NaleZy jednak: podkreslic, Ze tektonika nie byla jedy-nym czynnikiem okreslajllcym· ewolucj~ osadowll. To regionalne (eustatyczne) zmiany poziomu morza sll gl6w-nym czynnikiem I'ZIlrlzllcym powstaniem ewaporat6w Srodkowego miocenu. Co wi~j, klimat, podobnie jak we wszystkich basenach sedymentacyjnych, wydaje si~ od-grywae wa.Znll.rol~, zwlaszcza w powstaniu scislej asoc-jacji w~glan6w i silikoklastyk6w.
-Jak jui; wspomniano, ewolucja tektono-stratygraficz-na, przedstawiona w tym artykule, jest rezultatem badali bardzo ograniczonej, peryferycznej ~ systemu ryf-towego Morza Czerwonego. Chociai; przyp\1szczaInie dotyczy ona takZe pozostalych ~Sci Mprza Czerwone-go, to jest bardzo prawdopodobne, Ze ewolucja calego
systemu ryftowego byla bardziej zmienna. Ostatnio Co-chran i
iD.
(1988) zasugerowali, ze otwarcie ryftu jest bardziej zaawansowane ku SE. Co wi~j, plyta arabska prz.esuwa si~ wzgl~em obecnie stabilnej strony afrykaJis-kiej. Dlatego tei: system ryftowy jest asymetryczny zar6w-no w pionie, jak i w poziomie. Ponadto ryft ten nie jest pojedynczy, lecz sklada si~ z sem segment6w (bye moZe oddzielonych od siebie uskokami transformacyjnymi).Przyszle badania sedymentologiczne i inne na ob-szarze Morza Czerwonego pozwolll na lepsze okreSlenie tego wczesnego systemu ryftowego i w ten spos6b dostar-~ satysfakcjonujlJcego tnodelu 0 og61nym
zastosowa-niu.
Tlumaczyl T. Peryt
DANUTA PERYT Zaldad Paleobiologii PAN, Warszawa
·ZNACZENIE STRATYGRAFICZNE I PALEOEKOLOGICZNE POZNOKREDOWYCH
OTWORNIC PROWINCJI PRZEJSCIOWEJ
Z OBSZARU POLSKI POZAKARPACKIEJ
Otwornice .8ll znane od kambru do dziS i stanowilI. 2,5% wszystkich opisanych gatunk6w zwieI'Zllt. Prowa-dzone w cillgu ostatnich 40 lat badania nad wsp61czes- . nymi otwornicami pozwolily na poznanie czynnik6w wplywaNcych na ich rozmieszczenie batymetryczne i geo-graficzne oraz ustalenie prawidlowosci W ich rozprz.est-rzenieniu. Daje to moZliwose do stosowania ich nie tylko w stratygrafti, ale rowniei: do mterpretacji
paleoekologi-cznych. .
W tym okresie ukazalo si~ w Polsce wiele opracowaIi, ktorych przedmiotem byly gornokredowe otwornice z obsza.ru Polski pozakarpackiej. Byly to gl6wnie prace paleontologiczne i stratygraficzne (2-6,19-27,31; 34, 37,46-49,52,55, 56, 59, 66, 71-74). Do interpretacji paleoekologicznych wykorzystano otwomice w znacznie mniejszym stopniu (32,51, 53, 67, 68, 74).
a
wzgl~u na tryb Zycia otwornice dzieli si~ na planktoniczne i bentosowe.Badania nad wsp61czesnymi otwornicami wykazaly, Ze gl6wnymi czynnikami fizykochemicznymi, maj~ wplyw na ich rozprzestrzenienie Sll: temperatura, zasole-nie,g~stosc wody, ilose swiatla, ilosc poZywienia, obec-nose prlld6w morskich,
cac0
3, O2, pH, rodzaj podlo:ia itd (9, 10, 12). Z wymienionych czynnik6w temperatura, zasolenie i iIosc Swiatla w wodziemajll najwyraZniejszy wplyw na rozmieszczenie geograticzne i batymetryczne otwomic planktonicznych. Stwierdzono zwillZ8De z kIi-matem na Ziemi rozmieszczettie tej grupy.A.W.
Be i D.S. Tolderlund (10) wyr6Zoili 5 prowincji faunistycznych: tropikaln~ subtropikaln~ umiarkowanll. subarktycznll i arktyczn~ kt6re dla uproszczenia grupujl!: w 3 dui;e prowincje: tropikalnll. umiarkowanll :.... p6lnOCWI: i pow-. dniowll!
·~IJ .- f0Y"~iez P?b!0CDIJ, i {>~>.~dniow,.W proWlIi.CJ~ troplk~eJ Jest naJW1~ksze -zroZlllcowame giltunkowe (20) oraz najWi~ksza liczba gatunk6w, ograni-czona w swym wyst~powaniu tylko do tej prowinCji (10). W prowincjiumiarkowanej ~biajll si~ zasi~gi
Wy-st~powania gatunkow tropikalnych i zimnolubnych.Zrp-zmcowanie gatunkowe jest tutaj dosye dui;e (18), lecz jest tylko jeden gatunek - Globorotalia inj1ata charakterys-tyczny wylllCZDie dla tej prowincji. W prowincji zimnej
UKD 563.12: 551.863.3(438:251) wystwuje kiIka gatunkow; jeden gatunek - GlobigeriM
pachyderma - jest ograniczony w swym
rpZprzestrzenie-niu geograficznym do tej prowincji (10).
V. Scheibnerova (61) wyromila 3 prowincj~ otwor-nicowe W p6inej kredzie: tropikalnl!: (tethyan), przejs. cioWIl (transitional)- p6lnocUll i poludniowll oraz zimnll - p6lnoCDIl (boreal) i poludniowll (austral). W. Sliter (62, 63) wyodr~bnil podobne prowincje dla Pacyflku.·Podzial na 3 prowincje otwornicowe w p6inej kredzie utrzymala r6wniez M. Caron (14).
