Wieczorek, Mieczysław
Rola Prus Wschodnich jako bazy
wypadowej Niemiec przeciwko
Polsce w 1939 roku
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3-4, 313-332
1985
M ieczysław Wieczorek
R O L A P R U S W S C H O D N I C H J A K O B A Z Y W Y P A D O W E J N I E M I E C P R Z E C I W K O P O L S C E W 1 9 3 9 R O K U
Ł a d w e r sa lsk i, a z w ła sz c z a związanie a n im o g r a n iczen ia w d z ie d z in ie w o j s k o w e j w o b e c p o k o n a n y c h k a jz e r o w sk ic h N ie m ie c , stw a r z a ł n a d z ie je na d łu g i o k res p o k o ju w E uropie. J e d n a k już po n ie w ie lu la ta c h n a d z ie je te o k a z a ły się z łu d n e. W r z e c z y w isto śc i te r y to r ia ln e p o sta n o w ie n ia tra k ta tu w e r s a l s k ie g o k r y t y k o w a n e b y ł y od c h w ili jego zaw arcia.
P o k o n a n e w I w o j n ie św ia to w e j, N ie m c y n ie g o d z iły się z u tratą sw e g o sta n u p o siad an ia, zw ła sz c z a z p r z e b ie g ie m g r a n ic y w sc h o d n ie j. N a p ó łn o c n y m o d c in k u te j g ra n ic y , p r z y z n a n ie P o ls c e d o stęp u do B a łty k u p rzez w ą s k i k o r y tarz p o m o r sk i sp o w o d o w a ło o d c ię c ie P r u s W sc h o d n ich od R zeszy. G d ań sk sta ł się w o ln y m m ia ste m , w k tó r y m P o lsk a i N ie m c y m ia ły z a g w a r a n to w a n e r ó w n e praw a. Z t y m i p o sta n o w ie n ia m i N ie m c y n ig d y się n i e p o g o d ziły .
D la P o ls k i b y ła n ie b e z p ie c z n a w isz ą c a n a d M a z o w sz e m p r o w in cja w s c h o d - n iop ru sk a. M o g ła o n a sta ć się g ro źn ą bazą w y p a d o w ą n ie m ie c k ie g o u d erzen ia w k ie r u n k u p o łu d n io w y m , n a W a rsza w ę, bąd ź z a c h o d n im w c e lu w s p ó łd z ia ła n ia w p r z e r w a n iu — n ie z w y k le tr u d n e g o do o b ro n y — k o r y ta r z a p o m o r sk ieg o , albo d la o b u t y c h c e ló w jed n o c ześn ie.
N ie m c y z g ła s z a ją c y n a fo ru m m ię d z y n a r o d o w y m r o zliczn e p r e ten sje, ł ą c z y ły je z p r o p a g a n d ą t y m c z a so w o ś c i p o sta n o w ie ń w e r s a lsk ic h . R ó w n o le g le do o d ra d za ją cej się p o tę g i ek o n o m ic z n e j N ie m ie c , n a s ila ły się h a sła r e w a n ż u oraz le d w o m a sk o w a n e ła m a n ie p rzez k ie r o w n ic tw o R e ic h s w e h r y k o le jn y c h o g r a n iczeń , jakie tr a k ta t n a k ła d a ł w d z ie d zin ie w o js k o w e j. N ie m ie c k im p o c z y n a n io m sp r z y ja ła p o lity k a u s t ę p s t w i n ie in te r w e n c ji ze str o n y t w ó r c ó w W e r salu , z w ła sz c z a W ie lk ie j B r y ta n ii i F rancji.
W N ie m c z e c h h itle r o w sk ic h ła m a n ie o sta tn ic h o g ra n iczeń na drodze do o d b u d o w y m ilita r n e j p o tę g i b y ło już ja w n e . O b ję cie p rzez H itle ra urzędu k a n c le r z a w sty c z n iu 1933 r., p r o k la m o w a n ie T r zeciej R zeszy, w p r o w a d z e n ie f a sz y s to w s k ie j d y k ta tu r y r o z p o czę ły ja k o śc io w o n o w y e ta p w h isto rii N ie m ie c — b e z p o śr ed n ic h p r z y g o to w a ń do p rzek ra cz a nia p o sta n o w ie ń w e r s a l sk ic h n a drodze w o jn y .
F a sz y s to w s k a Trzecia R zesza za sw ó j p o lity c z n y c el p rzy ję ła d ą ż e n ie do u s ta n o w ie n ia h itle r o w sk ie j h e g e m o n ii w E uropie. N ie z r e a liz o w a n e w ie lk o - n ie m ie c k ie d ą żen ia p ru sk ich jun k ró w , w y s tą p iły w d o k tr y n ie h itle r o w sk ie j jako w a lk a o r o zszerze n ie n ie m ie c k ie j p r z estr zen i ż y c io w e j (L ebensraum ). W p ie r w sz e j k o le jn o ś c i p la n o w a n o za g a r n ię c ie k r a jó w E u r o p y śr o d k o w e j i p o- łu d n io w o w sc h o d n ie j, w ty m P olsk i. Z d o b y c ie p rzez N ie m c ó w „przestr zen i ż y c io w e j ” m ia ło sta ć się p o c z ą tk ie m fiz y c z n e j z a g ła d y zn a czn ej części i t o ta l n e j g e r m a n iz a c ji r e s z ty p o d b ity c h n aro d ó w . P r z y łą c z e n ie A u str ii do R z e sz y (12 III 1938 r.), a n ek sja części S u d e tó w na m o c y u k ła d u m o n a c h ijsk ie g o (30 IX 1938 r.), w k r o c z e n ie n a te r e n y C zech i M o r a w (14— 15 III 1939 r.) w y z n a c z a ją
314 M ie c z y s ła w W i e c z o r e k
e ta p y h itle r o w sk ic h p o d b o jó w o sią g a n y c h drogą p o lity cz n ą . W ic h w y n ik u w y r a ź n ie z w ię k s z y ł się p o te n c ja ł w o j e n n o -e k o n o m ic z n y N ie m ie c h itle r o w sk ic h , k tó r e w k o ń c u la t tr z y d z ie sty c h s t a ły się p o tę g ą g o sp od arczą i m ilita rn ą Europy.
