A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FO LIA LIN G U IS T ICA 15, 198?
M a r ia L e s z - D u k
ZMIANY W ZAKRESIE REKCJI NARZĘDNIKOWEJ CZASOWNIKÓW W H I S T O R I I JÇZYKA POLSKIEGO C e l e m t e g o a r t y k u ł u j e s t o p i s p r z e k s z t a ł c a n i a s i ę d o p e ł n i e ń n a r z ę d n i k o w y c h w p r z y i m k o w e w h i s t o r i i j ę z y k a p o l s k i e g o . P r o c e s p r z e k s z t a ł c a n i a s i ę k o n s t r u k c j i k a z u a l n y c h w p r z y i m k o we j e s t j e d n y m z w a ż n i e j s z y c h o g n i w o g ó l n e j t e n d e n c j i z d ą ż a n i a j ę z y k ó w i n d o e u r o p e j s k i c h do a n a l i t y z m u . T e n d e n c j a t a p r z e j a w i a s i ę w r e d u k c j i k o ń c ó w e k f l e k s y j n y c h , z a s t ę p o w a n y c h u r z e c z o w n i k ó w p r z e z p r z y i m k i , a u c z a s o w n i k ó w p r z e z z a i m k i o s o b o w e , a t a k ż e w s t o s o w a n i u s t r u k t u r o p i s o w y c h , j a k n p . o p i s o w e g o s t o p n i o w a n i a p r z y m i o t n i k ó w i p r z y s ł ó w k ó w , c z y k o n s t r u k c j i o d w y r a ż e ń i o w y c h t y - p u p ra ca л а г z .e с z m i a s t a . N a z a g a d n i e n i e z a s t ę p s t w a k o n s t r u k c j i n a r z ę d n i k o w y c h p r z e z w y r a ż e n i a p r z y i m k o w e z w r a c a n o j u ż u w a g ę w n i e k t ó r y c h p u b l i k a c j a c h , l e c z b a d a n i a t e d o t y c z y ł y b ą d ź t y l k o p e w n y c h f u n k c j i n a - r z ę d n i k a , b ą d ź o g r a n i c z a ł y s i ę t y l k o d o w s p ó ł c z e s n o ś c i . J a n Ł o ś w s w o j e j p r a c y z w r a c a p r z e d e w s z y s t k i m u w a g ę n a w y m a r ł e k o n s t r u k c j e z n a r z ę d n i k i e m n a r z ę d z i a i t o w a r z y s z a , s z c z e g ó ł o w o o p i s u j ą c r ó ż n o r o d n e o d c i e n i e z n a c z e n i o w e t e g o p r z y p a d k a . Z a g a d n i e n i e w y p i e r a n i a n a r z ę d n i k a p r z e z f o r m y a n a l i t y c z n e t r a k t u j e m a r g i n e s o w o . K r y s t y n a P i s a r k o w a2 z a j m u j e s i ę o p i s e m r ó ż n o r o d n y c h r o d z a j ó w o k r e ś l e ń p r e d y k a t y w n y c h we w s p ó ł c z e s n y m j ę z y k u p o l s k i m , w s p o m i n a j ą c o z a s t ę p o w a n i u d o p e ł n i e n i a o r z e k a j ą c e g o p r z e z w y r a ż e n i a p r z y i m k o w e . N a t o m i a s t D a n u t a B u t t l e r ^ o m a w i a s z e r o k o w y p i e r a n i e d o -J . Ł O Ś , F u n k c je n a r z ę d n i k a w j ę z y k u p o l s k i m , Kraków 1904, s. 24-26. 2 K. P i s a r k o w a , P re d y k a t ywnośó o k r e ś le ń w p o ls k im z d a n iu , Wrocław 1965, s. 102-104. ^ 0 . B u t t 1 e r , In n o w a c je sk ła d n io w e w s p ó łc z e s n e j p o ls z c z y z n y (w a leń - cja. w yrazów ), Warszawa 1976, s. 177" 184.
p e ł n i e n i a s p r a w c y i d o p e ł n i e n i a o r z e k a j ą c e g o p r z e z s t r u k t u r y p r z y i m k o w e w d z i s i e j s z e j p o l s z c z y ź n i e . Z d a n i e m a u t o r k i n a r z ę d n i k o w e d o p e ł n i e n i e s p r a w c y i d o p e ł n i e n i a o r z e k a j ą c e u ż y w a n e s ą o b e c n i e t y l k o w n i e w i e l k i m z a k r e s i e ; z n a c z n i e c z ę ś c i e j w y s t ę p u j ą n a i c h m i e j s c u k o n s t r u k c j e p r z y i m k o w e . D o p e ł n i e n i e n a r z ę d n i k o w e u l e g a p r z e k s z t a ł c e n i o m w f o r m y p r z y im k o w e w d u ż y m z a k r e s i e . P r o c e s t e n o b e j m u j e n a s t ę p u j ą c e r o d z a j e z w i ą z k ó w : 1) d o p e ł n i e n i e p r z e d m i o t o w e , 2) d o p e ł n i e n i e c z y n n i k a p o m o c n i c z e g o , 3 ) d o p e ł n i e n i e s p r a w c y , 4 ) d o p e ł n i e n i e o r z e k a j ą c e . I . DOPEŁNIENIE PRZEDMIOTOWE 1 . D o p e ł n i e n i e p o c z a s o w n i k a c h o z n a c z e n i u ' u b r a ć s i ę ' N a r z ę d n i k p o c z a s o w n i k a c h o z n a c z a j ą c y c h o g ó l n i e ' u b r a ć s i ę ' w y s t ę p u j e w j ę z y k u p o l s k i m d o c z a s ó w w s p ó ł c z e s n y c h . J e s t o n s t o p n i o w o w y p i e r a n y p r z e z w y r a ż e n i e p r z y i m k o w e w + B . O t o p r z y k ł a d y s y n t e t y c z n y c h k o n s t r u k c j i :
XIV-XV w. : o b l e k ł s i e j e s t g o ep o d zin m o c ą P f l 92 , 1 , A lbo a o ś o ie wysz l i o b e ź r z e ć c z ło w ie k a m iękkim o d z i e n i e m odzianego? Rosm 1 9 1 , A ta k e s z d a u id o b le c z o n b i l s t o i <ji lnyan<f> BZ 1 3 7 a , w. 2 2 ; XVI w . : n a l y e s z l y czlo w yek a [ • • • ] s z o lth y m p l a s z c z e m p r z y -
odzyanego H i s t A l e x 4 3 8 , C zyala w asze chwalyebnym o d z y e n y m
p r z y b y e r a a z y e . H i s t A l e x 406 , Bo ka żd y e ta n z a c n i e j s z y gdy s i ę c n o t ą 8 t r o i , R e j Żyw 5 4 , w ia ra ma b y ć naga, c n o t a m i u brana, R e j Z w i e r I I 2 1 6 , Tam b y ło w id a ć [ . . . ] ławy krętn ym b l u s z c z e m p r z y o d z ia n e . K ochD z I I 4 6 ; X V I I w . : Oto mąż в z a t a m i Lnianym i p r z y o d zia n y c h o d z i nad wodami J u r T r a g 7 9 , I d z i e ż e l a z e m i s t r a c h e m o d zia n y K o c h P G o f f I 1 4 5 , N iech n a o s ta te k d z w o n e m s i ę o d z i e j e - K o c h P G o f f I 2 2 9 ; X V I I I w. : [ A x io t h e a ] s u k n i ą m ęz- ką p r z y o d z ia n a s łu c h a ła nauk P la to n a , K a r p D z IV 1 8 6 , [ c z ło w ie k ] lw ią 8i ę s k ó r ą p rzy o d zie w a . K a r p D z IV 2 0 8 ; XIX w. : W yroénij к o - r ą o d z ia n y . S ło w D z V I I 56 , S z ła o tu lo n a c h u s t ą , R odzM ac 126, S k ó r a m i b y ś c ie s i ę j e s z c z e o d z ie w a li! K r a s z K r ó l 4 0 .
