Orientacje teoretyczno – metodologiczne w geografii przemysłu a transformacja gospodarki,

PRACE KOMISJI GEOGRAFII PRzEMYSLU PTG

NR3

W ARSZA W A- KRAKOW- RZESZOW 200 I

TADEUSZ STRY JAKIEWICZ

Orientacje teoretyczno-metodologiczne

w

geografii

przemyslu a transformacja gospodarki

Przedmiotem artykufu jest refleksja nad sytuacj'l teoretyczno-metodologiczn(\ wsp6l-czesnej geografii przemyslu oraz nad mozliwosciami aplikacji niekt6rych koncepcji do analizy procesu transformacji przemysfu w Polsce. Artykul opiera si~ na tezach rozprawy

habilitacyjnej autora pt. ,Adaptacja przestrzenna przemystu w Polsce w warunkach trans

-formacji'' (T. Stryjakiewicz 1999).

Wspolczesne orientacje teoretyczno-metodologiczne

w

geografii

przemyslu

Obecny stan teorii w geografii przemyslu najlepiej oddaje sJowo ,eklektyzm". Sytu-acja taka odpowiada wsp6kzesnym postmodernistycznym orientacjom w nauce. R. Hayter (1997, s. 5 i 80)- wspominaj(\c o ponad 20 r6znych teoriach - stwierdza, i:e ,w praktyce eklektyzm we wsp61czesnej literaturze w dziedzinie geografii przemysfu zatarl r6inice

mi~dzy teoriami. ( ... ) Koncepcje, terminologia i metody zwi(\zane niegdys zjednym podej

-sciem teoretycznym $(\ wymieniane, zapozyczane i modyfikowane przez inne podejscia".

St(\d kwestia okreslenia tych r6znych perspektyw teoretycznych pozostaje otwarta do dys

-kusji. Wydaje si~ jednak, te mimo powyzszych kontrowersji, mo:Zna wyr6inic za

R.

Hayte -rem (op. cit., s. 79-81 i 161) trzy podstawowe, wzajemnie uzupelniaj(lce si~ orientacjc teo -retyczno-metodologiczne: neoklasycznct. behawioraln(\ i instytucjonaln(\. (tab. I).

0

ile orientacje neoklasyczna i behawioralna obecne Sl\ od wielu lat w polskiej litera

-turze geograficzno-ekonomicz.nej i dyskusjach naukowych (patrz np.

z.

Chojnicki 1986, H. Libura 1990, M. Jerczyilski i in. 1991, J. Grzeszczak 1991), to orientacja instytucjonalna wymaga szerszego om6wienia, tym bardziej, ze cz~sto przeciwstawia si~ jet dwom po-przednim, w szczeg61nosci teoriom neoklasycznym (patrz np. M. Storper 1981, W .F. Lever 1985, H. D. Watts 1987). W teoriach neoklasycznych przedsi~biorstwa traktowane S(ljako abstrakcyjne podmioty decyzyjne wf(\czone w ekonomiczny mechanizm dziaJania sil poda -iy i popytu, a czynniki lokalizacji set w tym uj~ciu pewnll. cechet (np. ekonomicznet korzy

-sci<t,jak u A. Webera 1909) przypisan'l okre51onemu miejscu. W orientacji instytucjonalnej koszt sity roboczej, ceny, stawki transportowe, dost~p do infrastruktury, poziom podatk6w i szereg regulacji wpJywaj(lcych na- jak to okresla R. Hayter (1997, s. 161)- ,rentownosc przestrzenn(\" dzialalnosci gospodarczej Sl\ przedmiotem r6i:norakich negocjacji, perswazji, przetarg6w. Proces ten jest sterowany przez lechnostruktury, tj. profesjonalne, wyspecjali-zowane biurokracje zarzctdzaj(\ce (wg J.K. Galbraitha, 1967), ktore pelniet rol~ kolektyw-nych podmiotow decyzyjnych. Pojedyncze technostruktury, mimo 1e dl\4 do osi(\gni~cia

•••

UNIA EUROPUSKA EUROPEJSKI FUNDUSZ SPOlECZNY • • KAPITAt LUDZKI ~'lloSflt.t«GlA SfOif.OSCI

•

•

•

•

•••

14 T AOEUSZ STRYJAKIEWICZ efektu dominacji lub kontroli, nie sqjednak omnipotentne w swoich dziataniach. Na przy-klad strategie przedsi~biorstw S<l. ograniczane przez sily r6wnowatqce, takie jak: ~dy, LWi(\zki zawodowe, ruchy proekologiczne itp. W ten spos6b Jokalizacje i uklady prze-strzenne przemystu Sq niejako ci'lgle zmieniajqcym si~ ,produktem" (lub wypadkow'l) dzialan owych r6wnowat.qcych si~ sil (G. Krumme, 1969, okresla ten procesjako excercise in bargaining, co- choc trudno przettumaczalne na j~zyk polski- w dostownym ttuma

cze-niu brzmialoby: ,cwiczenie w targowaniu si~''). Wydaje si~!, i.e zwlaszcza w okresie tran

s-formacji systemowej taki mechanizm przemian zaznacza si~ w przemysle bardzo wyrazi

-scie (np. w rela~jach mi~dzy rZ(\dami paflstw a korporacjami wielonarodowymi oraz proce-durach i transakcjach prywatyzacyjnych).