W ob ec u ja w n io n e g o w s c h o d n ie g o u k ie r u n k o w a n ie n ie m ie c k ie j ek sp a n sji, sz c z e g ó ln ie zagrożon a sta ła się P o lsk a . T r a d y c y jn ie w ro g a , a n ty p o lsk a p o li t y k a N ie m ie c u ja w n iła się w p e łn i w o k resie p o m o n a c h ijsk im . P o lsk a też m ia ła sta ć się k o le j n y m o b ie k te m a g r e s ji h itle r o w sk ie j. P o lsk a , którą H itle r p o sta n o w ił w y k r e ś lić z m a p y E u r o p y i . Z am iar p o d b oju b y ł m a sk o w a n y coraz b a rd ziej n a ta r c z y w y m ż ą d a n ie m w łą c z e n ia G dań sk a do T r zeciej R z e s z y oraz p r z e p r o w a d z e n ia p rzez „ k o ry ta rz” e k ste r y to r ia ln e j a u to str a d y i w ie lo to r o w e j lin ii k o le jo w e j do P ru s W schod n ich .
H itle r b y ł p rzek o n a n y , że u k ła d m o n a c h ijsk i i k o r z y s tn y d la R z e sz y ro z w ó j sy tu a c ji m ię d z y n a r o d o w e j stw a r z a ją w y j ą tk o w o sp r z y ja ją c e w a r u n k i do u r z e c z y w istn ie n ia teg o zam iaru. R ó w n o c z e śn ie jed nak , w g r o n ie p r z y w ó d c ó w T r zeciej R zeszy, zd a w a n o so b ie sp ra w ę, że d o ty c h c z a so w e m e to d y p o k o jo w y c h p o d b o jó w w o d n ie sie n iu do P o ls k i n i e będ ą m o g ły b y ć z a s to so w a n e. H itle r d ał tem u w y r a z n a k o n fe r e n c ji z k ie r o w n ic t w e m W eh rm a ch tu , 23 m arca 1939 r., g d z ie stw ie r d z ił jed n o z n a c zn ie, że „ p ro b lem oszczęd za n ia P o ls k i o d p a da i o b o w ią z u je d ec y z ja z a a ta k o w a n ia P o ls k i p rzy p ie r w sz e j n a d a rza ją cej się okazji. N a p o w tó r z e n ie s ię Czech n ie m o żn a liczyć. P r z y jd z ie w a lc z y ć ”.
Z a ję c ie p rzez T rzecią R zeszę C zech i M oraw oraz p o d p o r z ą d k o w a n ie S ło w a c ji sp o w o d o w a ło g łę b o k ie o sk r z y d le n ie r ó w n ie ż od p o łu d n ia , co w p o łą c z e n iu z p o w a ż n y m z a g r o ż e n ie m ja k ie dla b e z p ie c z e ń stw a P o ls k i sta n o w ił obszar P r u s W sc h o d n ich sta w ia ło s i ł y p o lsk ie, w p r z y p a d k u n ie m ie c k ie j a g r e sji w w y b itn ie n ie k o r z y s tn y m p ołożen iu .
M iejsce P ru s W sc h o d n ich w sy s te m ie m ilita r n y m T rzeciej R zeszy, z w ła s z cza w o p e r a c y jn y m p la n ie u d erzen ia n a P o ls k ę , a ta k ż e w w y k o n a n iu teg o p la n u w e w r z e śn iu 1939 r. b ę d ą p r z e d m io te m d a lsz y c h r ozw aż ań.
P R U S Y W S C H O D N IE W S Y S T E M IE M IL IT A R N Y M NIEM IEC W O K R E SIE M IĘ D Z Y W O JE N N Y M
P r o w in c ja w s c h o d n io p r u sk a b ęd ąca sw o istą e n k la w ą R z e sz y g r a n ic z y ła w zn a czn ej części z P o lsk ą , a ty lk o w części p ó łn o c n o -w s c h o d n ie j z L itw ą . P o d w z g lę d e m g o sp o d a rcz y m b y ła c a łk o w ic ie za le ż n a od R zeszy, z k tórą u tr z y m y w a ła p o łą c z e n ia m o rsk ie p rzez p o r ty na B a łty k u oraz tr a n z y to w e p rzez te r y to r iu m p o lsk ie g o tzw . k ory ta rza p om orsk iego.