Analizujllc rozprzestrzenienie geograficzne p6inokre-dowych otwornic planktonicznych moi:na stwierdzic pe-wne prawidlowoSci w ich wyst~waniu - wmiar~ oddalania si~ od rownika zmniejsza si~ r6morodnosc rodzajowa i gatunkowa, a Vi zespolach zaczynajll domino-wae farmy 0 coraz prostszej budowie (16, 17, 46, 62, 63,
67). W g RG. Douglasa i C. Rankina (16) charakterystycz
-nil cechll. p6inokredowych popuIacji otwornic plank-tonicznych z prowincji zimnej nie jest obecnose typowych wybj,cznie dla niej gatunk6w,lecz nieobecnosc gatunk6w·
bardziej cieplolubnych. Moma ttltaj m6wie bardziej o prowincjonalizmie poszczegolnych gatunk6w niz 1\'0-dzaj6w. Tylko nieliczne rodzaje, jak np: Abathomhalus
majl!: gatunki ograniczone w swym wystwowaniu do jed-nej prowincji. Inne rodzaje, np. Margmotruncana C7?J
Dicarinella - oprOcz gatunk6w 0 duZych wymaganiach
temperaturowych - majll gatunki bardziej tolerancyjne, w zwillZku z czym zasi~g geograficzny tych rodzajow jest znacznie wi~kszy nii: poszczegolnych gatunk6w. 'Nato-miast r~je Heterohelix, Hedbergella, Archaeoglobige-rma, Whiteinella, GlobigerinelloU:les czy Guembelitria re-prezentujll formy kosmopolityczne; nie majll one gat un-k6w wy1llcznie cieplolubnych; wi~kszosc gatunkow tych rodzaj6w wyst~puje co najmniej w prowincji tropikalnej i przejSciowej; gatunki z tej grupy twOI'Zll przewaZnie zespoIy prowincji borealnej (14, 16, 57, 62).
W osadach g6mej kredy Polski pozakarpackiej stwie-rdzono ponad 100 gatunk6w otwornic planktonicznych (2,5, 19, 23, 24, 31,46-48, 50). Sposrod 25 rodzaj6w wyst~puj~ch w poinej kredzie (14), na obszarze Polski pozakarpackiej nie stwierdzono nast~pujllcych rOdzaj6w:
~ POZIOHY.OTWORNICOWI ::: Peryt 1.9ao.I981,)983
w:::
1
RrJ(J(JQLOBIGlfRIIJII. ~ PB1ill!I .. I-_, OLOB1OBRIIBLLOIDBS,! IIlJIIISPIIIA'a
~
..
ii
....
>-~' co i!! ~..
i
>-z -' 0..
i
00I
..
..
z -'.. ..
zfh
..
§
-'..
82 'KIIIIIAK ,:. i!! 00 z..
i j;!..
z -' 8,glii
i
..
I'~~ ... !i! ~ ~l; '" ~B;; -' c z .~I---i ~:I
.. I - - - t RalALIPOI/A APnl/llI/CICA POz'IOIIY :MAKIIOFAIJII ISTYCZME PDtaryskl 1938, 19" Cldll~lkl 1959 Bhozkl_Icz 1980 ...n:I ... kl 1980 IlDptosaaphlU8 ~""...
lloz-tutJa i....w.. Iloz-.ZJa oatJi. .... .ztB lloz-.tJa ~1.ata Z<maoo~ i t I a _ , poml'/l.ldi 'o£~ do ... ,ri"" ... 1Joetl'tlahDoal'Ol1 potwZoalln-..,"'
PMWmmIn...
i1orotouzd:1ria qvzdPatx: Qo"touut1!il! ' ~u1ata ~ulat<z InlltMmnUII patatJUMiIJ I n o _ ~oia.. roo"" ... trowZ_ Ino...l'<IIIIU8 aahtosnbtu11Jt ~ "".uZ%aWe IM<IO_~ bJo""""""", ZabUrhoe catrao_ ...,:""t<ao,o ADaat_ ~..
Mrauzziao_ """,tell': 81;oti".kaia di.1lP=poz 1 ONY 011lORN 1 CN Peryt 1980,19B1,19B3 zttaoia _ RrlgDg1.o1J{.(JfIn7lll -"". Gto~Ztot .... "",ZUBI>'IIIZ G"'bot:PIIII"""""""" lIDBit<z fOMiotrt<z OZobot:PIIII"""" Ztron.tana JIDoginot:PIIII_
""""-::1 IfI"Z".tog"'botai~
n-Z""UatJ Jlltf.trf. ... zJa frl'<J1uuo i1 ,--RDt<zUpOl'a ... """"'" RottzZipom Z-_': Rottzzipo:Jl'a _""trot"" STANDAIIDOWE POZ 1 OIlY OlVORN 1 COWEC.ron 1985 Aba~' ... M/ltlPOtlllrf.. GaM •• Pina _8m OZobot:PIIII"""" a.WYtiaatJ O"'bot:PIIII ... ZJa ~ G"'bo1a'l/MCllrit<z ... z-ta Gtobo1a'lDl<lana "" .. trtaoea Gtobot:PIIII ... .:t<z .!<n>aI:a o£atJPI. ... ZJa aeym.tnatJ .... ~ZJa"""_ ~ ... ZJa~U'" JIDogiroo1a'lDl<lana .tgatt IloZ".tog"'bot:PIIII_ 'h.Z""tioa lIhiuinaZJa tz1'tJIozIlo_'tatJtia RDt<zz~ """,-".: RottzZipomMalriJU Rot<zUpom Z-te ... i Rot<zZipom _rot .. toa
Rye, I. Zasi~gi stratygraficzne gatunkow liczniej reprezentowa-nych w zespolach otwomic· planktonicznych z gornego al-hu-mastrychtu Polski Srodkowej ze wskazaniem ich
rozprzest-rzenienia geograficznego (57, uzupelnione)
Grubalinia - gatunekkosmopolityczny, cienka linia - gatunek ograniczony w swym wystglowaniu do prowincji cieplej i
przejs-ciowej
Fig. I. RJ.mges of selected species of planktonic foraminifera of the Upper Alhian - M aastrichtian in Central Poland with indication of
their geographical distribution; (57, modified)
Thick lines - cosmopolitan species, thin lines -
latitudinal-ly-restricted species of the Tethyan and Transitional provinces
E
Ryc. 2. Korelacja poziomOw wydzielonych na podstawie otwornic planktonicznych z poziomami makro/aunistycznymi w najwyi-szym alhie i gomej kredzie Polski Srodkowej oraz otwomicowym
podzialem standardowym
Fig. 2: Correlation of the planktonic foraminiferal zonation of the uppermost Alhian and the Upper Cretaceous of Central Poland with the macrofaunal zones and with the standard planktonic
foraminiferal zonation
Abathomphalus, Rugotruncana, Gansserina i
Hastigerinoi-des. Stosunkowo duZa romorodnosc taksonomiczna w
zespolach otwornic planktonicznych (rye. 1), brak gatun-kow tropikaInych oraz pozyeja paIeogeograficzna tego obszaru w poinej kredzie pozwaIajll na stwierdzenie, :le obszar ten nale:ial do otwornicowej prowincji przejs-ciowej (14, 57). Przy tej analizie naIe:iy rownie:i brac pod
znajdowal si~ w strefie szelfu (1, 33, 51, 75). Nawet niewielkie zmniejszenie gl~bokoSci powodowalo tutaj znaczne zmiany w skladzie zespolow otwOl:nie plank-tonicznyeh - glownie zmniejszenie ieh roinorodnoscr taksonomicznej (por. SO).
