesz³a w ¿ycie w 1978 r.);

‘Konwencja o ochronie œwiatowego dziedzictwa kul-turowego i przyrodniczego, zawarta w 1972 r. w Pary¿u, na podstawie której s¹ ustanawiane obiekty i regiony œwiata najcenniejsze pod wzglêdem wartoœci historycznej, kultu-rowej i przyrodniczej (w 1976 r. podpisana przez Polskê); ‘Konwencja o ochronie œrodowiska morskiego obsza-ru Morza Ba³tyckiego (Konwencja Helsiñska, 1974,

zrewi-dowana w 1992 r.), ma na celu ochronê œrodowiska Ba³tyku przez tworzenie morskich obszarów chronionych (w Polsce obowi¹zuje od 1980 r.);

‘Konwencja w sprawie miêdzynarodowego handlu dzikimi zwierzêtami i roœlinami gatunków zagro¿onych wyginiêciem (Konwencja Waszyngtoñska — CITES, 1973), jedna z najwa¿niejszych konwencji miêdzynarodo-wych w sprawie ochrony zwierz¹t i roœlin (w Polsce wesz³a w ¿ycie w 1990 r.);

‘Konwencja o ochronie gatunków wêdrownych dzi-kich zwierz¹t (Konwencja Boñska, 1979), ratyfikowana przez Polskê w 1995 r.;

‘Konwencja o ochronie europejskich gatunków zwierz¹t i roœlin oraz ich siedlisk naturalnych (Konwencja Berneñska, 1982), ma na celu ochronê europejskiej flory i fauny oraz jej siedlisk, a tak¿e promocjê wspó³pracy miêdzynarodowej w tej dziedzinie (w Polsce zatwierdzo-na w 1995 r.).

Ochrona przyrody jest jednym z elementów polityki unijnej od wczesnych lat 1970. Mimo wielu osi¹gniêæ na tym polu w Europie nadal jest zagro¿one przetrwanie oko³o po³owy gatunków ssaków oraz jednej trzeciej gatunków ryb, gadów i ptaków. Pierwszym powa¿nym krokiem prze-ciwdzia³aj¹cym zmniejszaniu siê iloœci gatunków zwierz¹t europejskich by³o uchwalenie w 1979 r. przez Uniê Euro-pejsk¹ dyrektywy w sprawie ochrony dzikich ptaków, powszechnie nazywanej Dyrektyw¹ Ptasi¹. Uznano wów-czas, ¿e liczba wielu gatunków dzikich ptaków wystê-puj¹cych w sposób naturalny na terytorium pañstw cz³onkowskich zmniejsza siê, niekiedy bardzo gwa³tow-nie. Proces ten zagra¿a œrodowisku przyrodniczemu ze wzglêdu na potencjalne zachwianie równowagi biologicz-nej. Gatunki dzikich ptaków wystêpuj¹ce na obszarze Unii Europejskiej to g³ównie gatunki wêdrowne, które stanowi¹ wspólne dziedzictwo europejskie. Skuteczna ochrona tych ptaków jest wiêc na ogó³ problemem transgranicznym, poci¹gaj¹cym za sob¹ koniecznoœæ wspólnej odpowie-dzialnoœci pañstw s¹siedzkich.

Zasadnicze znaczenie w ochronie wszystkich gatun-ków ptagatun-ków ma zachowanie, utrzymanie lub odtworzenie dostatecznej ró¿norodnoœci ich siedlisk (termin „siedliska naturalne” oznacza obszary l¹dowe lub wodne wyodrêb-nione na podstawie cech geograficznych, abiotycznych i bio-tycznych). Wymaga to przede wszystkim wydzielenia obszarów chronionych, utrzymywania w strefach chronio-nych siedlisk dzikich ptaków i odtworzenia zniszczochronio-nych biotopów. Dyrektywa ta na³o¿y³a na pañstwa cz³onkow-skie UE obowi¹zek wydzielenia odpowiednich terenów, które ze wzglêdu na liczebnoœæ gatunków i wielkoœæ wystêpuj¹cych tam populacji uznaj¹ za obszary specjalnej ochrony (Special Protection Areas).

W 1992 r. Unia Europejska przyjê³a kolejn¹ dyrektywê, nazywan¹ Dyrektyw¹ Siedliskow¹, obejmuj¹c¹ ca³oœcio-95 Przegl¹d Geologiczny, vol. 55, nr 2, 2007

*EuroGeoConsulting, ul. Jesionowa 36A, 05-816 Micha³owice; maciej.podemski@egconsulting.com.pl

wo problemy ochrony dzikiej fauny i flory oraz ich natural-nych siedlisk. G³ównym celem tej dyrektywy, bêd¹cej wype³nieniem zobowi¹zañ w stosunku do ONZ-etowskiej Konwencji o ró¿norodnoœci biologicznej, jest zachowanie ró¿norodnoœci przyrodniczej w pañstwach cz³onkowskich Unii Europejskiej poprzez ochronê wybranych gatunków dzikiej flory i fauny oraz ich naturalnych siedlisk. Ma byæ przy tym uwzglêdniona specyfika lokalna i regionalna oraz wymogi gospodarcze, spo³eczne i kulturalne wyselekcjo-nowanych obszarów.

Unia Europejska uzna³a, ¿e w celu zachowania natural-nych siedlisk i gatunków bêd¹cych przedmiotem zaintere-sowania wspólnoty konieczne jest wyznaczenie specjalnych obszarów ochrony i stworzenie z nich spójnej europejskiej sieci ekologicznej. Taka sieæ utworzona zosta³a pod nazw¹ Natura 2000. Obejmuje ona obszary tworzone zgodnie z zaleceniami Dyrektywy Siedliskowej (Special Areas of Conservation — SAC), a tak¿e obszary specjalnej ochrony (Special Protection Areas — SPAs) utworzone w wyniku realizacji Dyrektywy Ptasiej.