O bszar te n pod w z g lę d e m g e o g r a fic z n y m d zieli się n a d w a w ie lk ie r e g io ny: N iz in ę S ta r o pr usk ą i P a s P ojezie rza . T e r e n n a o g ó ł r ó w n in n y , p o p rzeci n a n y lic z n y m i rzek a m i i jezioram i, o zn a c z n y m sto p n iu za lesien ia , ła g o d n ie opada w k ie r u n k u pó łn o o ny m . Wizdłuż p ó łk o liste j g r a n ic y z P o lsk ą — od W isły na p ó łn o c n y m zach o d zie do rejo n u S u w a łk na p ó łn o c n y m w sc h o d z ie — c ią g n ie się P a s P o jezie rza , k tó r y od lin ii Lip n o, D zia łd o w o , G ra je w o p r z ech o dzi w p ó łn o c n e M a z o w sz e zn a jd u ją ce się już w g r a n ica ch P o lsk i. P o je z ie r z e ch a r a k te r y z u je się z n a c z n y m p o fa łd o w a n ie m te ren u , b o g a tą sie c ią h y d r o g r a ficzn ą i d u ż y m i k o m p le k s a m i l e ś n y m i !.
1 M . B r o s z a t , N a t i o n a l s o z i a l i s t i s c h e P o l e n p o l i t i k 1939—1945, S t u t t g a r t 1961, s. 9.
Ro la Prus W s c h o d n i c h ja k o b a z y w y p a d o w e j N i e m ie c 315
S a m e w a r u n k i n a tu r a ln e , sta n o w ią c e p o w a ż n ą p rzeszk o d ę d la w o jsk n a c ie r a ją c y c h w g łą b P ru s W sc h o d n ich , sp r z y ja ły c z y n n e j ob ron ie. O bronno- jza c z e p n e w a r u n k i obszaru o p e r a c y jn e g o z o s ta ły w p e łn i p o tw ie r d z o n e w d z ia ła n ia c h p rzec iw k o d w u m arm io m ro sy jsk im la te m 1914 r. N a to m ia s t n ie w ie lk i n a w e t n a k ła d s ił i śr o d k ó w n a p race f o r ty fik a c y jn e z w ie lo k r o tn ia n a tu r a ln e w a r u n k i o b ro n n e P r u s W sc h o d n ich , p o z w a la stw o r z y ć siln ą i tru d n ą do p o k o n a n ia o b r o n ę za m y k a ją c ą w s z y s t k ie d o g o d n e do nata r cia k ie r u n k i. P r z e c iw n ie, g d y c e le m n a ta r cia sta je s ię W arsza w a , śr o d k o w a , a zw ła sz c z a dolna, W isła, te sa m e w a r u n k i n a tu r a ln e u m o ż liw ia ją sk ry tą k o n c e n tr a c ję do z a s k a k u ją c e g o u d erzen ia .
P o d p r e te k ste m o b ro n y P ru s W sc h o d n ich przed ag resją p o łu d n io w e g o s ą siada, już w p ie r w s z y c h la ta c h po za k o ń c z e n iu I w o j n y ś w ia t o w e j d ok o n a no z n a czn eg o w y s iłk u d la u tr z y m a n ia lic z n y c h dizieł fo r ty fik a c y jn y c h w d ob ry m sta n ie te c h n ic z n y m . W o k r e sie re p u b lik i w e im a r sk ie j w p e łn i w y k o r z y s ta n o k la u z u lę tr a k ta tu p o k o jo w e g o z e z w a la ją c ą p a ń stw u n ie m ie c k ie m u n a z a c h o w a n ie na w sc h o d z ie istn ie ją c y c h p rzed w o jn ą u m o c n ie ń , a ta k ż e z e z w o le n ie k o n fe r e n c ji a m b a sa d o ró w n a b u d o w ę n o w y c h fo r ty fik a c ji, b y le n ie b liż e j niż 50 k m od g r a n ic y z P o lsk ą 3. N a ty c h p o d sta w a c h In sp e k c ja S a p e r ó w i F o r ty f ik a c ji o p r a c o w a ła k o n c e p c ję b u d o w y n o w y c h u m o c n ie ń u w z g lę d n ia ją c ą sz c z e g ó ln e p o ło ż e n ie g e o g r a fic z n e P ru s W sc h o d n ic h w sto su n k u do P o lsk i. P r a c e f o r ty fik a c y jn e z o s ta ły z n a c z n ie z in t e n s y f ik o w a n e po dojściu H itlera do w ła d z y 4.