W y r a ż e n i e p r z y i m k o w e w + В p o j a w i a s i ę j u ż o d c z a s ó w n a j d a w n i e j s z y c h w o m a w i a n y c h z w i ą z k a c h . P r z y k ł a d y :
XIV-XV w. : N i e p r z y j a c i e l e je g o o b le k ę w e в r o m o t ę P f l 131, 9 , Zatym d a u id o b le c z o n b i l w r u a h o b y a le . BZ 13 7 a , w . 1 7 ; XVI w . : K tó rz y e i e w t a k i e o d z y e n i e u b ie r a ią . R e j P o s t 8 v . , Jaoo o b le c z o n a j e e t panna e u ff r a x y a w o d z y e n y e zakonne Ży w E u f 1 9 3 . W w i e k u XX w y r a ż e n i e p r z y i m k o w e w + В w y k a z u j e d u ż ą e k s p a n -s y w n o ś ć . W y ł ą c z n i e r z ą d p r z y i m k o w y m a j ą n a s t ę p u j ą c e c z a s o w n i k i : o d z i a ć e i ę w c o , o b le c w c o , u b ie r a ć s i ę w c o , u b r a ć kogo i, w c o , d a w n ie j u ż y w a n e z n a r z ę d n i k i e m . O t o p r z y k ł a d y : Odziano go w p r z y d łu g i p ł а s z o z SPP s . v . o d z ia ć , O blec kogoś w k o s z u l ę SPP s . V . o b le c , B yła ubrana c z y s t o w s z a r e o d z i e n i e Ż e r S y z 6 8, U b ie ra ła s i ę t y l k o w w e ł n y G ł o w a c 1 6 8 . N a t o m i a s t o b o c z n a r e k c j a p r z y i m k o w a i b e z p r z y i m k o w a s p o t y k a n a j e s t w n a s t ę p u j ą c y c h k o n s t r u k c j a c h : o w in ą ć kogo w a o || o z y m, o k u ta ć kogo w c o |j c z y m , s t r o i ć kogo с z y m \\ w c o , o t u l i ć kogo c z y m || w c o . P r z y k ł a d y : S t a ś o w in ą ł j ą w e w łasne u - b r a n i e Sien K W p u s t 2 4 7 , O w inęła s i ę s z a l e m Ż e r P r z e d 2 0 8 , S t r o i ć p o k ó j k w i a t a m i || w k w i a t y SPP s . v . s t r o i ć , A - g n ie e z k a o t u l i ł a s i ę p ł a s z c z e m B rO byw 32 0 , c h ło p ie c o t u l i ł psa w k o c P a u k W i a t 2 1 8 , D ziecko o k u ta ła w d ł u g i p ł a s z c z \
II
p ł a s z c z e m , SPP s . v . o k u ta ć . 2 . D o p e ł n i e n i e p o c z a s o w n i k a c h o z n a c z a j ą c y c h s t a n y u c z u c i o w e D o p e ł n i e n i e n a r z ę d n i k o w e p o c z a s o w n i k a c h o z n a c z a j ą c y c h s t a n y u c z u c i o w e t y p u c i e s z y ć s i ę ż y c i e m , w z r u s z y ć s i ę w i d o k i e m j e s t k o n s t r u k c j ą w y s t ę p u j ą c ą w p o l s z c z y ź n i e w s z e r o k i m z a k r e s i e . Mimo ż e w z w i ą z k a c h t e g o t y p u z a c h o d z i m o ż l i w o ś ć i n t e r p r e t o w a n i a i c h j a k o p r z y c z y n o w y c h , t o z a l i c z a m j e d o d o p e ł n i e n i o -5 w y c h z p o w o d u w y s t ę p u j ą c e j t u r e k c j i c z a s o w n i k o w e j . O t o p r z y k ł a d y b e z p r z y i m k o w y c h k o n s t r u k c j i :XVI w . : k a ż d y , o d szczep iciicem będąc s z y d z i к r ó l m i . O r z e c h - Ц
Czasownik u b r a ć w znaczeniu ’ udekorować’ rządzi nadal n arzędnikiem , np.
u b r a ć c h o in k ę za b a w ka m i, s a l ę - g ir la n d a m i.
A. H e i n z w p ra cy S y s te m p rz y p a d k o w y j ę z y k a p o l s k i e g o {K rakó w 1965
s. 106-107) dopuszcza tra k to w a n ie ty ch k o n s tru k c ji bądź ja k o dopełnieniow ych
D i a l 1 6 , K ryetu a z m a r t w y c h w a t a n i m e i ę c i e s z y ł G r z e g R o ż 5 7 , Powiedaez t e ż i ż d z i ś lu d z i e t y m ż a r t u j ą e o b ie Re j Żyw 68, Cieazwa s i ę p r z e d n i e j в zem i e tr a e z n e m i s z k o d a m i R e j Żyw 2 4 ; X V II w . : K iedy e i ę k s i ę ż a ew a rzą , że e i ę t y m lu d n ie pomału g o r e z y G d a c 1 3 3 , [ p i e s ] s i ę j e d n y m z ty c h r z e m i o s ł k o n te n to w a ł O s t r o r 7 4 , C ie s z y e i ę u p a t r z e n i e m domowego b rz e g u M o r s z t 5 7 , n ie c h b y m y ś l i e t w e m je d e n d ru g ie g o n i e o b r a ż a ł B r o s z P r 3 3 ; X V I I I w . : Daje e i ę tym w i d . o k i e m w z r u s z y ć p r a ł a t baczny W ęgO rg 1 4 , Wzgar d z i ł dawną p r o e t o t ą K r a s S a t 1 7 1 , L i e t WPana [ . . . ] lu b o m ię zaemuaa w i a d o m o ś c i ą o d d a le n ia N a r K o r 1 0 2 , J a z a ś t y m w e z y e t k i m w zg a rd z iłe m u je c h a w szy do K rólew ca. Z a ł K o r 5 2 9 , C ie szm y s i ę 8 ł a w ą o jc z y z n y K o n P i s I 1 6 5 ; XIX w. : N ie c h w i d o k i e m tym o h yd zę Moje o a z y . . . S ło w D z IX 6 5 , M artw ię s i ę t y m b a r d zo N o r w P i s V I I I 9 6 , baba w z r u s z y ła j ą d o b r o c i ą R o d z M a c 118, z a e m u a iła e i ę t ą w i a d o m o ś c i ą P r u s L a l I I 6 9 . W y r a ż e n i e p r z y i m k o w e z + D j e s t e k s p a n s y w n e w w y p i e r a n i u t e g o t y p u z w i ą z k ó w . W k r a c z a o n o d o s z e r e g u k o n s t r u k c j i n a r z ę d n i k o - w y c h , c z ę s t o i t a m , g d z i e d z i ś w y ł ą c z n a j e s t s k ł a d n i a b e z p r z y i m - k o w a , n p . : g o r s z y ć s i ę z c z e g o ( d z i ś : g o r s z y ć e i ę c z y m ), k o n te n to w a ć s i ę z c z e g o ( d z i ś : k o n te n to w a ć s i ę c z y m ) , smu c i ć s i ę z c z e g o ( d z i ś : e m u c ić s i ę c z y m ) . P r z y k ł a d y : XVI w.: z a s m u c i li s i ę ba rd zo z o n e g o co s i ę s t a ł o R e j P o s t 2 4 6 r . , -4 w sze k o sz w yecz th e y e z e e z t w e g o p o w y e d a n y a n y c z s s ą n y e - szm uazą H i s t A l e x 2 0 3 ; X V I I w. : J a k mucha s i ę s z c z y c i s z z s m a k ó w J u r T r a g 5 2 , ów s z y d z i ł z o n e j je g o p r z y g o d y CoNow 8 7 , Z c z e g o s i ę c i e s z y e z , o T a n k r e d z ie ? K o c h P G o f f I I 5 3 ; X V I I I w . : ż e s i ę ba rd zo g o r s z ą z je g o i n p e iu s o d m i a n y Z a ł K o r 4 0 0 , H oracjuaz s z y d z i z owego p o e t y L u d z i e 3 1 2 , W N ie ś w ie r z u d o s y ć k o n te n c i z e d u k a c j i m ło d z ie ż y . N a r K o r 3 2 ; XIX w. : A mówi łam , że o n i z b ie d n y c h c h ł o p k ó w s z y d z ą . S ło w D z V I I 8 1 , pew no u c i e s z y s z e i ę z m o je j p o m y ś l n o ś c i N o r w P i s V I I I 136 , N ie z r o z u m ia ł, ż e z a k p i ła z n i e g o O r z e s z M a r t a 1 7 2 .