Decyzje o metodach wyznaczania obszarów specjalnej ochrony pozostawiono pañstwom cz³onkowskim. Komisja Europejska jedynie wspiera te dzia³ania, pilnuj¹c, aby sieæ Natura 2000 zosta³a utworzona zgodnie z unijnymi za³o¿e-niami. Pierwszym krokiem w wyznaczaniu obiektów sieci jest zwykle naukowa ocena, które gatunki w danym kraju powinny byæ objête ochron¹ i w zwi¹zku z tym, które sie-dliska s¹ istotne. Z proponowanej krajowej listy siedlisk, które wed³ug poszczególnych pañstw powinny wejœæ w sk³ad sieci Natura 2000, Komisja Europejska w porozumieniu z pañstwami cz³onkowskimi UE oraz Europejsk¹ Agencj¹ Œrodowiska ostatecznie wybiera i zatwierdza obiekty jako „obszary o znaczeniu europejskim” (Sites of Community Importance). Te obszary dane pañstwo cz³onkowskie musi okreœliæ jako „obszary specjalnej ochrony”.

Sieæ Natura 2000 nie tworzy wydzielonych parków narodowych lub rezerwatów, jakkolwiek te szczególnie chronione obszary wchodz¹ w jej sk³ad. Wiêkszoœæ tere-nów sieci Natura 2000 mo¿e byæ nadal normalnie

u¿ytko-wana pod warunkiem zachowania zasad ekologicznie i gos-podarczo zrównowa¿onego rozwoju. Pañstwa cz³onkow-skie UE zosta³y jednoczeœnie zobowi¹zane do opracowa-nia dla obiektów sieci Natura 2000 odpowiednich planów zagospodarowania. Mog¹ to byæ plany odrêbne lub zinte-growane z innymi planami rozwoju tych terenów. Ponadto maj¹ byæ prowadzone dzia³ania prawne, administracyjne lub wynikaj¹ce z dobrowolnych umów, dostosowane do wymagañ ekologicznych naturalnych siedlisk.

Ka¿dy plan lub przedsiêwziêcie, które nie jest bezpo-œrednio zwi¹zane z zagospodarowaniem takiego siedliska, ale mo¿e na nie w istotny sposób oddzia³ywaæ, podlega ocenie. Zgodê na realizacjê takiego przedsiêwziêcia wydaj¹ odpowiednie w³adze krajowe. W przypadku koniecznoœci realizacji przedsiêwziêcia mog¹cego nega-tywnie wp³ywaæ na dane siedlisko, na przyk³ad ze wzglêdu na nadrzêdny interes publiczny (spo³eczny lub gospodar-czy), pañstwa cz³onkowskie UE zosta³y zobowi¹zane do podejmowania dzia³añ zapewni¹cych ogóln¹ spójnoœæ sie-ci Natura 2000.

Na zakoñczenie nale¿y podkreœliæ, ¿e Komisja Euro-pejska uczestniczy w finansowaniu sieci Natura 2000 poprzez specjalny fundusz LIFE Nature. Tak¿e inne fundu-sze unijne, takie jak fundufundu-sze strukturalne, czy Fundusz Spójnoœci, bior¹ udzia³ w pokryciu kosztów tej sieci. ród³a:

Dyrektywa Rady 79/409/EWG z dnia 2 kwietnia 1979 r.

w sprawie ochrony dzikich ptaków, Dziennik Urzêdowy L 103, 25/04/1979, s.1–18, Bruksela;

Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w

spra-wie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flo-ry, Dziennik Urzêdowy L 206, 22/07/1992, s. 7–50, Bruk-sela;

Konwencja o ró¿norodnoœci biologicznej, sporz¹dzona

w Rio de Janeiro dnia 5 czerwca 1992 r., Dz. U. z dnia 6 listopada 2002 r., Warszawa;

http://natura2000.mos.gov.pl/natura2000/index.php

Informacje o przysz³ych wydarzeniach*

Opracowa³a Barbara ¯bikowska**

2–4.03.2007*. W Herlanach

(S³owa-cja) odbêdzie siê VIII Miêdzynarodowa Konferencja Doktorantów i M³odych Pra-cowników Nauki, organizowana przez Politechnikê w Koszycach, Klub Geolo-giczny Wydzia³u Nauk Przyrodniczych Uniwersytetu Komeñskiego w Bratys-³awie oraz Wydzia³ Geologii, Geofizyki i Ochrony Œrodowiska Akademii Górni-czo-Hutniczej w Krakowie. Tematyka konferencji obejmu-je wszelkie dziedziny geologii. Informacobejmu-je: mgr in¿. Jakub Bazarnik, e-mail: jbazarnik@geolog.geol.agh.edu.pl oraz

w Internecie: http://geol.sav.sk/conference/en/ i http://www. geol.agh.edu.pl/ggios/index.php?action=prackonferencje

7–10.03.2007. W Bochum (w Niemczech) odbêdzie siê

16. Konferencja Geologii In¿ynierskiej wraz z wystaw¹ zatytu³owan¹ Geologia in¿ynierska na terenach

prze-mys³owych, organizowana przez Sekcjê Geologii

In¿ynier-skiej Niemieckiego Towarzystwa Geotechnicznego (DGG) oraz Niemieckie Towarzystwo Geologiczne (DGG). W trak-cie konferencji przewidziane jest Forum M³odych In¿ynie-rów Geologów oraz sesje tematyczne: Ochrona i

zagospo-darowanie powierzchni; Geotermika; Surowce. Informacje

na stronie internetowej www.ingenieurgeologie.de

96

Przegl¹d Geologiczny, vol. 55, nr 2, 2007