W la ta c h 1927— 1936 z b u d o w a n o , liczącą 175 km , n o w o c z e sn ą lid zb arsk ą p o z y c ję u fo r ty fik o w a n ą , cią g n ą cą się łu k ie m o d Z a le w u K u r o ń sk ie g o do Z a le w u W iśla n e g o . Is tn ie ją c e już p rzed I w o jn ą ś w ia t o w ą u m o c n ie n ia J e z io r M a zu rskic h z tw ie r d z ą w G iżyck u , w la ta c h 1934— 1939 zn a czn ie rozb u d o w a n o , t w o rzą c g iż y c k i r e g io n u m o c n io n y (45X 30 k m ). P r z e d łu ż e n ie m rejo n u g iż y c k ie g o w k ie r u n k u p o łu d n io w y m b y ły tzw . p isk a i sz c z y c ie ń sk a p o z y c je leśn e , z b u d o w a n e w la ta c h 1903— 1904, a w o k r e sie m ię d z y w o je n n y m u tr z y m y w a n e w sta n ie u ż y tk o w y m . Od 1936 r. pro w a d zo n o , na zn aczn ą sk alę, p race nad p r z e d łu ż e n ie m p o z y c ji p o łu d n io w e j w k ie r u n k u za ch o d n im w z d łu ż g r a n ic y z P o lsk ą aż do W isły. P o w s t a ły p ozycje: o lsz ty n e c k a , d z ie r zg o ń sk a i n a d g r a niczna. W su m ie w la ta c h 1927— 1939 zm o d e r n iz o w a n o istn ie ją c e i z b u d o w a n o n o w e r e jo n y i p o z y c je u m o c n io n e o b e jm u ją c e całą g łę b o k o ść P r u s W sc h o d nich. P od o słon ą t y c h u m o c n ie ń p r z y g o to w a n o s iły do je d n e g o z g łó w n y c h
u d e r z e ń p r z e c iw k o P o ls c e w 1939 r . 5
P o d w z g lę d e m a d m in istr a c y jn e g o p o d zia łu w o jsk o w e g o , P r u sy W sc ho d n ie s t a n o w iły o k r ę g I z sie d z ib ą d o w ó d z tw a w K r ó le w c u . D o w ó d z tw a o k r ę g ó w w o j s k o w y c h (W ehrkreis) b y ły w isto c ie t e r y to r ia ln y m i d o w ó d z tw a m i k o r p u sów ; k a ż d y sk ła d a ł się z trzech d y w iz j i p ie c h o ty i o d p o w ie d n ie j lic z b y je d n o stek p o z a d y w iz y jn y c h . P o k o jo w a d y slo k a c ja d y w iz ji p ie c h o ty o k ręg u b y ła n astęp u ją c a : 1 — K r ó le w ie c , 11 — O lsz ty n i 21 — E lb lą g oraz 1 b ry g a d a k a w a le r ii — W y stru ć *.
D y w iz j e p ie c h o ty jeszc ze w cza sie p o k o ju o sią g a ły sta n y lic z b o w e zb
liżo-3 T . R a w s k i , N i e m i e c k i e u m o c n i e n i a n a z i e m i a c h p o l s k i c h w X X w i e k u , M y ś l W o js k o w a , 1965, n r 10, s. 83. 4 S z e rz e j o w o j s k o w o - p o l i t y c z n e j r o l i P r u s W s c h o d n i c h w s t o s u n k u d o P o l s k i w r ó ż n y c h o k r e s a c h I I R z e c z y p o s p o l i t e j ; S t . O k ę c k i , P o l s k a w o j n a o b r o n n a 1939 r . a P r u s y W s c h o d n i e , M y ś l W o j s k o w a , 1971, n r 4, ss. 67—71. 5 K . S o b c z a k , O p e r a c j a m a z o w l e c k o - m a z u r s k a 1944— 1945, W a r s z a w a 1967, ss. 13—43. 6 W , K o z a c z u k , W e h r m a c h t 1933— 1939, W a r s z a w a 1971, ш а р а p o s. 436.
316
M i e c z y s ł a w W ie c z o r e kn e d o w o je n n y c h . D y s p o n o w a ły w ię k sz ą siłą o g n ia niż a n a lo g ic z n e izwiązki p o lsk ie i ch o ć w s w e j m a sie m ia ły tr a k c ję k o n n ą , to sto p n ie m z m o to r y z o w a n ia sz ta b ó w i słu ż b z n a c z n ie p r z e w y ż s z a ły p ie c h o tę s w y c h p o te n c ja ln y c h p r z e c iw n ik ó w 7. P o 1935 r. d w u p u łk o w a b r y g a d a k a w a le r ii z o sta ła je d y n y m te g o ty p u z w ią z k ie m w W e h r m a ch cie. W p o r ó w n a n iu do p o lsk ic h b r y g a d k a w a le r ii, c h a r a k te r y z o w a ła się w ię k sz ą siłą o g n ia i r u c h liw o śc ią . O k ręg I m ia ł d u że m o ż liw o śc i m o b iliz a c y jn e , m ó g ł d o d a tk o w o w y s t a w ić c z te r y d y w iz j e p i e c h o ty i b r y g a d ę k a w a le r ii.
16 m arca 1935 r. p o ja w iło się n a t e r e n ie P r u s W sc h o d n ich lo tn ic tw o w o j sk o w e , k tó r e p o c z ą tk o w o p r z y ję ło n azw ę: „ D o w ó d z tw o O k ręg u L o tn ic z e g o I”, a później: „ D o w ó d z tw o L o tn icze P r u s y W sc h o d n ie ”. W P r u sa c h W sc h o d n ich sta c jo n o w a ła b o m b o w a sz k o ln a d y w iz ja lo tn ic z a (K ró lew iec, B a r to sz y c e , W y - stru ćl oraz w r e jo n ie E lb lą g a 3 p u łk lo tn ic tw a b o m b o w e g o 8 (rys. 1).
T rzecią częścią sił zb r o jn y c h P r u s W sc h o d n ic h b y ła m a r y n a r k a w o je n n a z bazą w P iła w ie .