Badania nad wsp6lczesnymi otworni~ planktoni-cznymi wykazaly zalemosc mi~dzy gI~bokoscil!: na jakiej i:yjl! a ksztaltem ich skorupki (9, 29). Gatunki maj~ delikatnl! skorupk~, .0 kulistych komoraeh, z cienkimi kolca.mi Zyjl! w powierzchniowyeh warstwach wody do
gl~b. 50 m; SI! to gatunld plytkowodne. Grup~ zamiesz-kujllCll w wodach do gl~b.
190
,
m (formy posrednie) stailOwill formy bardziej masyvt'Jie, 0 skorupcedwu-wypuklej i maj~ nieperforowany brzeg albo brzeg ograniezofly sla~iej lub silIiiej wyksztaleonymi kilami. Formy gl~bokowodne potrzebuj~ co najmniej l50 m sru-pa wody do tego, aby Zyc i rozmnaiac si~. Nale~do nieh gatunki 0 masywnej i duZej skorupce, ~to
plas-ko-wypuklej z wyrain~ omam~tacjll i dobrze wybztal-conymi kilami. Otwornice plytkowodne Sll formami kos-mopolitycznymi i naj~ej dlugowieciJlymi.
&t.
pierw-szymi kolonizatorami w czasie transgresji i ostatnimi wyeofuj~cymi si~ w czasie regresji (18). Wys~pujl! we wszystkich prowincjach. 'Badania nad roiniieszczen.ieri:l wsp61~ych otwor-nie w morzaeh szelfowyeh wykazaly zalemosc mi~zy iloScill otwornic planktonieznyeh w zespolach a odleglos-cill od brzegu (por. 28, 41). Wsp6lczynnik okreSlaj~cy procentowll zawartosc otwornie planktonicznyeh. w . ze-spole to wsp61czynnik P/B. Stwierdzono, :le w miar~ zblii:ania si~ do brzegu ten wspolczynnik maleje. Nie jest to jednak zale2:nosc prostoliniowa (cf 28, 41). Wg I.W.
Murraya (41) wartoSci P/B na ~ltie wewn~trznYD:l SI! nii:sze od 20%, na szeltie srodkowym moglj, si~ wahac mi~ 10-60% i na szeltie'zewn~trznym - 40-70%. UwaZa si~ :le kredowe odpowiedniki wsp6lczesrue Zyjlj,-cych morfotyp6w otwomie planktonicznyeh mialy podo-bne wymagania srodowiskowe (por. 29). Otwornice
plan-mIlll
~I ~ [ill) ... , ... Rye. 3. Udzial nadrodzin otwornicowych w zespolaeh w czasie od pOZnego aJbu do mastr1chtu w Polsce poludnwwo-wschodniJ!j(wiercenie Sawin)
1 .:... kreda
Jrimlca,
2 - wapienie, 3 -'- piaskowce, 4 - piaski, 5 - konkrecje fosforytowe, 6 ..;,.. krzemieniektoniczne Sll uwaiane rowniei ,za jedne z najlepszych skamienialoSci przewodnieh umoi:liwiajllcyeh korelacje znacznie nawet oddalonyeh od siebie protili. Sklada si~ na to ieh masowe wyst~powanie, szybka ewolucja oraz szerokie rozprzestrzenienie geograficzne. Jed~ ich wartosc jako skamienialoSci przewodnieh maleje - z jed-nej strony z oddalaniem si~ od rownika, a z drugiej strony ze zbliianiem si~ do l~du. Mocno zroi:n.icowany w wo-daeh cieplych i gl~b6kiehzesp6l otwornic planktonicz-nyeh staje si~ coraz bardziej zdominowany przez formy o prostej budowie, k~smopolityezne i przewai:nie dlugo-wieczne (Hedbergella, Whiteinella, Globigerinel/oides, He-terohelix) w wodach plytkich lub ehlodnyeh (18, 50). '
Opracowane dla obszaru Tetydy podzialy stratygraficzne na podstawie otwomic planktonicznych (11,14,54, 6O}jui:
,w prowincji przejSciowej nie moglj, bye w ealoSci stosowa-ne ze wzgI~u na brak niektoryeh gatunkow - wskai-nikow poziomow (46), Nakladaj~ si~ na to rowniei ograniczenia wynikajlj,ce i gI~bokoSciowyeh wymagan poszczegolnych gatdnkow. Zaproponowany przez D. Peryt podzial stratygraficzny osadow.gomej kredy (46, 48, 49) z Polski Srodkowej (rye. 2) oparto z koniecznosci na gatunkaeh dlui:ej iyjlj,eyeh, lecz z drugiej strony majllCych wi~kszy zasi~g geograficzny. Wydzielone pozio-my SI! naj~ej poziomami niesamoistnymi. Znaczny stopien poznania pofnokredowych faun otwornicowyeh umoi:liwil okreslenie wieku granie poziomow. Potwier-dzony on zostal przez skorelowanie wydzielonych pozio-mow z podzialem ortostratygraficznym' opracowanym dla badanego profilu, przez W. Pozaryskiego (58), S. Cieslitisldego (IS), A. Blaszkiewieza (7,8), R Marcinows-kiego (39). D. Peryt (46, 48, 49) w osadach gomej kredy Polski Srodkowej wydzielila nast~puj~ poziomy (rye. 2): poziom riiesamoistny Rota/ipora appenninica, poziom niesamoistny Rotalipora brotzeni, poziom zasi~gu
gatun-ku Rota/ipora cushmani, nieSamoistny poziom Dicarinella
spp.;z dwoma niesamoistnymi podpoziomami Wh,iteinella
,archaeocretacea i Helvetoglobotruncana helvetica,
niesa-Fig. 3. Distribution of t'M superJamilies of Foraminifera throug-hout the late Albian-Maastrichtion in SE Polan4 (borehole
SawinJ
1 - chalk, 2 - llmestones, 3 -:- sa,ndstones, 4 - sands, 5 - phosphorite concretionS, 6 - cherts
moistny poziom Marginotruneana coronata, niesamoist-ny poziom Globotruncana [apparenti (obecnie linneiana),
niesamoistny poziom Rositajornicata, niesamoistny po-ziom Globotruncana area, niesamoistny poziom
Globige-rinelloides muitispina, niesamoistny poziom
Rugoglobige-rina pennyi, poziom zasi<;gu gatunku Guembelitria creta-cea.