Tabela I. Orientacje teoretyczno-metodologiczne w geografii przemyslu

Charakterystyka Orientacja teoretyczno-metodologiczna

neoklasyczna behawioralna instytucjonalna

Podmiot decyzyjny Homo oecorwmicus Horrw satis{andus technostruktura

Cele dzialalnosci go- minimalizacja koszt6w, zaspokojenie okreslo- dlugookresowy wzrost. spodarczej maksymalizacja zy- nego poziomu aspiracji zysk i bezpieczenstwo

sk6w I satysfakcji (rcdukcja niepewnosci)

Spos6b ujmowania relacje koszt6w i przy- przestrzen informacji. pole negocjacji.

prze-przestrzeni ekonomicz- chod6w, podazy i kontakt6w i dzialania targ6w i um6w mi¢zy

nej popytu w warunkach (ac1ion space) gt6wnymi aktorami gry

nieograniczonej wolnej ekonomicznej. d(\Z<\

-konkurencji cymi do osi<!gni~cia

efektu dominacji lub kontroli

Uwarunkowania decy- doskonala racjonal- ograniczona racjonal- struktura i strategic

zji lokalizacyjnych nose, pefna informacja nose, niepelny zas6b korporaCji. mechani

-informacji zmy wladzy

Spos6b podejmowania automatyczna reakcja proces uczenia si~ proces negocjacyjny

decyzji lokalizacyjnych na dzialanie sil ekono- mi~dzy przedsi~bior

-i adaptacji do zmian micznych (prawa poda- stwami, rutdcm i

pra-zy-popytu) cownikami

Zr6dlo: oprac. wlasne na podstawie R. Haytera ( 1997, s. 80).

Zakres

przedmiotowy rekonstrukcji teoretycznej; obiekt i skala badan

Niezaleznie od sposobu podejscia (orientacji metodologicznej) r6zne teorie w r6znym zakresie podejmuj~ pr6b~ uj~cia trzech podstawowych element6w sktadowych dzialalnosci przemyslowej: technologicznego, ekonomicznego i organizacyjnego. Elementy te nie S<\ rozlctczne, st(\d trudno nieraz jednoznacznie okreslic, kt6ry z nich jest w danej teorii szcze-g6lnie eksponowany. Tym niemniej przyj~to je jako podstaw~ systematyzacji najwai.niej -szych teorii zwi(\zanych z geografi<t przemyslu (rye. 1). Jej analiza nasuwa pewne W(\tpli-wosci, czy uprawnione jest ,zaliczanie" niekt6rych teorii do geografii przemystu. Kazda z nich jednak, choc w r6znym stopniu, odnosi si~ do wymiaru przestrzennego {symbolizo -wanego na rycinie przez tr6jk'lt z napisem ,terytorium"). a rozstrzygni~cie powyzszej kwe

-KAPITAt LUDZKI ~ Sflt,.IHGlA SfOif.OSCI UNIA EUROPUSKA EUROPEJSKI FUNDUSZ SPOlECZNY

•••

• •

•

•

•

_•••

•

a

~

~

§

..

~c:

~

~

"

2

c: :z z 0 -c ,. "' m

Nm§

~co oel~

~;:!"'

~li;;:o: ..:2S>

•••

•

•

•

_•

_• •

•••

~

fl

--l ~ 0 :!. ~

~

~· ::l ~ N ~ ₀ ~ II> :l'l .II> "0

.,

~

3

'< Vl

-c: neoklasycznc tcMic lokaliz.acji teoria pr/..t:wugi konkurc!lcyjncj narod6w M.E. Rortera

teoria system6w przemyslowych teoria sieci przcmyslowych posllordowski model elasty~.:znej produk.cji w uj~ciu szkoly kul i tomijskicj

teona dtugofalowego cyldu

Kondratiewa

teoria cyklu ~cia produktu

tcoria metaholizmu

przemyslo\\ ego

teoria regionalnych/lokalnych srodowisk innowacyjnych

(gn1pa GREMI) tcoria regulacji 0 :1. ~ :s

...

Co) ~. ~

...

~ ~ ~ ~ n N :s ~ I

9

~

0

c. ~

-~ IJQ

....

~ :s ~

.

....

VI

16 TADEUSZ STRYJAKIEWICZ

stii wymagaloby odr~bnej dyskusji na temat definicji wspokzesnej geografii ekonomicznej

(w tym geografii przemysru) oraz miejsca przemyslu w teoriach rozwoju regionalnego i globalnego pomt.dku spoteczno-ekonomicznego. Taka dyskusja nie jest przedmiotem niniejszego artykutu. Wydaje si~ natomiast, ze kat.da z wymienionych teorii moze stanowic

(choc w r6znym zakresie) narz~zie analizy procesu transformacji przemyslu.