W sto s u n k o w o k r ó tk im czasie, p r z y d u ż y m n a k ła d z ie śr o dk ó w , p o w sta ł w P ru sa c h W sc h o d n ich r o z w in ię t y s y s t e m u m o c n ie ń , g ę sta sie ć k o m u n ik a c y j n a oraz zn aczn a liczb a m a g a z y n ó w , sk ła d ó w i lo tn isk . O k ręg w o j s k o w y I, pod w z g lę d e m ob sza r u i d y slo k o w a n y c h n a jego te r y to r iu m sił, n a le ż a ł do n a j w ię k s z y c h w R zeszy . D y s p o n u ją c d u ż y m i m o ż liw o śc ia m i m o b iliz a c y jn y m i, m ó g ł na s t o p ie w o je n n e j p o d w o ić p o sia d a n e siły . P rzek r a c z a ło to z n a czn ie o b ro n n e p o tr z e b y P r u s W sc h o d n ich , rzek om o za g ro ż o n y c h a g r e s y w n y m i za m ia ra m i P o l s k i s. W r z e c z y w isto śc i k o n c e p c je e w e n t u a ln y c h o f e n s y w n y c h d zia ła ń p o lsk ic h w k ie r u n k u p ó łn o c n y m n a w e t n ie w e s z ł y w fa z ę p la n o w a n ia o p e r a c y jn e g o I0. N a to m ia st a g r e s y w n a d o k tr y n a p o lity c z n o -w o je n n a h itle r o w sk ic h N ie m ie c , w p o łą c z e n iu z n o w o c z e s n y m i z a sa d a m i sz tu k i w o je n n e j, s t w a
rzała w ielk ie; z a g r o ż e n ie P o ls k i z e s tr o n y P r u s W sc ho d n ich .
P R U S Y W S C H O D N I E W O P E R A C Y J N Y M P L A N I E U D E R Z E N IA N A P O L S K Ę
Z g o d n ie z d e c y z ją z a a ta k o w a n ia P o lsk i, 3 i 11 k w ie t n ia 1939 r. H itle r z a t w ie r d z ił o p r a c o w a n e p rzez g en . K e itla , sz e fa N a c z e ln e g o D o w ó d z tw a W e h r m a c h tu (OKW), o g ó ln e w y t y c z n e do „ F ali W e is ”. P la n o k r e śla ł c e le i za m ia r y str a te g ic z n e T r ze c ie j R z e s z y g łó w n ie w d z ie d z in ie p r z y g o to w a ń d o zb ro jn ej a g r e s ji n a P o lsk ę , a ta k ż e śr o d k i i s p o s o b y ic h o sią g n ię c ia . P la n n a p a ści, w sz c z e g ó ła c h u a k tu a ln io n y w c ią g u lata, w y z n a c z a ł 26 sie rp n ia 1939 r. jako p o czą tek d z ia ła ń w o j e n n y c h p r z e c iw k o P o ls c e . U p o d sta w p la n u le g ło p r z e k o n a n ie H itle ra , k tó r e n ie ste ty , w p e łn i p o tw ie r d z ił ro z w ó j w y d a r z e ń , o c a ł k o w ic ie p o lity c z n e j i w o j s k o w e j iz o la cji P o ls k i w o b e c n ie sp o d z ie w a n e g o u d e r z e n ia s k o n c e n tr o w a n y c h w c z e ś n ie j s ił n iem ie c k ic h .
J a k o g ł ó w n y c e l o p e r a c ji p rz y ję to z n isz c z e n ie w cią g u k ilk u t y g o d n i g łó w n e j m a s y w o j s k p o lsk ich , k tó r e — jak p r z e w id y w a n o — zostan ą r o z w i n ię t e n a ob sza r a ch le ż ą c y c h n a z a c h ó d o d lin ii W is ły i N a r w i. A b y w y k o n a ć
7 S t o s u n e k s a m o c h o d ó w d y w i z j i n i e m i e c k i e j d o p o l s k i e j w y n o s i! 1009 : 78, p o d o b n y b y t s t o s u n e k Ś r o d k ó w łą c z n o ś c i: T . R a w s k i , P ie c h o t a w I I w o j n i e św ia t o w e j, W a r s z a w a 1984, s . 48. e A . R z e p n le w s k i, W o jn a p o w i e t r z n a w P o l s c e — 1939, W a r s z a w a 1978, s s . 82—83. D y s lo k a c j ę n a 1 I X 1939 p r z e d s t a w i a z a łą c z n ik n r 15. 9 Z o b . D e r S ie g i n P o le n , B e r li n 1940. 10 M . P o r w l t , K o m e n t a r z e d o h is to r ii p o lsk ic h d z ia ła ń o b ro n n y c h 1939 r o k u . C z. 1, P la n y l i c h z a la m a n ié s ię . W a rs z a w a 1989, s s . 48—47.
9
PS SYSTEM UMOCNIEŃ I R O ZM IE S Z C Z E N IE SIŁ LĄDOWYCH I LOTNICZYCH W PRUSACH W S C H O D N IC H (STAN Z POCZĄTKU 1939 R .).
318 M ie c z y s ła w W i e c z o r e k
te n p lan zd e c y d o w a n o sk ie r o w a ć p rze c iw k o P o ls c e w ię k sz o ść w o jsk lą d o w y c h i p o w ie tr z n y c h . O słon ę n a fr o n c ie z a c h o d n im z a p e w n ić m ia ły 34 d y w iz je p ie ch oty, g łó w n ie r e z e r w o w e oraz g łó w n e s iły m a r y n a r k i w o je n n e j.