Podobnie jak w wypadku otwomic planktonicznych, rowniez wspolczesne otwomice bentosowe byly przed-miotem intensywnych badan (12, 40, 70). Stwierdzono, Ze na ich wysl<;powanie majll wplyw podobne czynnik:i ftzykochemiczne, jak i w przypadku otwomic plank-tonicznych. Temperatura i zasolenie decyduN glownie o geograficznym rozprzestrzenieniu otwomic bentos.o-wjch. E. Boltovskoy i R. Wright (12) wyroZnili 3 prowin-cje faunistyczne: prowincj<; z faunll cieplolu bnll, prowincj<; pokrywajllcll si<; swoim zasi<;giem ze stref~ klimatu umiar-kowanego z charakterystycZDq, dla tych temperatur faunll i prowincj<; z faunll zimnolubnll. Liczba gatunkow ben-tosowych jest duzo wi<;ksza od planktonicznych. Tylko nieliczne z nich Sll gatunkami kosmopolitycznymi; Zyjll one przewaZnie na okreSlonej gl<;bokoSci, przezco obszar ich wyst<;powania moZe bye niecil(gly. Zdecydowana wi<;kszosc otwornic bentosowych to formy endemiczne,
. ·wyst<;pujllce na ograniczoilym obszarze (12). Ta ich cecha powoduje, Ze w biostratygr3.fii otwomiee bentosowe majq,
Rye. 4. Glowne eeehy zespolow otwornieowyeh i interpretacja
. paleosrodowiska w profilu Sawin (Po/Ska poludniowo-wschodnia)
~ czasie od poinego aJhu do mastrychtu (51); objaSnieJlia litologii
. jak na rye. 3
A - wspOlczymiik P/B;
B -
procentowy udziall0 dominujll-cych rodzaj6w w zespolach: 1 - Cibieides, 2 - Litigulogtnelinel-la i Gavelinella. 3 - Lenticulina. 4 - Gyroidinoides, 5 - VaI-'vulineria, 6 - Stensioeina, 7 - ' Osangularia, 8 - BoliYina, 9 - Globorotalites; C - wsp61czynnik zr62:nicowania otwornic bentosowych H(S1 D - udzial procentowy dominujlll:ego gatunku w zespole, E - biofacje, F - liczba gatunk6w . tworzllcych 80% zespolu, G - gatunki stanowUtce powyt.ej 10%
zespolu .
mniejsze znaczenie, jakkolwiek moM bye rowniei: wyko-rzystywane d0 opracowywania lokalnych podzialow stra-tygraficznych, umoZliwiajij,cych korelacje na nieduZych obszarach, zwlaszcza przydatne w wypadku np. braku otwomic planktonicznych.
Innym wa.Z:nym czynnikiem widocznie majij,cym wplyw na rozprzestrzenienie otwomic bentosowych jest gl<;bokose. Prawdopodobnie w tym wypadku jest to polQ,Czony efekt takich czynnikow, jak - zmieniajllce si<; wraz z gl<;bokoSclll - cisnienie, temperatura i rozpusz-czalnose w<;glanow. Wszystko to ma Wplyw na batymet-ryczne rozmieszczenie poszczegolnych gatunkow (12). Gatunki tego samego rodzaju mo~ miee roi:ne rozprzest-rzenienie batymetryczne. Calkowity zasi<;g batymetrycz-ny rodzaju jest wi<;c najcz<;sciej znacznie szerszy nii: jego poszczegolnych gatunkow. Zdecydowana wi<;kszosc wspolczesnych rodzajow wyst<;puje we wszystkich stre-fach gl<;bokoSclowych (12, 40). W.R. Walton (70) wydziela gl<;bokoSciowe strefy dominujllcych rodzajow (biofacje). . Taka biofacja moZe liczye od jednego do kilkunastu gatunkow dominujij,cego rodzaju - w zalei:noScl od gl<;bokoSci. Gl~bokosc moi:na znacznie precyzyjniej okre-slie na podstawie poszczegolnych gatunkow. UZytecznosc wspOlczesnych gatunkow w interpretacjach paleoekolo-gicznych jest jednak ograniczona ze wzgi<;du na ewolucj<; i moi:na si<; nimi posluZyc jedynie do niezbyt odleglej
. Fig. 4. General features of the assemblages and interpretation plotted against the succession in the borehole Sawin (SE Poland)
(51); explanations of the lithology as in Fig. 3 A - P/B ratio; 1 - planktonic component, 2 - benthonic 'component; B --;- cumulative percent of 10 dominant genera: l -' Cibicides, 2 - Lingulogavelinella and Gavelinella, 3 - Len-tieulina, 4 - GyrQidinoides,5 - Valvulineria, 6 - Stensioeina, 7 - OSaJ.Igularia,8 - Bolivina, 9 - Globorotalites; C - bent-honic diversity H(S), D - percentage dominance; E - faunules,
przeszloSci. W miar~ oddalania si~ w czasie naleZy oprzec si~ na wymaganiach rodzajowych,. ktore jednak, jak powiedziano wyzej, sll dui:o rnniej precyzyjIie. Dla przy-kladu rodzaj Bolivina wsp6kzeSnit; wystwujena wszyst-kich gl~bokoSciach w oceame (12), jednakZe gatunek
Bolivina lowmani jest pospolity lub liczny na gl~bokoSci 3-500 m, natomiast takie gatunki, jak B. albatrosi, B.