Transformacja systemowa i otwarcie gospodarki polskiej na procesy globalne

poci<t-gaj<t za sob<t r6wniez potrzeb~ dyskusji na temat obiektu i skali badan. Dotychczas w

pol-skiej geografii przemyslu obiektem badan byly przede wszystkim zaklady, przedsi~bior­

stwa i - rzadziej - systemy przemyslowe (ryc.2). Tymczasem wsp6tczesnie, w zwictzku z globalizacjct dzialalnosci gospodarczej oraz coraz wi~ksZ<t wsp61zaleznosci'l i kompleksowosci'l powictzail mi~zy poszczeg61nymi sektorami, a takze podmiotami (czy jak si~ to okresla w orientacji instytucjonalnej - ,aktorami") dziatalnosci spoleczno-gospodarczej, przechodzi si~ w coraz wi~kszym stopniu do analiz lat1cuch6w produkcji,

zwanych tez tancuchami towarowymi lub lailcuchami wartosci dodanej (por. M.E. Porter 1990, M. Storper 1992, G. Gereffi, M. Korzeniewicz 1994, R. Hayter 1997, P. Dicken 1994, 1998).

Zaklad przemyslowy

Przedsi~biorstwo przemyslowe

System przemyslowy

Lancuch produkcji

(Lancuch wartosci dodanej)

Rye. 2. Zmiana obiektu badan geografii przemyslu Zr6dlo: na podstawie R. Haytera 1997, s. 9.

(lata 60-te)

(lata 70-te)

(lata 80-te)

(lata 90-te)

P. Dicken (1998, s. 7) definiuje tancuch produkcji jako ,transakcyjnie powi<tzan<t.

se-kwencj~ funkcji, w kt6rej kazde stadium dodaje wartosc dodatkow<t. do procesu produkcji d6br i swiadczenia uslug" (rye. 3). Wynika z niej,

ze

kai:.de z poszczeg61nych ogniw

tailcu-cha jest wlctczone w siee powi<tzafl nie tylko technologi~.:zny~.:h, ale lak:i:e logistycznych.

finansowych i innych, a ponadto w r6i.norodne mechanizmy regulacji, koordynacji i kon

-troli. Regulacja, koordynacja i kontrola odbywaj<t si~ na r6Zilych poziomach: przedsi~bior­

stwa, panstwa. instytucji ponadnarodowych (takich jak np.: Swiatowa Organizacja Handlu,

Mi~dzynarodowy Fundusz Walutowy, Unia Europejska). Zarazem kazdy lancuch rna- jak to okresla Dicken - swoj~ geograficzn<t. konfiguracj~, kt6ra coraz cz~sciej przybiera skat~

globalnct (ryc.4). Zatem obiektem badan wsp61czesnej geogratii ekonomicznej (w tym

geo-grafii przemyslu) staje si~ ,przeci~cie" wymiaru wertykalnego gospodarki (lancuch6w

KAPITAt LUDZKI

fWe()()OWA Sfltt«Glol SfOif.OSCI

UNIA EUROPUSKA EUROPEJSKI FUNDUSZ SPOLECZNY

•

••

• •

•

•

•

_•••

•

Orientacje teoretyczno-metodologiczne ... 17

produkcji) L jej wymiarem horyzontalnym (systemami terytorialnymi: lokalnym,

regional-nym, krajowym). G. Gereffi (1994) zwraca przy tym uwag~. ze wsp6kzesnie nie wszystkie flu1cuchy produkcji Set O.,Sterowane" przez producent6w (kt6rych tradycyjnie l<t_czy si~

z przemyslem). Ogniwem dominujctcym mogct bye np. wielkie korporacje hand lowe. Proces transformacji gospodarki dostarcza coraz liczniejszych takich przyklad6w.

-

--

---

--

---

-

---REGULACJA. I<OOROVNACJA, KONTROLA

Ryc.3 Hipotetyczny lancuch produkcji i jego wymiar przestrzenny

Zr6dlo: na podstawie P. Dickena ( 1998, s.6 i 7). zc zmianami autora

KAPITAt LUDZKI ~Sfltt«GlASfOIM>SCI UNIA EUROPUSKA EUROPEJSKI FUNDUSZ SPOlECZNY

•••

• •

•

•

•

...

•

a

~

~

§

::

~c:

~

~

"

2

c: z z 0 -c: > lC ~ ~m:zs o~O

~;:!~

~li;;:o: ..:<S>

•••

•

•

•

_•

_• •

•••

N- , ;; '< c. (') ~ ~

:-o

.,

0

i

;:;· :>':"

g

_~

,-..

$

n ~ ?0 ~ y> ~

- =·

<.U n ':""'

g

~

-·

N n 3 "0 ;· 0 :1 ~ II>

-·

a.