Z a m ia r o w i za m k n ię c ia g łó w n y c h sił p o lsk ic h w w ie lk im łu k u W isły sp r z y ja ło str a te g ic z n e p o ło ż e n ie P o lsk i, g łę b o k o o sk r z y d lo n e j już w c h w ili r ozp oczęcia d zia ła ń od str o n y P ru s W sc ho d n ich , Ś lą sk a i S ło w a c ji, sk ą d g ł ó w n e k lin y n ie m ie c k ie g o u d erzen ia k o n c e n tr y c z n ie n a k ie r o w a n e z o s ta ły n a W a r sz a w ę. W .celu sp o tę g o w a n ia za sko c z e n ia i sz y b k o śc i operacji, od sa m e g o p o czą tk u d zia ła ń m ia ła b y ć u ż y ta p r z e c iw k o P o ls c e całość n ie m ie c k ic h w o jsk p a n c e r n y c h i sz y b k ic h oraz w ię k sz o ść lo tn ic tw a .
D la b ły sk a w ic z n e g o w y k o n a n ia m a n e w r u o k rą żającego, w e d łu g sc h e m a tu K an n , całość sił u ż y ty c h p r z e c iw k o P o ls c e zo rg a n iz o w a n o w d w ie g r u p y armii. G rupa A r m ii (dalej GA) „ P ó łn o c” pod. d o w ó d z tw e m gen. v o n B o c k a sk o n c e n tr o w a n a b y ła n a P o m o rzu (4 arm ia) i w P ru sa c h W sc h o d n ich (3 arm ia). G A „ P o łu d n ie ” d o w o d z o n a p rzez gen . v o n ,-Rundstedta m ia ła u d e r z y ć z rejo n u W r o c ła w ia (8 arm ia), O pola (10 arm ia) ortfż' O s t r a w y i K a rp a t (14 armia). K a żd ą G A w s p ie r a ła flo tà p o w ie tr z n a . Z w o jsk a m i lą d o w y m i i lo tn ic z y m i d o w o d z o n y m i p rzez D o w ó d z tw o W o jsk L ą d o w y c h (ORH) —- sz e f gen.- v o n B r a u - ch itsc h — w s p ó łd z ia ła ła gru p a m o rsk a „W sc hó d ” (2 p a n cern ik i, 9 n isz c z y c ie li, 1-4 o k r ę tó w p o d w o d n y c h i f l o t y l l e m n ie js z y c h jed nostek ).. '
S iły lą d o w e s k ie r o w a n e p r z e c iw k o P o ls c e ' lic z y ły 51 z w ią z k ó w ta k ty c z n y c h oraz 9 p r z e lic z e n io w y c h (straż g r a n iczn a i iinne od d zia ły ), w ty m 15 d y w iz ji p a n c ern y ch , lek k ich , zm o to r y z o w a n y c h ; łą c z n ie 1,85 m in ż o łn ie r z y d y s p o n u ją c y c h 5800 d z ia ła m i i m o źd zierza m i, p o n a d 4000 d z ia ł p r z e c iw p a n c e r n y c h i 2511 czo łg a m i. W w o jsk a c h lo tn ic z y c h (ok. 200 tys.) zn a jd o w a ło się 1640 n o w o c z e s n y c h sa m o lo tó w n . G łó w n y m z a d a n ie m lo tn ic tw a , ob ok cią g łe g o w sp a r c ia nata r cia w o jsk lądow ych' i z a p e w n ie n ia ich o sło n y z p o w ietrza , m iało b y ć zn isz c z e n ie p o lsk ie g o lo tn ic tw a i, jego baz, d e z o r g a n iz o w a n ie m o b iliza c ji i k o n c e n tr a c ji w o j s k p o lsk ich , n isz c z e n ie lin ii i w ę z łó w k o m u n ik a c y jn y c h oraz te r r o r y s ty c z n e n a lo ty n a c y w iln e o b ie k ty i sk u p isk a lud ności.
N a sk r z y d le p ó łn o c n y m za d a n iem b liż sż y m G A „ P ó łn o c ” m ia ło b y ć jak n a js z y b sz e p o łą c z e n ie P r u s W sc h o d n ich z P o m o r z e m Z achod n im . J e d n o c z e śn ie g łó w n e z g r u p o w a n ia u d e r z e n io w e 3 arm ii — z P ru s W sc h o d n ich i 4 arm ii — z P om orza, n a k ie r o w a n e w o g ó ln y m k ie r u n k u n a W a rsza w ę, m ia ły rozbić s iły p o lsk ie na p ó łn o c n y m M a z o w sz u i w k o r y ta rzu p om or sk im . D z ia ła n ia te m ia ły d o p r o w a d zić do z a sa d n icz eg o c e lu G A „ P ó łn o c”: w s p ó łu d z ia łu w o k r ą żen iu
i z n isz czen iu s ił W P w za ch o d n iej P o lsce. •
3 arm ia (dow ódc a gen .. G eorg v o n K iich ler) g łó w n y m i siła m i (5 d y w iz ji piechoty^ d y w iz ja p a n cern a, b ry g a d a k a w a lerii) m ia ła sk o n c e n tr o w a ć się w obszarze O lsztyn a, N id zica, W ielb a rk . P o p r z e ła m a n iu o b r o n y p o lsk ie j n a p ó ł n o c n y m M a zo w szu i sfo r so w a n iu o b r o n y N a r w i u d erzy ć m ia ła n a ' W a rsza w ę i ob sza r p o ło ż o n y n a w sc h ó d od sto licy . D owództwu'-,3 arm ii p o d p o rzą d k o w a n o z m ilita r y z o w a n e oddiżiały-ąaohcji g d a ń sk ie j i S S -o r a z -n n n e p a ra m ilita r n e o r g a n iza cje n ie m ie c k ie p r z y g o to w a n e do z a w ła d n ię c ia G d a ń sk iem i za a ta k o w a n ia p o lsk ic h o d d z ia łó w o b r o n y w y b rzeż a .