lanceolata, B.fragilis. B. minima sll c~ste i liczne od gl~b. ok. 200 rn (70). B.B. Nyong i R.K. Olsson (43) analizujllc gomokredowe zespoly otworn!c stwierdzili, Ze Pullenia arericana jest jednym z domin~llCYch gatunkow w strefie 0-50 m, Pullenia jarvisi - w strefie 100-200 rn, a Pullenia cretacea
na
gl~b. 500-1500m.
WspOlczeSnie rodzaj ten jest znany ze wszystkich gl~bokosci (12). 1ui: jednak w kredzie znajduje si~ wiele nie tylko gat~ow, ale rowniezrodzajow, ktore wsp6lczesnie nie wyst~pujll. np. Stensioeina, Bolivinoides. Neoflabellina czyGavelmel-la. Przyjmuje si~, Ze mialy one wymagania srodowiskowe podobne do zblizonych morfologicznie rodzajow wspol-czesnych. Opracowano dotychczas kilka modeli batymet-rycznych zasi~gow otwornic bentosowych w kredzie (por. 43 - 45, 64, 65), choe tutaj naleZy dodac, Ze model opracowany dla jednego regionu geograficznego nie rnusi pokrywac si~ z podobnym opracowanym dla innej strefy, ze wzgl~u na wspomniany jui: endemizm form ben-tosowych. Dla wi~kszego uniezaleZnienia si~ od danych biologicznych przy takich interpretacjach poszukuje si~ 'innych wskainikow, ktore Sll niezaleme od czasu, a ktore charakteryzowalyby populacje z okreSlonych stref gl~bo kosciowych. Nalei:ll do nich (por. 12, 13, 42):
- zroi:nicowanie gatunkowe (simple species
diver-sity) - liczba gatunkow w zespole; tosnie wraz ze wzrostem gl~bokoSci, najwi~ksze na granicy szelfu i 1O-a-w~ stoku kontynentalnego (12, 13, 70),
A B c
Ryc.5. WYlliki baiJari mikropaleolltologiczlIych i geochemicZ1lych w osadach pogranicza cenomanu i turonu w wierceniu Sawin
(Polska poludniowo-wschodnia) (53)
1 - wapienie, 2 - margle, 3 - smugi, 4 - gruzly,5 - mikro-stylolity, 6 - bioturbacje, 7 - krzemienie, 8 - konkrecje fosforytowe; A - zr6Znioowanie gatunkowe otwomic plank-.
tonicznych. B - zr6Znicowanie gatunkowe otwomic bentoso-wych. C - wsp6lczynnik P/B:) - udzial otwornic planktonicz-nych. 2 - udzial otwornic bentosowych; 0 - procentowy udzial dominujllCYch gatunk6w w zespolach: 4 - Gavelinella
inter-'media, 2 - Lenticulina rotuiata, 3 -IinguJogayelinella globosa.
4 '-Gavelinella berthelini, 5 - Tritaxia macfadyelli. 6 - Tritaxia tricarinata, 7 - ValVulineria lenticula. 8 - Cibicides kerisensis, ' 9 _. ArenobUlimina preslii,. 10 ..:.. Gyroidinoides subconicus;
E - zawartosc
Caco
3, F - !5180 (PDB), G - !513C (POB)D
- dominacja gatunkowa (species dominance) - jest odwrotnie proporcjonalna do zroZnicowania gat~owe go i wprost proporcjonalna do zmiennosci sro.dowis-kowej; w miar~ zbliZania si~ do llldu liczba gatunkow maleje, a dominujllCY gatunek stanowi eoraz liczniejszy skla<lnik: zespolu; .
- dominacja procentowa (percentage dominance) -jest to cyfra przedstawiajllca udzial procentowy najlicz-niejszego gatunku w zespole; rowniez liczba gatunkow twoI'Zllcych 80% zespolu,
- wskainik PIB (P/B ratio) - procentowy udzial otwornic planktonicznych w zespole,
- biofacja (faunule) - zesp6l sllSiadujllCYch probek majllCych te same gatunki dominujllce,
- wskainiki zroZnicowania gatunkowego - (Fisher & index i informationfunction H(S) - przedstawiajllce zalemosc mi~ liczbll gatunkow i liczbll osobnikow w zespole.
Otwornice wyst~pujllce w osadach gomej kredy Pol-ski pozakarpackiej nalezll wg klasyfikacji A.R. Loeblich i H. Tappan (38) do nast~pujllcych nadrodzin: Globigeri-nacea, Lituolacea, CassiduliGlobigeri-nacea, Orbitoidacea,
Bulimi-nacea,
Nodosariacea, Discorbacea, Miliolacea, Rober-· tinacea, Spirillinacea (27). Nadrodzina Globigerinacea skupia otwomice planktoniczne; do nadrodziny Lituola-cea nalei:ll prawie wszystkie otwornice bentosowe zle-piericowate z tego obszaru, do pozostalych nadrodzin nalei:ll otwornice bentosowe wapienne.Ryciny 3 i 4 obrazujll zmiany w zespolach otwornic z osadow gomej kredy WyZyny Lubelskiej (51).