_Sl

II> :I c n 0 Ol

~

3

~·

(JQ

0

g-~:

~ ..!!. Vl ~· ~ _Vl

l

-,.:-Wymlar plonowy (wertykalny) Wymlar poziomy (boryzontalny)

La.flcuchy prooulr.cji poszczeg61ne rodzaje dzialalno5ci przemyslowej i uslugow~j lok.alny regionalny Systemy terytorialn~

w r6inych skalach przestrzennych

Globalny system gospodarczy

Laflcuchy produ.lccji

-00 o-1 >

g

c

~ (/)

;J

~

>

::0::

~

~

Orientacje teoretyczno-metodologiczne-. 19

Zastosowanie wyb

r

anej

k

once

p

cji teoretycznej (rnod

elu

sposob6w regulacj

i

przedsifbiorstwa) do analizy procesu transformacji przemys

lu w

Po

l

sce

Teoria regulacji, sformulowana przez M. Agliett~ (1979), a rozwini~ta m.in. przez

A. Lipietza (1986, 1987, 1988, 1992), D. Leborgne'a i A. Lipietza (1988, 1992), M.

Dun-forda ( 1990), R. Boyera ( 1990) oraz B. Jessopa ( 1990), w po1skiej literaturze geograficznej

zostata om6wiona w pracach Z. Chojnickiego ( 1993) i T. Stryjakiewicza (1994, 1999).

Opieraj<~.c si~ na niekt6rych zalozeniach tej teorii, a takte teorii sieci przemystowych, B.T.

Asheim i T. Heraldsen ( 1991) oraz A. Smith ( 1995) sformutowali konceptua1ny model

sposob6w regulacji przedsi~biorstwa (rye. 5). Wedtug tego modelu przedsi~biorstwa

wf<t-czone 5<1. w sieci konkurencji i wsp6fpracy (kooperacji) oraz mechanizmy regulacji, kt6re

oddziafuj<t na ich adaptabilnosc, tj. zdolnosc przystosowania si~ do zmian warunk6w

ze-wn~trznych, w tym takZe do zmian wywolanych procesem transformacji. Obejmuj<t one:

a) strategic integracji sieci dostawc6w; b) strategic integracji sieci odbiorc6w;

c) strategic konkurencji i wsp6tpracy (np. alians6w strategicznych) z innymi przed

-si~biorstwami (por. tei: H. Yeung 1994).

Funkcjonowanie przedsi~biorstw, r6wniez

w

wymiarze przestrzennym, zalei.y ponadto od:

a) sposob6w regulacji wewn<~.trz przedsi~biorstwa (stosunk6w pracy i placy, form

or-ganizacji produkcji, orientacji technologicznej i innowacyjnej); b) regulacji pailstwowych;

c) relacji z systemem finansowym.

Pr6b~ typologii form adaptacji przestrzennej przedsi~biorstw przemystowych do

zmieniaj<~.cych si~ warunk6w postkomunistycznej gospodarki w oparciu o powyi.szy model

podj<tl A. Smith (1995) w odniesieniu do przedsi~biorstw stowackich. Przyjmuj<~.c j<t,

z jedn<t istotn<t zmianll, wyr6iniam 3 podstawowe formy adaptacji przedsi~biorstw przemy-slowych do \.\-arunk6w transformacji w Polsce (ryc.6):

a) globalizuj<tCll, b) dezindustrializuj<tCll, c) patemalistyczn<~.. 1

Adaptacja globalizuj:ilca (rye. 6A) wydaje si~ bye najbardziej skuteczna w perspek

-tywie dtugookresowej. Dotyczy ona:

a) otwarcia na globalne przeptywy kapitalu i inwestycje zagraniczne;

b) globalizacji powi<~.zan rynkowych.

Zdolnosc konkurencji w skali globalnej przedsi~biorstwa tej grupy (kt6rych

najlep-szym przykladem jest ABB- Asea Brown Boveri) osi<~.gn~ty najcz~sciej przy wsp6tudziale

zagranicznego inwestora strategicznego, poprzez zmiany systemu zaratdzania i marketin -gu, wprowadzanie nowych technologii i elastycznych form organizacji pracy. Ich korzysci

1

A. Smith (I 995, s. 768-770) m6wi o regulacji i adaptacji mcrkantylnej. Podkresla przez to rol~

sp61ck handlowych i kapitatu handlowego, ~dllcych istotnym elementem organizacji nowych sieci przemyslowych na Slowacji (np. poprzez system zlecen, wymiantt barterowl\); por. takie V. Szekely

1993, J. Mladek 1997. W Polsce ten rodzaj uzalemienia przedsittbiorstw przemyslowych od instytucji

merkantylnych (przypominaj!lcych centrale handlu zagranicznego w gospodarce

nakazowo-rozdzielczej) nie zaznacza si~ zbyt silnie. Wyst~puje natomiast fonna adaptacji zwi'l.Z3na z uzale

tnie-niem funkcjonowania przedsi~biorstw od zewn~trznych regulacji i dziatail wspierajllco-ochronnych

(zwtaszcza ze strony paflstwa), kt6r!l nazywam paternalistycznll. Prezentowana typologia odnosi si~

przede wszystkim do duzych przedsi~biorstw dawnego sektora pailstwowcgo.