W s p ó ł c z e ś n i e w i ę k s z o ś ć c z a s o w n i k ó w o z n a c z a j ą c y c h s t a n y u c z u c i o w e ł ą c z y s i ę t y l k o z n a r z ę d n i k i e m , n p . : c h l u b i ć s i ę , g o r s z y ć s i ę , g r y ź ć ę i ę , imponować, b r z y d z i ć s i ę , k o n te n to w a ć s i ę , c h e ł p i ć s i ę , sm u c ić e i ę , m a r tw ić s i ę , z a d o w o lić s i ę , z ł o ś c i ć s i ę , żenow ać e i ę , za c H n is a ć s i ę , w z r u s z y ć s i ę ( k i m , c z y m ) , n p . : Imponował nam p o s t a w ą i - deową K oźZam 4 0 , l u b i ł c h e ł p i ć s i ę o s i ą g n i ę c i a m i w p ra cy BrO byw 1 7 6 , na w y c ie c z c e z a c h w y c a li e i ę p r z y r o d ą g ó rską P a u k W i a t 6 9 .
W y ł ą c z n i e r e k c j ę p r z y i m k o w ą m a j ą n a s t ę p u j ą c e c z a s o w n i k i : e a y -d z i ć , ża r to w a ć , d r w ić , k p i ć , dworować ( a k o g o , z c z e g o ) , np.: W yraźnie ż a r to w a ł e o b ie z n i e j G ł o w a c 1 6 7 , pewno z p a n a z a d r w ił G o r d o n 6 2 , K p ił s o b ie z e z w y c z a j ó w p a n u ją c y c h w r e d a k c j i B rO byw 3 0 6 . O b o c z n a s k ł a d n i a p r z y i m k o w ą i b e z p r z y i m k o w a w ł a ś c i w a j e s t n a s t ę p u j ą c y m k o n s t r u k c j o m : c i e s z y ć e i ę c z y m || s c z e g o , s z c z y c i ć s i ę a z y m || z c z e g o , radow ać s i ę с z y m |j
II
a c z e g o , n p . : S zc z u k a u c i e s z y ł e i ę s ą s i e d z t w e m K a li c k ie g o A n d r z 1 7 5 , Anna u c i e s z y ła e i ę z te g o s p o t k a n i a K o r - k o z 1 3 6 , S z c z y c i ł s i ę w y r o b i e n i e m h a r c e r s k im KoźZam 2 6 , S z c z y c i ł e i ę z e sw oich z b i o r ó w B rO byw 2 8 .I I . DOPEŁNIENIE CZYNNIKA POMOCNICZEGO
D o p e ł n i e n i e c z y n n i k a p o m o c n i c z e g o w y r a ż o n e n a r z ę d n i k i e m o z n a c z a p r z e d m i o t , k t ó r y s ł u ż y d o w y k o n a n i a j a k i e j ś c z y n n o ś c i j a k o n a r z ę d z i e ( r ą b a ć drzewo s i e k i e r ą ) l u b m a t e r i a ł ( .p r z y k r y ć e t ó ł а u k n e m)b . W p o d s t a w i e z w i ą z k u z t a k i m d o p e ł n i e n i e m w y s t ę p u j ą g ł ó w n i e c z a s o w n i k i p r z e c h o d n i e c z y n n o ś c i o w e , r z a d k o n i e p r z e c h o d - n i e , w o k r e ś l n i k u n a t o m i a s t - r z e c z o w n i k i n i e o s o b o w e ( o r a ć p o le k o n i e m , k r o i ć c h le b n o ż e m ) a l b o r z a d z i e j r z e c z o w n i k i o s o b o w e ( d a w n e : p o s ł a ć l i s t y p o s ł a m i , pracow ać c h ł o p e m ) . Do X V I I I w . w ł ą c z n i e d o p e ł n i e n i e t o w y r a ż a n e b y ł o z a r ó w n o r z e c z o w n i k a m i o s o b o w y m i , j a k i n i e o s o b o w y m i ; o d XIX w. k s z t a ł t u j e s i ę n o r m a w s p ó ł c z e s n a - c z y n n i k p o m o c n i c z y m o ż e b y ć w y r a ż o n y t y l k o r z e c z o w n i k a m i n i e o s o b o w y m i w n a r z ę d n i k u . O t o p r z y k ł a d y s y n t e t y c z n y c h k o n s t r u k c j i d o X V I I I w . w ł ą c z n i e :
XIV-XV w . : Ja ko adam naamowni d zen s l i a t e m n a a z o l ti s tw o p r z y a l [ . . . ] y m n ą to o sw a d c za l. W i e l k R o t I 3 7 3 , e w a th c z im i, y e z e Sagnew ram byl l и с z m i swimt- budowanu drzewo Z a p S a n d 1 4 8 , Kooz dwye e s c z y e [ . . . ] p o s i a ł p o e l y swogymy BZ 2 0 a , w . 1 ; XVI w. : A n i e dba żą d n y , [ . . . ] aby temu żyw otow i w czym fo lg o w a ł, aby mu s i e p r z e d ł u ż y ł j e d n o , ja k o ja k im k a r w e m a lb o grubym o s ł e m , t a k im u s ta w ic z n ie r o b i R e j Z w i e r I I 9 1 , A le a ię tym s y n e m fo r tu n a u g runtow ać n ie c h c ia ł a F o r t u n 1 4 , Więc n i e b a r a n e m a n i w o ł e m Go b ł a g a j c i e K ochD z I 3 2 5 ; X V I I w . : B o g i e m to moim ś w ia d c z ę , [ . . . ] iem
^ P b r . Z. K l e m e n s i e w i с z , Z a rys s k ia d n i p o l s k i e j , Warszawa 1961, s. 44.
c i j a n ie p ra g n ę ła t y t u ł u c a r s k ie g o F r a s z M i e s z 2 5 , K iedy p e i z a t y j ą z d łu g ie g o pró żn o w a n ia , i l e n i m i pracow ać O s t r o r 5 3 , Oni t y l k o T a - t a r a m i a brańcam i [w o ju ją ] k tó r y c h [ . . . ] akom odują do w ojny P a s P a m 34 8, Niemcy d a w a li im do b re sło w a , a le e i ę t o d z i a ł o dobrym w o d z e m P a s Pam 1 1 6 , K sią żę W iśn io w ie c k i swymi l u d ź m i Zamość o s a d z i ł S o b - L i s t 3 0 ; X V I I I w . : E lb lą g w z ię ł a Moskwa za b ra w szy re g im e n t n ie b o s z c z y ka D e n o ffa i a m u n ic y ją , k t ó r y m i nas te r a z w o ju je . Z a ł K o r 1 6 8 , Ten c h ło p ta k ż e swoim p a r o b k i e m i swoim b y d ł e m w s z y s tk a opraw ia S t a s z D z i e n 6 0 , on l u d ź m i sw oim i z Sadowa kopę dębów s p r o w a d z ił. N a r K o r 4 3 6 , mało na tem , że c h ł o p e m j a k b y d l ę c i e m pracujem y L e s z c z 1 0 2 , kopę s o ś n in y [ • • • ] na b r z e g z a w ie z ie , da czeg o i [ . . . ] l u d ź m i o ły c k im i dopomóc może. N a r K o r 4 3 6 .