Z a d a n ie p o m o c n ic ze o tr z y m a ł 21 k o rp u s p ie c h o ty (d w ie d y w iz je p ie c h o ty). Z e śr o d k o w a n y w r e jo n ie K w id z y n a i K isie lic , n a c ie r a ć m ia ł na G rudziądz, w c e lu p o łą czen ia się z częścią 4 a rm ii n a ciera ją cej z P o m orza Z a c ho d n ieg o .
11 P o l s k i c z y n z b r o j n y w 11 w o j n i e ś w i a t o w e j . W o j n a o b r o n n a P o l s k i 1939, W a r s z a w a 1979, ss. 230—236, 278.
R ola Prus W s c h o d n i c h j a k o b a z y w y p a d o w e j N i e m ie c 319
P o w y k o n a n iu te g o zad an ia k orp u s n aciera ć m ia ł w z d łu ż p r a w e g o b rzegu W isły w k ie r u n k u p o łu d n io w y m .
L u k i p o m ię d z y obu z g r u p o w a n ia m i u d e r z e n io w y m i 3 a r m ii m ia ły b y ć z a b e zp iecz o n e p rzez im p r o w iz o w a n ą gru p ę „ B r a n d ” (d w ie b r y g a d y p iech o ty ) — o d s tr o n y L it w y i rejo n u G rodna oraz o d d z ia ły o c h r o n y p ogra n icza 12. A rm ię p la n o w a n o ro z w in ą ć p ły tk o , w je d n y m r zu cie o p e r a c y jn y m , z jed n ą d y w iz ją p ie c h o ty w o d w o d z ie za g łó w n y m z g r u p o w a n ie m u d e r z e n io w y m . S ta n o w is k o d o w o d z e n ia 'znajdow ać s i ę m ia ło w M orągu.
F lo t y p o w ie tr z n e m ia ły w y k o n y w a ć s w o je za d a n ia sa m o d z ie ln ie -lub w e w s p ó łd z ia ła n iu -o pe r a c y jn y m z w o jsk a m i lą d o w y m i. P o zdobyciu* w m o ż liw ie k r ó tk im czasie, p a n o w a n ia w p o w ie tr z u -lotnictw o n ie m ie c k ie m ia ło sk o n c e n trować* się n a ; a t a k o w a n iu b lisk ic h i g łę b o k ic h t y łó w o p e r a c y jn y c h w a lc z ą c y c h a r m ii.. p olsk ich , a b y d ez o r g a n iz o w a ć za p le c z e oraz p r ó b y tw o r z e n ia n o w y c h p o z y cji ob ro n n y ch . P o ło w ę s ił 1 F lo t y P o w ie tr z n e j s t a n o w iły 3 p u łk i b o m b o w e sta c jo n u ją c e w P ru sa c h W schod n ich .
D o zad a ń je d n o ste k m arynarki, w o j e n n e j p o d le g ły c h d o w ó d z tw u m o r s k ie m u „W sc hó d ” n a le ż a ła m . in. ochrona m o r sk ic h lin ii k o m u n ik a c y jn y c h R zeszy z. P ru sa m i W sc ho d n im i.
F u n k c ję p o m ocniczą w p la n ie a ta k u n a P o ls k ę m ia ły p e łn ić zo r g a n iz o w a n e d z ia ła n ia d y w e r s y jn e (piąta k o lu m n a ), a ta k ż e s z e r o k i e . d zia ła n ia , w y w i a d o w c z e p r z y p o w sz e c h n y m w y k o r z y s ta n iu , z h itle r y z o w a n e j m n ie jsz o śc i n i e m ie c k ie j w P o ls c e . D z ia ła ln o ść d y w e r s y jn ą i w y w ia d o w c z ą z t e r e n ó w . P ru s W sc h o d n ich o r g a n iz o w a ła w y d z ie lo n a p la c ó w k a III O d d zia łu Z arządu W y w ia d o w c z e g o rozm ieszczon a, w O lsz ty n ie i in n y c h m ia sta c h p r z y g r a n ic z n y c h .. Od p o ło w y sie r p n ia rozp oczę to p rz e r z u ty do. P o ls k i broni, p r z e zn a cz o n e j d la n ie m ie c k ic h p o d z ie m n y c h o rgan izacji b o jo w y c h ls.