Zmlany w skladzfe faun otwornicowych Sll reakcjll zarowno na zmiany poziomu morza (10, 12, 18,29,30,32, 42 -45,65, 68 - 70, 75),jak tei: zmiany chemiczne w zbior-niku (36, 53).
F G
I f H - I - I - 1 8 8 ' ! 1 4 1
Fig. 5. Results 01 the micropa/eolltologlcal and geochernical analyses plotted against the lithostratigraphy across the
Cenoma-nian- Turollian boundary interval at the Sawin borehole (53)
1 - limestones, 2 - marls, 3 - tlaser structures, 4 - nodular structures, 5 - microstylolites, 6 - bioturbations, 7 - cherts, 8 - phosphorite concretions; A - simple planktonic diversity, B - simple benthonic diversity, C - PIB ratio: 1 - pla~tonic
component, 2 - benthonic component; 0 - cumulative percent of dominant species: 1 - Gavelinella intermedii:z, 2 - Lenticulina rotulaia, 3 - Lingulogavelinella g/obosa. 4 - Gavelinella bert-helini 5 - Tritaxia macfadyeni. 6 - Tritaxia tricarinata.
7 - Valvulinerialenticula.8 - Cibicideskerisensis.9 - Arenobu-limina preslii, 10 - Gyroidinoides subconicus; E -
Caco
3content, F -, oxygen-stable isotope distribution, G - car-bon-stable isotope. distribution
W analizowanym profilu wartoSci wsp61czynnika P
1:0
wahajl! si~ od 0 do ok. 90% (51) (ryc. 4). SI! to wartoSci typowe d1a obszarow szelfowych (28, 41). Podstawowym skladnikiem zespolow otwornicowych w osadach od . najwyiszego albu do kampanu ~ przedstawicielenad-rodzin Globigerinacea i Cassidulinacea. Ogolnie mowil!c obserwuje si~ odwrotnl! zalemosc w ich wyst~powaniu. Rosnllcej iloSci Globigerinacea towarzyszy spadek ilosci Cassidulinacea. Nad odziny Orbitoidacea. Discor-bacea i Buliminacea SI! malo licznym skladnikiem tych zespolow. Ich udzial waha si~ w granicach Od 0 do kilkunastu procent. Nieco wi~kszIl rol~. w zespolach otwornicowych tego wieku odgrywajl! przedstawiciele nadrodzin Lituolacea i Nodosariacea. Widoczna jest zaleZnosc mi~ ich liczbl! w zespolach i liczbl! przed-stawicieli nadrodziny Globigerinacea. Malejl!cemu udzia-lowi otwomic planktonicznych w zespolach towarzyszy WZfost liczby otwomic bentosowych zlepiencowatych i gatunkow nadrodziny Nodosariacea. W mastrychcie obserwuje si~ duZlj, zmian~ w udziale przedstawicieli wymienionych juZ nadrodzin. Jedynie udzial Nodosaria-cea w zespolach pozostaje na nie zmienionym poziomie; w miar~ zbliZania si~ do konca mastrychtu coraz bardziej spada udzial otwornic planktonicznych w zespolach, znacznie zmniejsza si~ rownieZ udzial przedstawicieli nadrodziny Cassidulinacea. patomiast Buliminacea - we wczesnym mastrychcie, a Orbitoidacea - w Srodkowym i p6inym - sligrupami. ktore za~ odgrywae powaZnll
. rol~ jiiko skladnik zespolu. W najmlodszym mastrychcie, gdy otwomice planktoniczne ~ juZ nieobecne, w ze-spolach dominujl! przedstawiciele nadrodzin: Cassiduli-nacea. Orbitoidacea i Lituolacea (ryc. 3). JednoczeSnie wysokiemu udzialowi otwornic planktonicznych w ze-spolach (wysokie wartosci wspOlczynnika
PI
B), czyli do~nacji nadrodziny Globigerinacea towarzyszy dtri:e zroZnicowanie rodzajowe i gatunkowe w populacjach otwornic bentosowych, co odzwierciedlajl! wysokie war-toSci funkcji informacyjnej H(S), spadek dominacji rodza-jowej i gatunkowej, niskie wartoSci udzialu procentowego dominujl!cego gatunku w populacjach (ryc. 4). Wskazuje to na znaczne oddalenie od llldu i gI~bszy szelf. Malejl!ce-mu udzialowi otwornic planktonicznych w zespolach (niski wspolczynnik PI B) odpowiada spaoek zroZnicowa-nia gatuilkowego w populacjach otwomic bentosowych, odbijajl!cy si~ malymi wartoSclami funkcji informacyjnej H(S), wzrostem dominacji rodzajowej i gatunkowej, wy-sokimi wartosciami udzialu dominujl!cego gatunku w po-pulacjach. Takie wskainiki charakteryzujl! niedui:e gl~ bokoScl w strefie szelfu (ryc. 4) (51).W omawianym profilu w osadach z pogranicza ceno-manu i turonu stwierdzono rowniei: zmiany w zespolach znacznie roinil!ce si~ od wyi:ej omawianych: bardzo wysokiemu udzialowi otwornic planktonicznych w ze-spolach (wsp6lczynnik P/B ok. 90%) towarzyszy bardzo male zroinicowanie taksonomiczne w populacjach ben-tosowych, zdominowanie populacji przez 2 - 3 gatunki oraz wymarcie wielu cenomanskichgatunkow (53). Sklad zespol6w· oraz zmiany w nich zach~ce w okreslonej kolejn,.sci wskazujl! na obecnosc i ekspansj~ warstwy beztlenmvej lub bardzo zuboionej w tlen (por. 36). PotwierdzajQ to wyniki analizy trwalego izotopu w~gla (53) (ryc. 5).
W grupie poznokredowych otwornic bentosowych jest kitka rodzajow, ktore podlegaly dosyc szybkiej ewo-lucji. Naleil! do nich: Srensioeilla. Neoflabellina.
Bolivinoi-des, Gavelinella. Gatunki tych rodzajow SI!
wykorzys-tywane do opracowywania lokalnych podzialow straty-graficznych (27, 35, 48, 74). .