Po X V I I I w . w y c h o d z ą z u ż y c i a k o n s t r u k c j e z d o p e ł n i e n i e m c z y n n i k a p o m o c n i c z e g o w y r a ż o n e r z e c z o w n i k i e m o s o b o w y m t y p u pracow ać c h ł o p e m . W XIX i XX w. m o ż l i w y w t e j f u n k c j i j e s t t y l k o r z e
c z o w n i k n i e o s o b o w y . P r z y k ł a d y : H rabię c i a ł e m swym zakrywa M i c k D z P IV 2 6 0 , p i e r s i c z y s t e u d e r z a ją d ł o n i ą N o r w P i s V I I I 70, Mea i K a li o b ła d o w a li o w o c a m i k o n ie S i e n k W p u s t 1 9 8 ; XX w . : B a zg ra ła o ł ó w k i e m na wpół c z y t e l n i e D ą b N o c e V 5 6 , A le k o d łu p a ł s c y z o r y k i e m tr o c h ę ko ry A n d r z 1 4 8 , o b c ę g a m i w yciąg n ą ł z d r z w i g w o źd zie K o r k o z 24 . N a z w ę ż e n i e z a k r e s u u ż y c i a n a r z ę d n i k a w p ł y n ę ł y s z e r z ą c e s i ę o d c z a s ó w n a j d a w n i e j s z y c h f o r m y p r z y i m k o w e . Do X V I I w. w ł ą c z n i e p o j a w i a s i ę c z ę s t o w t e j f u n k c j i w y r a ż e n i e p r z y i m k o w e p r z e z + B, o d X V I I I w. w k r a c z a j ą w u ż y c i e w t ó r n e p r z y i m k i z a pomocą + D, p r z y pomocy + D. O t o p r z y k ł a d y :
XV w. : p r z ik a z a n ia ( . . . ] g e s z to d a l pan m yed zi sobif a m yed zi s y n - m i is r a e I s k i m i na g ó rz e Synay p r z e s г о к <j> Moyzeszowfi BZ 30 a , w . 4 ; XVI w. : to m ia s to b y ło p r z e z p ra c o w ity c h l u d z i o b - s i a d ł e F o r t u n 1 2 0 , bog d a ł p r z y k a z a n ia p r z e z M o y ż e s z a R e j P o s t 12 0 r . ; X V II w . : Srebrem d o s to je ń s tw d o j d z i e s z p r ę d z e j n i ż p r z e z c n o t ę . F r a s z M i e s z 8 5 , w y sła łe m l i s t p r z e z p ią tko w ą p o c z t ę S o b L i s t 1 2 2 , Zamość o s a d z i ł p r z e z swych l u d z i S o b L i s t 45 ; X V I I I w . : p r z e z p o s ł a ń c a l i s t te n mi d o rę c z y ł Z a ł K o r 15 4 , P a sie r b w ygnał j ą i w y zu ł z m a ją tk u z a p o m o c ą m o ż n ie js z y c h p r z y j a c i ó ł N a r K o r 364 , mają o n i p r z y j a c i ó ł , p r z y p o m o c y k t ó r y c h [ • • • ] żądaniów s k u t e k o tr z y m a ć mogą N a r K o r 1 7 ; XIX w . : zamek ów b y ł zbudowany p r z y p o m o c y W ł o c h ó w B r o d z P i s 4 5 , o tr z y m a ła od p r e z e s o w e j l i s t p r z e z u
-m yśln eg o p o e ł a t i c a . P r u s L a l I I 1 4 4 ; XX w. : P ro cesy t e bada e i ę p r z y p o m o c y sko m p liko w a n ej a p a r a t u r y BrO byw 1 2 3 , Z b io ru zb ó ż d o ko n u je s i ę z a p o m o c ą m а в z y n G ł o w a c 1 7 . M o ż n a s t w i e r d z i ć , ż e mimo s z e r z e n i a s i ę f o r m a n a l i t y c z n y c h n a r z ę d n i k o w e d o p e ł n i e n i e c z y n n i k a p o m o c n i c z e g o j e s t j e d n ą z n a j b a r d z i e j r o z p o w s z e c h n i o n y c h k o n s t r u k c j i w d z i s i e j s z e j p o l s z c z y ź n i e . Z a n i k p o ł ą c z e ń z r z e c z o w n i k a m i o s o b o w y m i t y p u praoowad c h ł o p e m w n i e w i e l k i m s t o p n i u u s z c z u p l i ł z a k r e s w y s t ę p o w a n i a t e g o d o p e ł n i e n i a . S t a ł o s i ę t a k d l a t e g o , ż e z w i ą z k i z n a r z ę d n i - k i e m o s o b o w y m b y ł y u ż y w a n e r z a d k o , p o n i e w a ż r z e c z o w n i k w r o l i c z y n n i k a p o m o c n i c z e g o m ó g ł b y ć z a w s z e z a m i e n i o n y n a m i a n o w n i k , n p . : d a ł zn a d p o s ł a ń c e m - p o s ła n ie c d a ł zna<?. I I I . D O P E Ł N I E N I E SPRAWCY N a r z ę d n i k o w e d o p e ł n i e n i e s p r a w c y p o c z a s o w n i k a c h w s t r o n i e b i e r n e j j e s t u ż y w a n e w j ę z y k u p o l s k i m w s z e r o k i m z a k r e s i e do X V I I I w . w ł ą c z n i e . W f o r m i e n a r z ę d n i k a w y s t ę p u j ą z a r ó w n o r z e c z o w n i k i ż y w o t n e ( b o g i e m 8 ła u io n a M a ria ), j a k i n i e ż y w o t n e ( o to czony t ł u m e m ). O t o m a t e r i a ł i l u s t r u j ą c y u ż y c i e d o p e ł n i e n i a s p r a w c y :
XIV-XV w . : Bogü r o d z ic z a d ze w ic za b o g e m sław ena m aria B o g u r 9 6 , Jaco Anna [ . . . ] o a z с z e m s gymyenya M ichałow i wydana. I t o t - W a r e c 5 6 , a b i o ffy e ro w a n o b i l o w a m i . BZ 50 d , w. 1 7 , a b ro n i ie g o e p a ly o n i 8<f o g n y e m. BZ 160 d , w. 1 2 , w ie d zio n j e s t J e s u s na
p u s z c z ę d u c h e m ś w i ę t y m Rozm 1 3 1 , kedy kmyecz p r a w e m
n y e m y e c z s k y m g e s t osadzon K o d S w i ę t 2 8 8; XVI w. : c z y t h a la pyszm o p r o r o c z k e , o zo omoye m ęczę p y s a ly d u c h e m e z w y ę t h e m nadchneny RozmDom 1 0 , A d z y e a ię ono r o s ło a b y ło u tw ir d z o n e D u -c h e m ś w i ę t y m R e j P o s t 2 8 r . , th a e z b y wam така b y ła ezadawana
d a r y v s z e m H i s t A l e x 1 7 9 , Bo t o w y r o k i e m eyna Bożego
i e s t postanow iono BazO p o p 69 r .
P o XVI w . w y c h o d z ą z u ż y c i a k o n s t r u k c j e , w k t ó r y c h s p r a w c a j e s t i s t o t ą ż y w ą ; w X V II i X V I I I w. s p o t y k a m y j u ż t y l k o d o p e ł n i e n i a w y r a ż o n e r z e c z o w n i k i e m n i e ż y w o t n y m . P r z y k ł a d y :
W id zia łem O łta r z Boży w o y a k i e m b e s t i y o b lę ż o n y S k a rf c y w 5 5 , b y ł a Hz eczyp o ep o l i t a b a rzo t u m u l t a m i i r o k o s z a m i domowe- mi za m iesza n a B r o s z P r 5 0 , F urya r e z o l u a y ą i d w o r -8 t w e m b y ła u sp o k o jo n a . CoNow 32 , G dzie e i ę t o z rozumem z g o d z i, ż e by grób s tr ó ż ó w o to c z o n y t ł u m e m W ykraść P o t D l a l 43 ; X V I I I w . : n i e brałbym p e n s j i 20 t y s i ę c y o s t a t n i m s e j m e m d la biskupów s m o le ń s k ic h n a zn a c z o n e j N a r K o r 1 0 5 , Handle w k r a ju c a le u p a d ły , [ . . . ] z d z i e r s t w a m i p a r ty k u la r n y c h kupcom o b rzy d zo n e K o n P i s I 2 7 6 , X ią d z [ . . . ] za sk o c zo n y n o c ą s c h r o n i ł e i ę do j e d n e j Pagody; K a r p D z IV 3 7 3 . W XIX i XX w . n a r z ę d n i k o w e d o p e ł n i e n i e s p r a w c y w y s t ę p u j e r z a d z i e j n i ż w d a w n e j p o l s z c z y ź n i e . O t o p r z y k ł a d y :
XIX w . : Wierzymy [ . . . ] w ła ń cu ch żyw otów , k tó r e [ . . . ] s ą e w a n g e l i ą d o w ie d z io n e . S ło w D z XIV 1 9 6 , tym w i d o k i e m z a s k o c z o n y , n i e mógł p rzem ó w ić N o r w P i s V I I I 1 62 , S t a n ę l i na s z c z y c i e w zg ó r z a , z a s ł o n i ę c i [ . . . ] walącym s i ę m u r e m P r u s L a l I I 1 9 1 ; XX w . : P a tr z y ł na e a l ę , ja e n o o ś w ie tlo n ą w i e l k im i o k n a m i . ReymZie rn I 1 9 , w e s z ła do p o k o ju za la n e g o ś w i a t ł e m B rO b y w 40 2 , oddech m ia ł p r z e s y c o n y z a p a c h e m c zo sn k u K o r k o z 7 . P r o c e s w y p i e r a n i a n a r z ę d n i k a s p r a w c y p r z e z k o n s t r u k c j e a n a l i t y c z n e d a t u j e s i ę o d c z a s ó w n a j d a w n i e j s z y c h . Do k o ń c a X V I I I w. u ż y w a n e j e s t w t e j f u n k c j i w y r a ż e n i e p r z y i m k o w e o d + D, o d X V I I I w . p o j a w i a s i ę n o w e , s i l n i e e k s p a n s y w n e w y r a ż e n i e p r z y i m - k c w e p r z e z + B. W y r a ż e n i e p r z y i m k o w e o d + D w n a j s t a r s z e j p o l s z c z y ź n i e s ł u ż y p r z e d e w s z y s t k i m d o z a s t ę p o w a n i a d o p e ł n i e n i a s p r a w c y w y r a ż o n e g o r z e c z o w n i k i e m ż y w o t n y m , n a t o m i a s t o d XVI w . p o j a w i a s i ę c z ę s t o w z w i ą z k a c h z r z e c z o w n i k i e m n i e ż y w o t n y m . O t o p r z y k ł a d y k o n s t r u k c j i a n a l i t y c z n y c h d o k o ń c a X V I I I w . :
XIV-XV w . : A le i a postawon iesm c r o l o d n e g о паву on g ó r z e P f l 2 , 5 , B y l c z l o v y e k p o s ia n y o d b o g a Z e s Z a m 2 8 5 ; XVI w . : y e e t - ly b y k to o d g r z e c h u b y l w szorrmyenyu g ry zo ń ModKon 15 1 , b y ł
sro g o karan o d b o g a ŹywAm 2 3 0 , Tyman [ • • • ] o d w s z e c h
l у u d z i p o e p o lic y e i e s t chwalon NamRoz 4 3 1 ; X V I I w. : Tam o d w s z y s t k i e g o w o y s к a p o żą d a n y, [■••] p rzyim o w a ł w it a n ie . K o c h P G o f f I I 2 1 9 , N a ko n iec o d ż o n y s w e j s z l a c h e t n e j j e e t sm ut nym pogrzebem u cczo n y F r a s z M i e s z 1 7 ; X V I I I w . : w o ln o ś ć [ • • • ] j e s t to d a r n a jd r o ż s z y , dany c z ło w ie k o w i o d B o g a , L e s z c z 9 , j e ś l i c h c e s z b y ć o d k o b i e t kochanym, N ie k o c h a j n ig d y N i e m c P o w 7 7 .