KAPITAt LUDZKI

~'lloSflt.t«GlA SfOif.OSCI

UNIA EUROPEJSKA EUROPEJSKI FUNDUSZ SPOlECZNY

• ••

• •

•

•

•

_•••

•

20

I,

~DBIORCY ~

PRZEDSI~BIORSTWO

• stosunki pracy i placy • organizacja produkcji • orientacja technologiczna i innowacyjna DOSTAWCY Strategie integracji TADEUSZ STRYJAKIEWICZ SYSTEM FINANSOWY • potyczki i kredyty • stopa procentowa

Strategie konkurencji i wsp61pracy

PANSTWO

• system regulacyjno-prawny

• subsydia

Ryc.5. Model sposob6w regulacji przedsi~biorstwa przemyslowego

Zr6dlo: B.T.Asheim, T. Heraldsen I 991; A. Smith I 995;

z

niewielkimi zmianam.i au tor a

KAPITAt LUDZKI ~Sfltt«GlASI'OIN>SCI UNIA EUROPUSKA EUROPEJSKI FUNDUSZ SPOLECZNY

•••

• •

•

•

•

_•••

•

Orientacje teoretyczno-metodologiczne ... ODBIORCY • rynki zagranicz· ne (gt6wnie zachodnie) PRZEDSI~BIORSTWO

• zmiany stosunk6w pracy i placy (redukcja zatrudnienia, elastyczn

21

SYSTEM ANANSOWY

• pozyczki i kredyty

• transakcje kapitalowe

INNI PRODUCENCI

• konkurencja globalna

formy organizacji pracy) ~---l • pr6by monopolizacji

rynku krajowego

• bezposrednie inwestycje

zagra-niczne

• nowe technologic

• marketing

DOSTAWCY

• import

• wzrost jakosci surowcow

i p(>lprodukt6w

Strategie integracji

A - adaptacja globalizuj~ca

• alianse strategiczne na

rynkach eksportowych

Strategic konkurencji i wspolpracy

PANsrwo

• strategie prywatyzacji

• regulacje dotycvtce inwestycji

zagraniczn)ch

• wspieranie rozwoju malcj przed

-si~biorczosci. infrastruklury onu

instytucji otoC7enia biznesu

• wycof)'Wanie si~ 7 be7posredniego interwencjonizmu

Ryc.6. Formy adaptacji przedsi~biorstwa przemyslowego do nowego systemu

gospodarczego

(Zr6dlo: na podstawie A.Smitha 1995, ze zmianami i uzupelnieniami autora)

KAPITAt LUDZKI ~-.Sf~la.t. SfOif.OSCI UNIA EUROPUSKA EUROPEJSKI FUNDUSZ SPOlECZNY

•••

•

•

•

•

•

_•••

•

22

TADEUSZ STRYJAKIEWICZ

komparatywne zwi'4.zane ~ takZe z ekstensywnymi czynnikami produkcji, takimi jak:

re-latywna tanio~c sily roboczej, surowc6w i energii. Uklad powi¥3t'l przestrzennych

przed-si~biorstw tej grupy w por6wnaniu z okresem gospodarki nakazowo-rozdzielczej ulegl

znacznemu rozszerzeniu. Dotyczy to zar6wno zaopatrzenia, jak i zbytu. W wielu

przypad-kach po przej~iu firmy przez kapital zagraniczny nastlij)ilo bardzo szybkie jego wl'l.czenie

w globalne sieci korporacji wielonarodowych, nie zawsze korzystne dla dawnych koope

-rant6w. Obok przedsi~biorstw z udziatem kapitaJu zagranicznego zbli:ZOnCl do globalizuj(l-cej form~ adaptacji reprezentuj'l. r6wniez te polskie przedsi~biorstwa (najcz~~ciej sektora prywatnego ), kt6re osi~~ taki poziom technologiczny i tak dostosowaty SW'I.

organiza-cj~ produkcji, i:e w dlugookresowej perspektywie Sit zdolne sprostac wymogom konkuren-cji globalnej (choe obecny uklad ich powi(lzan przestrzennych wykazuje na og61 w~:Zszy zasi~g).