LITERATURA
1. A b del - G a wad G.I. - Acta Geol. Pol., 1986 nr 1 s. 69-224.
2. Ale x a n c.t row i c z S.W. Ibidem, 1956 nr 1 s. 41-63.
3. Ale x and row i c z S.W. Rocz. Pol. Tow. Geol., 1959·z. 2 s. 165-169.
4. A I e x and row i c z S.W. - Ibidem, 1971 z. 2.
s.321-335.
5. A
I
e x and row i c zZ. -
Pr. Geol. Kom. Nauk Geol. PAN, Oddzial w Krakowie, 1966 nr 35 s. 7-102.6. B i e d a E. - Biul. Inst. Geol., 1958 nr 121 s. 17-89.
7. B 1 as z k i e w i c z A. Kwart. Geol., 1966 nr 4 s. 1060-1071.
8. B 1 a s z k i e w i c z A. Pr. lost. Geol., 1980 t. 42 s. 1-63.
9. B e A.W.H. - [w:l Oceanic Micropaleontology. Academic Press, 1977 s. 1-100.
10. B e
A
W.H., T 0I
d e rI
u n d D.S. - [w:l TheMicropaleontology of Oceans. Cambridge University Press, 1971 s. 105 -150.
11. Boil i H.M. - Asoc. Venez. Geol. Min. Petr., Bol. Inform., 1966 nr 9 s. 2 - 32 .
12. B 0 I t 0 v s k 0 yE., W rig h t R - Recent Foraminifera. Dr. W. Junk b.v. - Publishers. 1976. 13. B u z a s H.A., Gib son T.G. - Science, 1969
nr 3862 s. 72-75.
14. Car 0 n M. - [w:l Plankton Stliatigraphy. Camb-ridge University Press, 1985 s. 17 - 86.
15. C i e s 1 i n° ski S. _ . Pr. Inst. GeoL, 1959 or 28 s. 1-95.
16. D 0 u g I a s RG., Ran kin C. - Lethaia.
1969 or 2 s. 185-217.
17.Douglas RG.,Sliter W.~ TulaneStud. Geol., 1966 nr 4 s. 89 -131.
18. E i c her D. - Am. Ass. Pter. Geol., Bull., 1969 nr 5 s. 1075-1090.
19. G a w 0 r - B i e d 0 w a E. Biul. Inst. Geol.,
1958 or 121 s. 17 -79.
20. G a w 0 r - B i e d 0 w a E. Biul. Inst.,GeoI., 1961 nr 156 s. 15-60.
21. G a w 0 r - B i e d 0 w a E. Biul. Inst. Geol.,
1964 nr 176 s. 88-96.
22. G a w 0 r - B i e d 0 w a E. Rocz. Pol. Tow.
Geol., 1969 z. 1- 3 s. 73 -102.
23. G a w 0 r - B i e d 0 w a E. Acta Pal. Pol., 1972 nr 1 s. 3 -151.
24. G a w 0 r - B i e d 0 w a E. Ibidem, 1980 nr 1 s. 1-50.
25. G a w 0 r - B i e d 0 w a E. Biul. Inst. Geol., 1982 nr 329 s. 63 -138 . .
26. G a w 0 r - B i e d 0 w a E., Wit w i c k a E. - Kwart Geol., 1960 nr 4 s. 974-990.
27. G a w 0 r - B i e d 0 w a E., Wit w i c k a E. i in.
- [w:l Budowa Geologiczna Polski. Mezozoik.
cz.
2c. Wyd. Geol., 1984 s. 187-307.28. Gib son T.G. - Mar. Micropal., 1989 nr 1- 2 s. 29-52.
29. H art M.B., B ail e y H.W. - [w:l Aspekte der Kreide Europas. E. Schweizerbart'sche Verlagsbuch-handlung (Nagele u. Obermiller). 1979 s. 527 - 542.
3~. H art M.B., B ail e y H.W. i in. - [W:l Stratig-raphical Atlas of Fossil Foraminifera Ellis Horwood Limited. 1981 s. 149-227.
31. Hell e r I. - Rocz. Pol. Tow. Geol., 1975 nr 2 s.233-254.
32. H u s s F. - Acta Geol. Pol., 1962 nr 1 s. 113 -157.
33. I ask 0 w i a k - S c hoe n e i c how a
M.,
K r ass 0 w s k a A. - Kwart. Geol., 1988 nr 1 s. 177-198.
34. I end r y k a - Fug I e w i c z B. - Acta Pal.
Pol., 1975 nr 1 s. 99-197.
35. K 0 c h W. - Geol. lb., A, 1977 z. 38 s. 11-123. 36. Lea r y P.N., Car son
a.A.
i in. - Jour. Geol.Soc., London. 1989 vol. 146 s. 311-317.
37. Lis z k a F. - Rocz. Pol. Tow. Geol., 1953 nr 1 s. 165-190.
38. L 0 e b I i c h A.R., Tap pan H. (w:l Treatise on Invertebrate Paleontolohy, part C, Protista 2, 1964, t. 1-2 s 1 -900.
39. M arc i now ski R. - ActaGeol.Pol.,1980nr 3 s. 215-324.
40. Mu r ray J.W. - Distribution and Ecology of Living Benthic Foraminiferids. Heinemann Educa-tional Books. 1973
41. M u r ray I.W. - Mar. Geol., 1976 vol. 22 s. 103-119.
. 42. M u r ray J.W., W rig h t C.A. - Spec. Papers Pal., 1974 nr 14 s. 1-129.
43: N y 0 n g E.E., 0 1 s son R.K.. - Mar. Mic-ropal., 1984 nr 6 s. 437 -478.
44. 0 1 s son R.K.. - [w:l Stratigraphic micropaleo-ntology of Atlantic basin and borderland. Elsevier. 1977 s. 205-230.
. 45. 0 I s son R.K.., N Y 0 n g B.E. - Joum. For. Res., 1984 nr 1 s. 50-68.
46. Per·yt D. - Palaeont.Pol.,1980nr41s.3-101. 47. Per y t D. - Bull. Acad. Pol. Sc.
ser.
Sc. Terre,1981 nr 2 s. 137 -142.