W y r a ż e n i e p r z y i m k o w e p r z e z + В w f u n k c j i d o p e ł n i e n i a s p r a w c y w c h o d z i w u ż y c i e d o p i e r o w w i e k u X V I I I . C h a r a k t e r y z u j e s i ę d u ż ą e k s p a n s y w n o ś c i ą w z a s t ę p o w a n i u n a r z ę d n i k a , a t a k ż e w y p i e r a w k o r f - c u XIX w . s y n o n i m i c z n e w y r a ż e n i e p r z y i m k o w e o d + D. O t o p r z y k ł a d y :
X V I I I w . : O bligow ał s i ę w praw dzie so ju s z e m p r z e z J M P . D z i a ł у Л в k i e g o zaw artym a a r Z a ł K o r 5 8 7 , Te p i ę k n o ś c i [ . . . ] Wolą b y d p r z e z c z c i c i e l d w r o j e o ta c z a n e N ie m c P o w 6 7 , św. M in a t [ • • • ) p r z e z D e c y u s z a b y ł um ęczony S t a s z D z i e n 8 7 ; XIX w . : na p iw ezy e i ę w ina Cahors p r z e z g o s p o d a r z a d o s t a r c zo n eg o , p o s z liś m y sp a d K r a s L i s t 3 1 , mąż n ie j e s t p r z e z n i ą kochany K r a s z K r ó l 3 2 3 ; XX w. ; n ie b y ł d o ty c h c z a s o p ła kiw a n y p r z e z n i k o g o R e y m Z ie m I 2 0 8 , k o le ż a n k a z o s t a ł a z b i t a p r z e z n a p a s t n i k a G o r d o n 1 1 6 . O b e c n i e w y r a ż e n i e p r z y i m k o w e p r z e z + В j e s t b a r d z o e k s p a n s y w n e w z a s t ę p o w a n i u k o n s t r u k c j i , w k t ó r y c h s p r a w c a j e s t p r z e d m i o t e m , n p . : o to c z o n y c z y m \\ p r z e z c o , z ż a r t y c z y m p r z e z c o , z a s k o c zo n y c z y m || p r z e z a o , ow iany a z y m \\ W p r z e z c o , o g rza n y c z y m || p r z e z c o , . zw alony c z y m || II p r z e z c o , spowodowany a z y m \\ p r . z e z c o , p o tw ie rd zo n y c z y m II p r z e z в о , i t p . P r z y k ł a d y : t e e k sp e r y m e n ty z o s t a ł y po tw ie r d z o n e b a d a n i a m i T r y b L 1 9 8 0 , n r 143, s . 4, prawda p o tw ie r d z o n a p r z e z b a d a n i a n a u k o w e T r y b L 1 9 8 0 , n r 2 5 0 , s . 5 , Z askoczony z m i e s z a n i e m d z ie w c z y n y , u śm iech n ą ł s i ę B rO byw 2 2 6 , z a s k o c z e n i p r z e z b u r z ę s c h r o n i l i s i ę bramy B rO b y w 2 0 0 . J a k t w i e r d z i D. B u t t l e r ^ , w s z ę d z i e t a m , g d z i e k o n s t r u k c j e z d o p e ł n i e n i e m s p r a w c y m a j ą z n a c z e n i e a g e n t y w n e ( w s z e r o k i m z n a c z e n i u t e g o s ł o w a ) , c o r a z c z ę ś c i e j u ż y w a n e j e s t w y r a ż e n i e p r z y i m k o w e p r z e z + B, n p . : c i a ł o k o b i e t y b y ło ra n kiem w y.'zucone p r z e z r z e k ę G o r d o n 1 1 2 . N a t o m i a s t n a r z ę d n i k u t r z y m u j e s i ę w k o n s t r u k c j a c h , w k t ó r y c h mowa j e s t o o g ó l n y m b o d ź c u , o p r z y c z y n i e c z y n n o ś c i l u b s t a n u , n p . : b y ł zm ie s za n y w i d o k i e m d zie w c zy n y K o r k o z 2 9 , A g n ie s z k a j e s t p rz y g n ę b io n a tą w i a d o m o ś c i ą K o r k o z
IV. DOPEŁNIENIE ORZEKAJĄCE N a r z ę d n i k o w e d o p e ł n i e n i e o r z e k a j ą c e j e s t k o n s t r u k c j ą u ż y w a n ą w j ę z y k u p o l s k i m o d c z a s ó w n a j d a w n i e j s z y c h p o w s p ó ł c z e s n o ś ć . W y s t ę p u j e o n o p o c z a s o w n i k a c h p r z e c h o d n i c h o z n a c z a j ą c y c h n a z y w a n i e , p r z e i s t a c z a n i e i p r z e m i e n i a n i e t y p u mianować ko g o ś k r ó l e m , p r z e zy w a ć kogoé p ł a к s ą o r a z p o c z a s o w n i k a c h n i e p r z e -q c h o d n i c h t y p u u m rze ć w i ę ź n i e m , o b u d z ić e i ę k r ó l e m3. N a r z ę d n i k o w e d o p e ł n i e n i e o r z e k a j ą c e w i ą ż e s i ę b ą d ź z p o d m i o t e m z d a n i a ( o n a um arła p a n n ą ) , b ą d ź z j e g o d o p e ł n i e n i e m ( w i d z i a ł go d z i e c k i e m ) . R o z p a t r y w a n a k o n s t r u k c j a ł ą c z y w s o b i e f u n k c j e d o p e ł n i e n i a i o r z e c z n i k a , g d y ż f o r m a l n i e r ó ż n i s i ę o d zwią z k u o r z e c z n i k o w e g o t y p u on j e s t p r z y j a c i e l e m t y m , ż e ł ą c z n i k o w i o d p o w i a d a p e ł n o z n a c z n y c z a s o w n i k , n p . : on nazywa c i ę p r z y j a c i e l e m. P r z e j a w e m t e g o s y n k r e t y z m u f u n k c j i j e s t m o ż l i w o ś ć w y s t ę p o w a n i a w n a r z ę d n i k u f o r m y p r z y m i o t n i k o w e j ( c z u ł s i ę n i e z d r o w y m ) , c o w i n n y c h r o d z a j a c h d o p e ł n i e ń j e s t w y k l u c z o n e . W j ę z y k u p o l s k i m o b s e r w u j e s i ę s t o p n i o w e z w ę ż a n i e z a k r e s u u ż y c i a n a r z ę d n i k o w e g o d o p e ł n i e n i a o r z e k a j ą c e g o w s k u t e k e k s p a n s j i f o r m p r z y i m k o w y c h . O t o p r z y k ł a d y s y n t e t y c z n y c h k o n s t r u k с j i :
XV w. : [Kayn] b i d l y l z b y e g e m naw zchot e lu n c z a BZ 3 c , w . 2 , Potem w s z i t e k ly u d iu d z e k i v s ta w y l O zia sza [ • • • ] k r ó l e m BZ
1 4 8 b , w . 2 1 - 2 2 , A le sy n a n e m ile y p r z iz n a p i r w o r ó d S o n i m BZ 79 d , w. 1 9 ; XVI w. : K iedy j e j kazano J o z e fa p o ją ć o b l u b i e ń c e m RozmDom 3 6 , myśmy Boga n ie m i e l i О y с e m, G r z e g R o ż
3 3 , Boga będą m i e l i m ś c i c i e l e m B a z o p o p 3 8 r . , P a n ie , j a ko b a rzo b łą d z ą , k tó r z y Cię n i e d b a ł y m są d zą Koch Dz I I 35 , N i e p r z y j a c i e l e m C ię m ają, k tó r z y fa ł s z e m n a r a b ia ją K o c h