Adaptacja dezindustrializuj~ca (rye. 6B) - to forma adaptacji nieskutecznej, kon

-czC'j_cej si~ znacznym spadkiem zatrudnienia i zmniejszeniem skali produkcji, przeprofilo-waniem dzialalnosci w kierunku funkcji nieprzemyslowych, a w skrajnym przypadku

za-mkni~ciem przedsi~biorstwa. W Polsce dotyczy ona przede wszystkim:

a) przedsi~biorstw, kt6rych produkcja zorientowana bylaw przewazaj'4.cej cz~~ci na rynki bylego Zwi'l.zku Radzieckiego2;

b) przedsi~biorstw zapM.nionych technologicznie i/lub organizacyjnie, produkuj'l.-cych produkty w schylkowej fazie ich cyklu i:yciowego, nie maj'4.cych szans na przetrwanie w konrrontacji z wolnym rynkiem i konkurencj'4. globaln'4.;

c) przedsi~biorstw ile zarzC'j_dzanych;

d) przedsi~biorstw, kt6re pod koniec lat 80. zaci~n~ly znaczne nisko oprocentowa-ne kredyty (np. na modemizacj~). a kt6rym w 1990r. zmieniono nagle warunki ich splaty (w szczeg6lnosci wysokosc oprocentowania).

S<~. to wi~c zar6wno pr.cyczyny tkwi'l.ce wewn'4.trz przedsi~biorstw, jak i poza nimi.

Przedsi~biorstwa te mialy ponadto zbyt mat'l. sil~ przetargow'4. w relacjach z fZ<tdem i in-stytucjami finansowymi, by uzyskac subsydia, umorzenie dlug6w lub dalsze poi:yczki.

Omawiana forma nieskutecznej adaptacji zwi'4.zana jest najc~sciej z przemyslami

elektromaszynowym (w tym zbrojeniowym) oraz lekkim, a jej przykladami ~ takie

przed-si~biorstwa jak: Wrodawskie Zaktady Elektroniczne ,Elwro", Rogozinska Fabryka Ma-szyn Rolniczych ,Agromet-Rofama", Zaklady Rowerowe ,Romet" w Bydgoszczy,

Fabry-ka Samochod6w Ci~zarowych ,Star" w Starachowicach, Wytw6mia Sp~tu

Komunika-cyjnego w Mielcu, Nowotarskie Zaklady Przemyslu Sk6rzanego ,Podhale". W wielu przy-padkach upadek tych przedsi~biorstw poci~ctl za sob<\ upadek kooperant6w i gt~boki kryzys ~ci~le z nimi zwictzanych gospodarek lokalnych.

Adaptacja paternalistyczna (rye. 6C) jest w istocie pr6bct kontynuacji zachowan

przedsi~biorstw typowych dla gospodarki nakazowo-rozdzielczej w warunkach

zmierzajct-cych do ksztahowania systemu wolnorynkowego. Niska efektywnosc produkcji i przerosty

zatrudnienia (mimo niewielkich redukcji) set kompensowane silnct pozycjll przetargowct tych przedsi~biorstw i skutecznymi naciskami na rzl\d, kt6ry

de facto

pozostaje wci<tZ ich

2

W latach 80. ZSRR byl jedynym partnerem zagranicznym dla ponad 100 dui:ych polskich przedsi~­

biorstw. Wiele firm (np. ,Zastal" w Zielonej G6rze, • .Meraster" w Katowicach, ,Polmo" w Praszce.

,Mera" w Bloniu) sprzedawalo na ten rynek ponad 90% swej produkcji (por. R. Matykowskl, T. Stryjakiewicz 1992. s. I 51).

KAPITAt LUDZKI

HAfeO()OWAirltt«GlA ~CI

UNIA EUROPUSKA EUROPEJSKJ

FUNDUSZ SPOlECZNY

• ••

•

•

•

•

Orientacje teoretyczno-metodologiczne ..•

ODBIORCY

• upadek rynk6w wschodnich • mala dywersyfikacja rynku

•

I I I I I I I I I I I I PRZEDSII~BIORSTWO • wysokie zadlutenie • slabo~c zarutdzania i marketingu

• stopniowe ograniczanie za-trudnienia bez istotnych zmian organizacji produkcji • spadek produkcji I I I I I I I DOSTAWCY

• likwidacja lub zmiana profilu

dzialalnosci

• szul<anie innych panner6w

Strategie integracji

---· slabn~tce relacje i post~pujllca dezintegracja

B - adaptacja dezindustializujl!ca KAPITAt LUDZKI ~Sfltt«Glolwo..<>SCI SYSTEM FINANSOWY • pr6by odzyskania tzw. ztych dlugow • ograniczona. pasywna rola INNl PRODUCENCI • Konsolidacja pozycji

mono-polistycznej

(m.in. na skutek zamykania

przedsi~biorstw konkurujct-cych) PANSTWO • de facto wla.Sciciel

23

• prawo upadlo§ciowe UNIA EUROPUSKA EUROPEJSKI FUNDUSZ SPOlECZNY

•••

• •

•

•

•

_•••

•

24

"""

,..

SIEC POSRED-NIK6W

•

( c~sto powill:Z8-

_•

nych relacjami personalnymi) ~

""'

•

•

...