48. Per y t D. - Acta Pal. Pol., 1983 nr 3-4 s. 417-466.
49. Per y t D. - Zitteliana, 1983 vol. 10 s. 575-579. 50. Per y t D. - Rev. Esp. Paleont., 1988 vol.· 3 s.
lOS-Us.
51. Per y t D. - Revue Paleob., 1988 vol. spec. nr 2 s. 311-321.
52. Per y t D., W y r w i c k a K.. - [w:l Przewodnik LVI Zjazdu Polsk. Tow. Geol., Wydawnictwa Geo-10giczne, 1984 s. 184-188.. .
53. Per y t D., W y r w i c k a K.. - Prz. Geol, 1989 nr 11 s.563-569.
54 Pes sag n 0 E.A. - Palaeontogr. Amer., 1967, nr 37 s. 245-445.
55. P 0 Z a r y s k a K.. - Acta Geol. PoL, 1954 nr 2 s.
249-276. .
56. P 0
.z
a r y s k a K.. - Palaeont. Pol., 1957 nr 8 s. 1-190.57. P 0 Z a r y s k a K.., Per y t D. - (w:l Aspekte der Kreide Europas. E. Schweizerbart'sche Verlags-bucbhandlung (Nagele u. Obermiller), 1979 s.
293-304. .
58. P 0 Z a r y ski W. - Biul. panst. Inst. Geol., 1938 nr 6 s. 1-94.
59. P 0
.z
a r y ski W., Wit w i c k a E. - Biul. Inst. Geol., 1956 nr 102 s. 5 -18.60. Rob as
z
y ti ski F., Car 0 n M. - Cab, Microp., 1979 nr 1-2 s. 7-185 j 3-181.·61. S c h e i b n e r 0 v a V. .;... Search, 1971 nr 7 s. 251-254.
62. SI i t e r W. - Pal. Pal.Pal.,1974nr 1-2s.15-32. 63. S lit e r W. - Jour. For. Res., 1973 nr 4 s.
167-186.
64. S lit e r W., B a k e r R.A. - Jour. For. Res., 1972 nr 4 s. 167 -183.
65. S P r e c h m ann P . .,- Neues Jb f. Geol u. Pal., 1981 z. 2 s. 188 - 230.
66. S z c z e c h u raJ. - Biul. Inst. Geol., 1958 nr 122· s.95-112.
67. Tap pan H. - U. S. Geol Survey, Prof. Pap. 236-C, 1962 s. 91- 205.
68. T e i s s e y r e B. - Rocz. Pol. Tow. Geol., 1975 nr 1 s. 81-126.
69. W a 1 as z c z y-.k I. - Acta Geol Pol., 1987 nT
1-2 s. 61-74. .
70. W a I ton W.R. - [w:l Approaches to Paleo-ecology. John Wiley and Sons, Inc. 1964 s. 151- 237. 71. Wit w i c k a E. - Biul Inst. Geol, 1958 nr 121 s.
251-267.
72. Wit w i c k a E. Ibidem, 1961 nr 156 s. 113-148.
73. Wit w i c k a E. Ibidem, 1976 nr 291 s. 103-125.
74. Zap a low i c
z -
B i I a n B. - Bull. Acad. Pol. Se., ser. Terre., 1981 nr 4 s. 261-269.75. Zap a low i c
z -
B i 1 a n B. - Geologia, 1981 nr 4 s. 5-39 .SUMMARY
Factors controlling the bathymetric and geographic distribution of modem planktonic and benthonic Fora-minifera are discussed. Changes in the late Cretaceous foraminiferal assemblages in the Polish Lowland area are characterized The stratigraphical significance of plank-tonic and benthonic Foraminifera is discussed. It is proved that the late Cretaceous planktonic foraminifers from Transitional province may be used for stratigrap-hica1 purposes and for regional correlation while bent-honic ones for local zonations and correlations. The value of the late Cretaceous foraminifers for paleoecological interpretations is documented by an example, taken from the Upper Cretaceous of Lublin Upland, of changes in sea level and changes in chemistry of sea water.
Translated by the author
PE310ME
. B CTaTl.e OIIHCIlHhI cIlaxTOPLI, IIpIllUIID;Be 6aTBMeTpH-'IecmM H reorpa«}>H'lecmM pacnpe.D:eJleml'eM
COBpeMeH-HLIX UJIaHlITOHHhIX H 6eRToHHLIX 4>opaMBHH«}>ep, a TalOI:e IIpHBe.D:eHa xaparrepHCTHKa 31lXOHOMepHOCTeii B HX pac-IIpOCTpaaeBBH. IIpe.D:craBJIeHld JOMeHeBHJI,
IIpOHCXO,.D:SI-~e B COCTaBe co06meCTB 4>oPaMBlmcllep B n03,1lBeM Me.ny Ba TepPRTOpHH BHeJ:apnaTCJ:oii IIoJIbmH. PaccMo-1peHO 3H8.'IeHHe UJIaHlITOHHhIX H 6eHTOHHhIX 4>oPaMH-HH«}>ep .D:IDI c1'paTHrpacllH'lecxHX D;eJleii. IIoKa38.Ho, 'lT0 n03,1lBeMeJlOBLIe WIaHKTOHBLIe 4>opaMBHHcIlepLI m nepexo.D;lloA IIpOBIIHD;BB MOllCllO IIpHMeIDlTb .D:IDI crpa-mrpa«}>H'lecmx [(eJleii H Ha HX OCHOB8.BHH IIpOBO.D:BTh pemOHaJIbHlde COnOCT8.BJIeHHJI. lieRToHBLIe «}>oPaMH-HH«}>ePLI MOryr 6LIT1o IIpHrO,llBLI IIpB pa3pa60TJ[e
MeCTHLIX pac'fJleHemm. Ormcaaa B03MOllCllOCTb
HCIIOm.-30B8.HIDI MeJIOBLIX «}>OpaMHHH«}>ep .D:JUI
naJIeo3KOJIo-I1I'IecKIIX BHTepnpeTan;aii; IIpHBe.D:eH IIpHMep
mrtep-npeTaD;HII mMeHeHHJI my6BHLI H XBMB3Ma MOPJl m