Dz I 32 6; X V II w. : to w a rz y szk a [ . . . ] c h c ia ł a s i ę u d a ć m ą d r ą b i a ł o g ł o w ą F r a s z M i e s z 1 2 0 , t o go w ie k i w ie lk im s o b ie k u p ią n i e p r z y j a c i e l e m S o b L i s t 1 0 5 , B isk u p [ . . . ] k a p ł a n e m p o ś w ię c i ł s ta r s z e g o F a u styn a S k a r Ż y w 1 3 8 , Jam w te n cza s p o s ł e m n a w ie d z ił Francyą K o c h P G o f f I 9 1 , [uc?ż ] naypierw ey c h c i a ł s i ę p o k a za ć T e o l o g i e m LubRozm 1 , s . 2 1 ; X V I I I w. : D z ię k u ję , że m ię WMPan s u k c e s o r e m c h c e sz o b ra ć Z a ł K o r 7 5 ,
Kurf i r s t [ . . . ] p r z e e z łe g o k r ó l e m p r u s k i m ukoronow ał s i ę r o ku K o n P i s I 2 5 0 , m ając go d o m o w n i k i e m , p o znałem w nim z d a t n o ś ć do te g o u rz ę d u N a r K o r 3 1 4 , O tóż ów n a s z T. któ reg o śm y z n a ł i p r z e z l a t d u a d z ie ś a ia g e n e r a ł e m . T r e m L i s t I 2 0 0 , 2 m o je j akrom nośoi o s ą d z i m ię n i e ś m i a ł y m T r e m L i s t I 4 5 ; XIX w. : S ą d z iła p o t r z e b n y m p r o s i ć j ą o p r z y c h y ln o ś ć S ło w D z X I I I 1 8 4 , K r ó l e m go chłopów m ianujem B r o d z P i s 3 9 , C zasu n i e masz o g ł o s i ć m ię p a n e m K r a s l r y d 1 0 8 , K r ó l e m c i ę pow itam . S ło w D z V I I 1 0 0 , nieradam j ą w i d z i e ć w d o w ą O r z e s z M a r t a 1 6 , n ie c h dumnie n ie o g ła s z a s i ę p a n e m R o d z M a c 5 3 . W XX w. n a r z ę d n i k o w e d o p e ł n i e n i e o r z e k a j ą c e w y s t ę p u j e s t o s u n k o w o r z a d k o . P o j a w i a s i ę o n o p o n i e l i c z n y c h c z a s o w n i k a c h n i e - p r z e c h o d n i c h t y p u : o k a z a ć e i ę , wydawać s i ę , c z u ć s i ę , b u d z i ć s i ę , u - m ie r a ć ( k i m , c z y m ) i p r z e c h o d n i c h t y p u : z r o b i ć , u c z y n ić , mianować, p r z e zw a ć , nazw ać, o g ł o s i ć , p a m ię ta ć , z n a ć , w ybrać, w yo b ra ża ć ( kogo - k i m , c z y m) , n p . : P r e z e s e m sam orządu w yb ra liśm y A n d r z e ja K oźZam 7 3 , niedaw no z o s t a ł mianowany p r o f e e o r e m Cho r o m 2 0 8 , W re szc ie Paweł p o c z u ł e ię z w y c i ę z c ą B rO byw 2 3 6 .
Z n a c z n i e c z ę s t s z e s ą o b e c n i e a n a l i t y c z n e d o p e ł n i e n i a o r z e k a j ą c e . W y s t ę p u j ą o n e w f o r m i e w y r a ż e f i p r z y i m k o w y c h na + B, za + В o r a z w s t r u k t u r a c h z e l e m e n t e m ja k o : ja k o + M, j a k o + В W y r a ż e n i e p r z y i m k o w e na + В j e s t e k s p a n s y w n e w w y p i e r a n i u n a r z ę d n i k a p o c z a s o w n i k a c h o z n a c z e n i u o g ó l n y m ' p r z e z n a c z y ć k o g o ś d o p e ł n i e n i a j a k i e j ś f u n k c j i ' , n p . : w yb ra ć kogo n a p r z e w o d n i c z ą c e g o , w y zn a c zy ć kogo n a d o w ó d c ę , p o w o ła ć k o
go n a d y r e k t o r a , w ytypow ać kogo n a k i e r o w n i k a , wy
k s z t a ł c i ć kogo n a i n ż y n i e r a i t p . O t o p r z y k ł a d y : A n d r z e ja pow ołano n a p r z e w o d n i c z ą c e g o z e b r a n ia K oźZam 2 0 1 , wy k s z t a ł c i ł a go p r z e c i e ż n a i n ż y n i e r a G o r d o n 62 , c z y je g o w ła ś n ie w yb io rą n a k r ó l a ? K r a w c z 1 8 9 . N a t o m i a s t w y r a ż e n i e p r z y i m k o w e z a + В w y p i e r a n a r z ę d n i k p o c z a s o w n i k a c h o z n a c z a j ą c y c h ' u z n a ć , o s ą d z i ć , o g ł o s i ć ' . P r z y k ł a d y : U ważali go z a p r z y z w o i t e g o c z ł o w i e k a A n d r z 7 4 , z d a j e s i ę , ż e go p o c z y tu ją z a z d r a j c ę K oźZam 1 8 6 , Uchodzę z a ba rd zo p r z y s t o j n e g o b l o n d y n a C h o r o m 6. N a j b a r d z i e j e k s p a n s y w n e w w y p i e r a n i u n a r z ę d n i k o w e g o d o p e ł n i e n i a o r z e k a j ą c e g o s ą a n a l i t y c z n e s t r u k t u r y ja k o + M, ja k o + B. O to
p r z y k ł a d y : te n obó я za p a m ięta łem e o b ie j a k o p r z y j e m n i e j s z y od p o p rz e d n ie g o . K oźZam 2 5 , Ś m ia łe k z o s t a ł o k r z y c za n y j a k o b e z b o ż n i k K r a w c z 7 3 , p r z e d s ta w ił ic h j a k o d o b r y c h d z i e n n i k a r z y BrO byw 8 9 . T e n d e n c j a do z a s t ę p o w a n i a n a r z ę d n i k o w e g o d o p e ł n i e n i a o r z e k a j ą c e g o ma w j ę z y k u p o l s k i m d ł u g ą t r a d y c j ę . J u ż o d XVI w. s p o t y k a s i ę s t r u k t u r y a n a l i t y c z n e z a + B, ja k o + M, ja k o + B. P r z y k ł a d y :
XVI w . : temu c i ę z a ż o n ę p r z y z n a ją K ochDz I I 1 7 1 , sy n a [ . . .] o b r a ł z a d z i e d z i c a k r ó le s tw a F o r t u n 5 1 , J a k o p o s ł o w i e k r ó la c y p e r s k ie g o do A n g ł i j e j b y l i p o s ł a n i. F o r t u n 1 5 8 , r ó d m ię w s z e l k i I ś w ia t wyzna j a k o w i e l k i . K ochD z I 391 : X V I I w . : K tóż by e ię m ia ł z a w i e l k i e g o g o ń c a ? M o r s z 1 9 0 , to k a za n ie o fia r o w a ł mu te d y j a k o u p o m i n e k G d a c 125 , p r z o d e k i c h s ł u ż y ł j a k o w o ź n i c a T r e p L i b 2 9 . Z p o w y ż s z y c h r o z w a ż a ń w y n i k a , ż e w p o l s z c z y ź n i e o b s e r w u j e s i ę s t o p n i o w y w z r o s t d o p e ł n i e ń w y r a ż o n y c h f o r m a m i p r z y i m k o w y m i w m i e j s c u d o p e ł n i e ń n a r z ę d n i k o w y c h . J e s t t o p r o c e s b a r d z o p o w o l n y , s i ę g a j ą c y g e n e z ą e p o k i p r z e d p i ś m i e n n e j i t r w a j ą c y d o czasów w s p ó ł c z e s n y c h . W n a j d a w n i e j s z e j p o l s z c z y ź n i