~ I' ODBIORCY

•

rynek krajowy

~

I I I I I I I I I I I I PRZEDSI~BIORSTWO wysokie zadluzenie patemalistyczne relacje mi~y zar~dem a pracownikami niewielkie zmiany organizacji produkcji niska rentownosc produkcji

'r'

I I I I I I I I I I I I I I I I I I OOSTAWCY • tradycyjni partnerzy L - - - i • mala elastycznosc Strategie integracji C - adaptacja paternalistyczna KAPITAt LUDZKI ~Sfltt«GlASI'OIN>SCI

T ADEUSZ STRY JAKIEWICZ

SYSTEM ANANSOWY • kredyty subsydiowane przez panstwo • ograniczona, pasywna rota INNI PRODUCENCI

"""'

"""

• konkurencja przedsi~biorstw

skutecznie adaptuj(\cych si~

do systemu rynkowego

ll---f-... ~· tworzenie brantowych sieci

,. grup nacisku na fZ<\d

Strategie konkurencji i wsp61pracy

PANSTWO • de facto wta5ciciel

• jawne i ukryte subsydia oraz

inne formy protekcjonizmu (np. eta, optaty wyr6wnawcze_

kontyngenty) UNIA EUROPUSKA EUROPEJSKJ FUNDUSZ SPOLECZNY

•••

• •

•

•

•

_•••

•

Orientacje teoretyczno-mctodologiczne ... 25

wla5cicielem. Efektem tych nacisk6w S<l r6:Zne formy protekcjonizmu Gawne i ukryte

sub-sydia, cia, oplaty wyr6wnawcze, kontyngenty). Relacje patemalistyczne obejmuj~ ponadto

uklady powi~zan przestrzenno-produkcyjnych. Zamiast zwi~kszania aktywnosci

marketin-gowej i zdolnosci konkurencyjnej przedsi~biorstw, tworzone Si:l sp6tki posrednik6w

(nie-rzadko powi~zane wi~zami personalnymi z zar.z(\dami przedsi~biorstw), kt6re przejmuji:l znaczni:l cz~sc lancucha wartosci dodanej w sferze zaopatrzenia i dystrybucji. Przyklad6w tego rodzaju adaptacji dostarcza g6rnictwo w~gla kamiennego, hutnictwo zelaza czy prze-mysl cukrowniczy.

Jak zaznaczono uprzednio, prezentowana typologia stanowi jedynie pr6~

generaliza-cji zachowan adaptacyjnych przedsi~biorstw przemyslowych w okresie transformacji i z pewnoscii:l wymaga uzupetnien oraz modyfikacji. Pokazuje ona jednak mozliwosci

za-stosowania prt.ynajmniej niekt6rych koncepcji tooretycznych przedstawionych na rye. 2 nie

tylko w wysoko rozwini~tych gospodarkach rynkowych, ale

tak.ze

w gospodarkach w ,fazie

przejscia", w tym w odniesieniu do przemyslu w Polsce. Wydaje si~. i:e polska geografia

przemystu moi.liwosci te cictgle jeszcze nie w pelni wykorzystuje, a w badaniach procesu

transformacji podejscia idiograficzne zdecydowanie przewai.aj<t nad nomotetycznymi.

Literatura

Agliella M .. 1979. A theory of capitalist regulation: the US experience. London: New Left

Books.

Asheim B.T., Heraldsen T., 1991. Methodological and theoretical problems in economic

geography. Norsk Geogr. Tidsskr., 45, 189-200.

Boyer

R.

,

1990. The regulation school: a critical introduction. New York: Columbia

University Press.

Chojnicki Z., 1986. Philosophical and methodological orientations of geography. Their

conceptions and models. Concepts and Methods in Geography, vol. I, 5-30.

Chojnick.i Z.. 1993. Postmodernistyczne zmiany globalnego porzqdku spolecYi

o-gospodarczego. Studia Regionalne i Lokalne (12) 45. Warszawa: Uniwersytet War

-szawski, 167-204.

Dicken P., 1994. Global- local tensions: firms and states in global space-economy. Eco

-nomic Geography, 70, 101-128.

Dicken P., 1998. Global shift. Transforming the world economy (3rd edition). London: Paul

Chapman Publishing.

Dunford M., 1990. Theories of regulation. Environmellt and Planning D, 8, 297-322.

Galbraith J.K., 1967. The new industrial stare. London: Hamish Hamilton.

Gereffi G., 1994. The organisation of buyer - driven global commodity ch<lins: how US

retailers shape overseas production networks. In: G. Gereffi, M. Korzeniewicz (eds),

Commodity chains and global capitalism. Westport: Praeger/ Greenwood Press, Chapter

5.

Gereffi G., Korzeniewicz M. (eds), 1994. Commodity chains and global capitalism. West

-port: Praeger/ Greenwood Press.

KAPITAt LUDZKI ~Sf~la.t.SfOif.OSCI

UNIA EUROPUSKA

EUROPEJSKI FUNDUSZ SPOlECZNY

• ••

• •

•

•

26 TADEUSZSTRYJAKIEWICZ

Grzeszczak J .. 1991. Podstawowe orientacje badawcze w geografii przemyslu. W:

z

.

Choj

-nicki (red.), Podstawowe problemy metodologiczne rozwoju polskiej geografii. Po

-znan: UAM, 27-34.

Hayter R.. 1997. The dynamics of industria/location. The factory, the firm and the

produ(;-ticn system. Chichester: John Wiley.

Jerczynski M., Grzeszczak J., Muziol A., Nowosielska E., Roztucki W., W~ctawowicz G.,

1991. Gl6wne orientacje badawcze w geografii spolecznej i gospodarczej. W: Z.

Chojnicki (red.), Podstawowe problemy metodologiczne rozwoju polskiej geografii.

Poznan: UAM, 7-26.

Jessop B., 1990. Regulation theory in retrospect and prospect. Economy and Society, 19, 2.

153-216.

Krumme G., 1969a. Towards a geography of enterprise. Economic Geography, 45, 30-40.

Leborgne D., Lipietz A., 1988. New technologies, new modes of regulation: some spatial

implications. Environment and Planning D. 6, 263-280.

Leborgne D., Lipietz A., 1992. Conceptual fallacies and open questions on post-Fnrdism. In:

M. Storper, A.J. Scott (eds), Pathways to industrialisation and regional development.

London: Routledge, 332-348.

Lever W.F., 1985. Theory and method in industrial geography. In: M. Pacione (ed.). Prog

-ress in industrial geography. London: Croom Helm. 10-39.

Libura H .. I 990. Miasto jako miejsce. Poj~cie miejsca w geografii humanistycznej. Rozw6j

Regionalny, Rozw6j Lokalny, Samorz<t.d Terytorialny, 31. Warszawa: Uniwersytet

Warszawski.

Lipietz A., 1986. New tendencies in the intemational division of labour: regimes of

accumulation and modes of regulation. In: AJ. Scott, M. Storper (eds), Production, work,

territory. Boston: Allen and Unwin, 16-40.

Lipietz A., 1987. Mirages and miracles: the crisis of global Fordism. London: Verso.

Lipietz A., 1988. Reflections on a tale: the Marxist foundations of the concepts of regulation

and accumulation. Studies in Political Economy 26, 7-36.

Lipietz A., 1992. The regulation approach and capitalist crisis: an alternative compromise for the

1990's. In: M. Dunford, G. Kafkalas (eds). Cities and regions in the new Europe: the global

-local interplay and spatial development strategies. London: Belhaven Press. 309-334.

Matykowski R., Stryjakiewicz T .. 1992. The adaptation of industry and irs labour force to the

changing economic system in Poland. Erdkunde. 46. 149-157.

Mladek J .• 1997. Transformation process of industry in Slovakia. W: Z. Ziolo (red.), Pro

-blemy transformacji struktur przemyslowych w procesie przechodzenia do gospodarki

rynkowej. Warszawa-Krak6w, 169-178.

Porter M.E., 1990. The competitive advantage of nations. London: Macmillan.

Smith A., 1995. Regulation the01y, strategies of emetprise imegration and the political

economy of regional economic restructuring in Central and Eastern Europe: the case

ofSlovakia. Regional Studies. 29, 8, 761-772.

Storper M., 1981. Towards a structural theory of industria/location. In:

J

.

Rees, G.J.D.

Hewings, H.A. Stafford (eds), Industrial location and regional systems. New York:

Bergin, 17-40.

Storper M., 1992. The limits to globalisation: technology districts and international trade.

Economic Geography, 68, 60-93. KAPITAt LUDZKI ~ Sfltt«Glol SfOif.OSCI UNIA EUROPUSKA EUROPEJSKI FUNDUSZ SPOLECZNY

•

••

• •

•

_*

...

_• •

Orientacje teoretyczno-metodologiczne .•. 27 Stryjakiewicz T.. 1994,

Pr6ba analizy i oceny proces6w transformacji przemyslu

w

Polsce

w swietle postfordowskiego modelu elasrycznej produkcji

i

teorii

regulacji

.

W:

z

.

Zioto (red.),

Zachowania przestrzenne przemyslu w zmieniajqcych

si~

warunkach gospodnrowania.

Krak6w-Warszawa, 48-66.

Stryjakiewicz T., 1999.

Adaptacja

przestrzenna

przemyslu w Polsce w

warunkach

transformacji

.

Poznan: UAM.

Szekely V., 1993.

Geografickli analyza organizacneho

postavenia priemyselnych prevad

-zok: priklad Vychodn

eho Slovenska.

Geograficky Casopis, 45, 2-3, 183-196.

Watts H.D., 1987. Industrial geography. Essex: Longman, New York: John Wiley.

Yeung

H

.

,

1994.

Critical reviews of geographical perspectives on

business organizations

and the organization of production: towards a network approach

.

Progress in Human

Geography, 18, 460-490.

KAPITAt LUDZKI ~Sfltt«GlASfOIM>SCI

UNIA EUROPUSKA

EUROPEJSKI

FUNDUSZ SPOLECZNY

• ••

• •

•

•