e l i c z b a d o p e ł n i e ń a n a l i t y c z n y c h b y ł a n i e w i e l k a . W y s t ę p o w a ł y o n e g ł ó w n i e w z w i ą z k a c h z c z a s o w n i k a m i j e d n o s t k o w y m i i w z e s t a w i e n i u z o b o c z n y m i d o p e ł n i e n i a m i k a z u a l n y m i s t a n o w i ł y i l o ś ć z n i k o m ą . Z b i e g i e m c z a s u c o r a z w i ę c e j c z a s o w n i k ó w w y z b y w a s i ę r e k c j i k a z u a l n e j , p r z y b i e r a j ą c f o r my p r z y i m k o w e . T e n i l o ś c i o w y w z r o s t d o p e ł n i e ń a n a l i t y c z n y c h d o k o n u j e s i ę w s p o s ó b p o w o l n y , a w w i e l u w y p a d k a c h o b s e r w o w a ć m o ż n a d ł u g o w i e c z n e w s p ó ł w y s t ę p o w a n i e f o r m s y n t e t y c z n y c h i a n a l i t y c z n y c h . Na p o d s t a w i e p r z e b a d a n e g o m a t e r i a ł u w i d a ć w y r a ź n i e , ż e w p r o c e s i e i l o ś c i o w e g o w z r o s t u d o p e ł n i e ń a n a l i t y c z n y c h p r z e ł o m o w y b y ł w i e k X V I I I . W t y m o k r e s i e p o j a w i ł o s i ę s z e r e g n o w y c h , s i l n i e e k s p a n s y w n y c h w y r a ż e ń p r z y i m k o w y c h , t a k i c h j a k p r z e z + В w f u n k c j i d o p e ł n i e n i a s p r a w c y , c z y w y r a ż e ń p r z y pomocy + D, za pomocą + + D w f u n k c j i d o p e ł n i e n i a c z y n n i k a p o m o c n i c z e g o , a t a k ż e w y s z ł o z u ż y c i a w i e l e d o p e ł n i e ń k a z u a l n y c h , j a k n p . n a r z ę d n i k o w e d o p e ł n i e n i e c z y n n i k a p o m o c n i c z e g o w y r a ż o n e r z e c z o w n i k i e m o s o b o w y m t y p u p r a c o w a ć c h ł o p e m . Od X V I I I w. p o c z a s y o b e c n e o b s e r w u j e s i ę z n a c z n e n a s i l e n i e e k s p a n s j i f o r m p r z y i m k o w y c h w z w i ą z k i z d o p e ł n i e n i e m s y n t e t y c z n y m w p r z e c i w i e ń s t w i e d o o k r e s u w c z e ś n i e j s z e g o .
O b s e r w o w a n y p r o c e s w z r o s t u d o p e ł n i e ń a n a l i t y c z n y c h j e s t w y n i k i e m c i ą g l e z a c h o d z ą c e j w j ę z y k u s y n t a k t y z a c j l k o n s t r u k c j i s k ł a d n i o w y c h , w ł ą c z a n i a w z a k r e s d z i a ł a n i a r e k c j i c o r a z t o n o w y c h w y r a ż e ń p r z y i m k o w y c h , k t ó r y c h f u n k c j ą p r y m a m ą j e s t p e ł n i e n i e r o l i o k o l i c z n i k ó w . P o d s t a w o w ą p r z y c z y n ę t e g o p r o c e s u s t a n o w i w i ę k s z a w y r a z i s t o ś ć k o n s t r u k c j i p r z y i m k o w y c h w p o r ó w n a n i u z w i e l o f u n k c y j n y m i , s e m a n t y c z n i e n i e s p r e c y z c w a n y m i k o n s t r u k c j a m i k a z u a l n y m i . O p r ó c z t e j p r z y c z y n y d e c y d u j ą c ą r o l ę w p o w s t a w a n i u d o p e ł n i e ń a n a l i t y c z n y c h o d g r y w a a n a l o g i a , p r z e j a w i a j ą c a s i ę j a k o p e w n e g o r o d z a j u z w r o t o t w ó r s t w o . W y s t a r c z y , a b v w j ę z y k u i s t n i a ł a p e w n a l i c z b a k o n s t r u k c j i z s y n o n i m i c z n y m i c z a s o w n i k a m i o i d e n t y c z n e j r e k c j i , ż e b y n a i c h w z ó r p o w s t a w a ł y n o w e z w i ą z k i .
WYKAZ CYTOWANYCH ŹRÓDEŁ I OBJAŚNIENIA SKRÓTÓW
Andrz ' - J . A n d r ï e j e w s k i , p o p i ó ł i d ia m e n t. Warszawa 1962. BazO pop - A . F. M o d r z e w s k i , 0 p o p ra w ie R z e c z y p o s p o l i t e j, p r z e
kł a d C. Ba z y l i k a z r . 1577, Warszawa 1953. Bogur - B o g u r o d z ic a , Wrocław 1962.
BrObyw • - K. B r a n d y s , o b y w a t e l e . Warszawa 1955.
BrodzPIs - K . B r o d z i ń s k i , p ism a e s t e t y c z n o - k r y t y c z n e, t . I, Wro cław 1964.
Br os zPr - T r z y b r o s z u r y pra w n e z r . 1607 i 1 6 1 2 , Kraków 1893. BZ - B i b l i a k r ó l o w e j Z o f i i ( s z a r o s z p a t a c k a), Wrocław 1 965- 197' . Chorom - M . C h o r o m a ń s k i , W r z e c z w s t ą p i ć , Poznań 1973. CoNow - Co now eg o . Z b ió r a n e g d o t p o l s k i c h z r . 1 6 5 0 , Kraków 1903. DąbNoce - M . D ą b r o w s k a , N o ce i d n i e , t . I - \ l , Warszawa 1963. For t un - F o r t u n a t , Kraków 1920.
FraszMi esz - p o l s k a f r a s z k a m i e s z c z a ń s k a, Kraków 1948. Gdac - A . G d a c j u s z , Wybór p is m , Warszawa 1969.
Głowac - J . G ł o w a c k i , T e s ta m e n t k r ó l o w e j N e f e r t i t e, Warszawa 1971. Gordon - B . G o r d o n , U lic a B l i s k a , Katowice 1960.
GrzegRoż - G r z e g o r z P a w e ł z B r z e z i n , o r ó ż n ic a c h t e r a ź n i e j s z y c h , Wrocław 1954.
Hi s t Al e x - H i s t o r i a A le k s a n d r a w t ł uma c z e ni u L. B o n i e c k i e g o , " P r a c e F i l o l o g i c z n e " 1914, t . 9.
JurU tw KarpDz KochDz KochPGoff KodŚwięt KonPi s Korkoz KoźZam Kras I ryd KrasLI s t KrasSat KraszKró I Krawcz KurZap Leszcz LubRozm Ludzi e MicDzP Mod Kon Morszt NamRoz NarKor N i emcPow NorwPIs OrzechDIa 1 OrzeszMarta J . J u r k o w s k i , U tw ory p a n e g ir y c z n e 1 s a t y r y c z n e, Krakow 1968. D z ie ł a F r a n c i s z k a K a r p i ń s k i e g o w ie r s z e m i p r o z ą , Warszawa 1806. J . K o c h a n o w s k i , D z ie ł a p o l s k i e , t . I , I I , Warszawa 1967.
G o f f r e d abo J e r u z a le m w yzw olona T o r q u a t a T a s s a p r z e k ł a d a n ia p . K o c h a n o w s k ie g o , t . I , I I , Kraków 1902-1903. K jd e k s Ś w ię to s ła w ó w , "Archiwum Komisji P r a w n i c z e j " 1895, I I I , s. 221- 331*.
S. K o n a r s k i , p ism a w y b r a n e , t . I , Warszawa 1955. K. Korkozowicz, B ędę zam ordow ana, Warszawa 1970.
K. K o ź n i e w s k i , Z a m k n ię te k o ł a , Warszawa 1965. Z. К . a s i ń s к i , I r y d i o n , Wrocław 1967. Z. K r a s i ń s k i , L i s t y do o j c a , Warszawa 1963. I. K r a s i с к i , S a t y r y i l i s t y , Wrocław 1958. J . I. K r a s z e w s k i , K r ó l c h ło p ó w , Warszawa 1956. A. K r a w c z u k , K l e o p a t r a, Wrocław 1972. W. K u r a s z k i e w i c z , A . W o l f f , Z a p i s k i i r o t y p o l s k i e XV-XVI w ie k u z k s i ą g sądow ych z i e m i w a r s z a w s k i e j, Kr a ków 1950.
S. L e s z c z y ń s k i , G ło s w o ln y , w o ln o ś ć u b e z p i e c z a j ą c y , Kraków 1858.
S. H . L u b o m i r s k i , Rozmowy A r t a x e s s a y E w andra, War szawa 1694.
L u d z ie O ś w ie c e n ia o j ę z y k u i s t y l u , t . I , Warszawa 1958. A. M i с к i e w i с z , D z i e ł a p o e t y c k i e , t . I - I V, Warszawa
1965.
M o d lite w n ik s i o s t r y K o n s ta n c y i z r . 1 5 2 7 , " Spr awozdani a Komi s j i Językowej AU" 1884, t . I I I , s. 73-185. - J . A. M o r s z t y n , Wybór p o e z j i , Warszawa 1963. Namowy r o z l i c z n e z r . 1 5 2 7, " P r a c e F i l o l o g i c z n e " 1907, t . VI, s. 423-474. K o r e s p o n d e n c ja A d a m a N a r u s z e w i c z a 1 7 6 2 -1 7 9 6 , Wrocław 1959. J . U. N i e m c e w i c z , powrót p o s ł a , Wrocław 1959-С. K. N o r w i d, P is m a , t . IV, VI I I , Warszawa 1937. - P o l s k i e d i a l o g i p o l i t y c z n e, Kraków 1919. - E . O r z e s z k o w a , M a r ta , Warszawa 1967.
O stro r PasPam PaukWi a t P f l P o tD ia l Pru sLa I Rej Post R e jZ w ie r Rej żyw ReymZ i em RodzMac RotWarec Rozm RozmDom SienkW pust Skarżyw SłowDz SobLi st SPP StaszDz i en Supl TremLi st T rep Li b T rybL WęgOrg W i e lk R o t Z ałK o r ZapSand ZesZam - J . O s t r o r ó g , M y ś l is tw o z o g a r y , [w:] O m y ś l i s t w i e , k o n i a c h i p s a c h ło w c z y c h k s i ą ż e k p i ę c i o r o z l a t 1 5 8 4 - 1 6 9 0, Kra ków 1914. - J . Ch. P a s e k , P a m i ę t n i k i , Kraków 1929- - E . P a u k s z t a , W ia tr o ło m y , Warszawa 1962. - P s a ł t e r z f l o r i a ń s k i ł a c i ń s k o - p o l s k o - n i e m i e c k i , Lwów 1939• - W . P o t o c k i , D ia lo g o z m a r tw y c h w s ta n iu p a ń s k im , Poznań 1949. B. P r u s , L a l k a , t . I , I I , Warszawa 1959- M. R e j , p o s t y l l a , cz. I I , W rocław 1965. M. R e j , Ź w i e r c i a d ł o, t . I I , Kraków 1914. M. R e j , Ż yw o t J ó z e f a z p o k o le n i a ż y d o w s k ie g o , Kraków 1889. W. S. R e y m o n t , Z ie m ia o b i e c a n a , t . 1 , 1 1 , Warszawa 1977. M. R o d z i e w i c z ó w n a , M a c ie r z , Kraków 1957- N ie z n a n e ś r e d n i o w i e c z n e r o t y p r z y s i ą g w a r e c k ie z l a t 1 4 1 9 -1 4 8 0 , "Archiwum Komisji P r a w n i c z e j " 1907, t . VI I I , s . 43-59■ R o z m y ś la n ie o ż y w o c ie Pana J e z u s a , Kraków 1907- R o z m y ś la n ia d o m i n i k a ń s k i e , t . I , Wrocław 1965-H. S i e n k i e w i c z , w p u s t y n i i w p u s z c z y . Warszawa 1958. P. S k a r g a , Ż y w o ty ś w i ę t y c h s t a r e g o i now ego z a k o n u , cz . I , Kraków 1615. J . S ł o w a c k i , D z i e ł a , t . V I I , I X, X I I I , X I V, Wrocław 1959. J . S o b i e s к i , L i s t y do M a r y s i e ń k i , Warszawa 1962.
S ło w n ik p o p ra w n e j p o l s z c z y z n y, r e d . W. Dor os zews ki , Warszawa 1973. D z ie n n i k p o d r ó ż y S t a n i s ł a w a S t a s z i c a , Kraków 1931. S u p l i k i c h ł o p s k i e X V I I I w i e k u , Warszawa 1954. S. T r e m b e c k i , L i s t y , t . I , Wrocław 1954. W. N. T r e p k a , L i b e r g e n e r a t i o n i s p le b a n o r u m , Wrocław 1963. Dzi enni k "Trybuna Ludu" 1980.
T. K. W ę g i e r s к i , O r g a n y , Warszawa 1956. W i e l k o p o l s k i e r o t y sądow e X IV -X V w i e k u, t . I, I I , Poznań 1959. J . A. Z a ł u s k i , K o r e s p o n d e n c ja , Wrocław 1967. Z a p i s k i sądow e w o jew ó d ztw a s a n d o m ie r s k ie g o z l a t 1 3 9 5 -1 4 4 4 , "Archiwum Komisji P r a w n i c z e j " 1907, t . VI I I . Z e s p ó ł e w a n g e l i jn y B i b l i o t e k i o r d . Z a m o y s k ic h , " P r a c e F i l o l o g i c zne" 1928, t . XI I I .
- S . Ż e r o m s k i , p r z e d w io ś n ie , Warszawa 1964. - S . Ż e r o m s k i , S y zy fo w e p r a c e , Warszawa 1962.
- Żywot o jc a Amandusa, "Spr awozdani a Komisji Językowej AU" 1884, t . I I I , s. 198-332. - Żywot ś . E u fr a k s y i , " P r a c e F i l o l o g i c z n e " 1891 , t . I I I , s . I8I - -2 8 0. Zakł ad J ę z yka P o l s k i e g o I n s t y t u t u F i l o l o g i i P o l s k i e j WSP w Częst ochowi e M aria L e sz -D u k
CHANGE: IN THE INSTRUMENTATIVE RECTI ON OF VERBS IN THE HISTORY OF THE POLISH LANGUAGE
The aim o f t h e pa pe r has been t o d e s c r i b e t he p r o c e s s of t r a n s f o r m a t i o n o f i n s t r u m e n t â t ! ve complements i n t o p r e p o s i t i o n a l p h r a s e s in t he c o u r s e of h i s t o r i c a l change o f t he P o l i s h l a ngua ge . The p r o c e s s has cove r e d:
1) o b j e c t i v e complements of t h e t y p e d o s t a ć c o ś p o s a g i e m (now: d o s t a ć w p o s a g u ), o d z i a ć s i f p ł a s z c z e m (now: o d z i a ć s i ę w p ł a s z с z ) ; 2 ) i n s t r u m e n t a l a g e n t complements o f t h e t y p e p ra co w a ć c h ł o p e m (now: p ra c o w a ć p r z y p o m o c y c h ł o p a ) , s k o s i ć ż y t o к o m - b a j n e m (now: p r e f e r a b l y : s k o s i ć ż y t o z a p o m o c ą k o m b a j n u ) ;
3 ) a u t h o r s h i p complements o f t h e t y p e b o g i e m s ła w io n a M aria (now: p r z e z b o g a s ła w io n a M a r ia ); 4 ) p r e d i c a t i v e complements o f t h e t y p e w i d z i e ć k o g o ś п а и с z у с i e -1 e m (now: w i e d z i e ć k o g o ś j a k o n a u c z y c i e l a ) . ŻerPrzed ŻerSyz ŻywAm ŻywEuf