W z w ią z k u 'z d ecy zją H itle ra o rozp o czę ciu d zia ła ń p rze c iw k o P o lsc e 26 sie r p n ia 1939 r„ od p o ło w y sie r p n ia w d ro żo n o ta jn e p r z e d s ię w z ię c ia m o b ili za cy jn e , k tó r e p la n o w a n o za k o ń c z y ć 31 sie rp n ia . P o n ie w a ż w ię k sz o ść n ie m ie c k ic h o d d z ia łó w 3 arm ii sta c jo n o w a ła w g łę b i P ru s W sc h o d n ich , b y ły o n e sto p n io w o p r z e su w a n e b liżej gra n icy , g łó w n ie do rejo n u G ru n w a ld u . Z a jm o w a n ie p o d sta w w y j ś c io w y c h i p rzerz u c a n ie n o w y c h jed n o ste k do P ru s W sc h o d n ich drogą m orsk ą m a sk o w a n o p r e te k ste m o b c h o d ó w 25-lecia b itw y pod T a n n e n b e r g ie m i w c z e ś n ie j p la n o w a n y c h ć w ic z e ń . . .
W ieczo r em 25 sie r p n ia H itle r , p rz e su n ą ł p o c z ą te k .d ziałań w o j e n n y c h .n a 1 w rze śn ia , to jest do za k o ń c z e n ia sk r y te j m o b iliz a c ji p o w sz e c h n e j. W ojska z n a jd u ją c e się już w m arszu, do z a jęcia p o d sta w w y j ś c io w y c h do a taku , z a w r ó co n o do r e jo n ó w k o n cen tr a cji. O sta te c z n y rozkaz rozp oczęcia w-pjny p r z e ciw k o P o ls c e z a w ie r a ła d y r e k ty w a H itle ra n r 1 z 31 sie rp n ia . Z a d an ia i c e le o p e r a c y jn e p o z o sta ły w n iej b ez zm ian , n a to m ia st p o czą tek diziałań p r z e su n ięto n a 1 w r z e śn ia 1939 r. god z. 4.45. D o te g o czasu s i ł y przezn a cz o ne do u d e r z e n ia na P o ls k ę z P r u s W sc h o d n ic h (7 d y w iz j i p iech o ty , d y w iz ja p a n c e r na, b ry g a d a k a w a le r ii i 3 in n e z w ią z k i oraz 3 p u łk i b o m b o w e ) z a j ę ły p o d s t a w y w y j ś c io w e do a t a k u 11... . . . . 12 R . K e n n e d y , T h e G e r m a n c a m p a i g n i n P o l a n d 1939, W a s z y n g t o n 1956, s. 110; К . C ie c h a n o w s k i , A r m i a „ P o m o r z e " 1939, W a r s z a w a 1983, s. 96. 13 P r z y k ł a d y n i e m i e c k i c h p r o w o k a c j i g r a n i c z n y c h o r a z a r e s z t o w a ń a g e n t ó w n a p ó ł n o c n y m M a z o w s z u z o s t a t n i c h d n i p r z e d a g r e s j ą n a P o l s k ę p o d a j e R . J u s z k i e w i c z , M ł a w s k i e M a zo w s z e w w a l c e (1939— 1945), W a r s z a w a 1968, ss. 28—31. 14 E. v . M a n s t e i n , V e r l o r e n e S ie g e , B o n n 1957, ss, 21—22; N . v . V o r m a n n , D ę r F ę l d z u g 1939 i n P o l e n , W e i s s e n b e r g 1958, s, 43,
320
M ie c z y s ła w W i e c z o r e kP O L S K IE P R Z Y G O T O W A N IA O B R O N N E N A K IE R U N K U P Ó Ł N O C N Y M
W ob ec m n o ż ą c y c h się ozn a k za g ro że n ia ze str o n y N ie m ie c , w d r u g iej p o ło w ie lu te g o 1939 r. p o d jęto str a te g io z n o -o p e r a c y jn e p r z y g o to w a n ia p a ń stw a do ob ron y. W stu d ia c h n ad p la n e m w o j n y z N ie m c a m i o p iera n o się na z a ło ż e niu, iż g łó w n e k ie r u n k i u d e r z e n ia w y j d ą ze Ś lą sk a i P o m o rza w k ie r u n k u na W a rsza w ę. P r u s y W sc h o d n ie o cen ia n o jako obszar, z k tó r e g o m o g ą w y j ś ć udertzenia n a t y ł y s ił p o lsk ic h — n a Toruń, lu b b ezp o śr ed n io n a W arsza w ę. W d a lsz y m e ta p ie k a m p a n ii bran o pod u w a g ę p ra w d o p o d o b ie ń stw o g łę b sz e g o u d e r z e n ia z P r u s W sc h o d n ic h n a d a le k ie za p le c z e kraju.
W k o ń c u m arca G łó w n y In sp e k to r z a tw ie r d z ił o p e r a c y jn e za ło ż e n ia p la n u w o j n y z N ie m c a m i, z a w ie r a ją c e o g ó ln y zam iar, p o d zia ł s ił i śr o d k ó w oraz z a d a n ia d la p o sz c z e g ó ln y c h a r m i i 15. U p o d sta w p o lsk ie g o p la n u „ Z achód ” le g ły d w ie str a te g ic z n e zasady:
— K a żd ej e w e n tu a ln e j zb ro jn ej a k c ji n ie m ie c k ie j n a le ż y p r z e c iw s ta w ić się z całą siłą.
— Z w y c ię stw o w sa m o tn e j w o j n ie z T rzecią R zeszą u z n a n o za n i e m o ż liw e .
W o b ec sz a c u n k o w o p r z y ję te j n a jm n ie j d w u k r o tn e j p r z e w a g i n ie m ie c k ie j oraz n ie k o r z y stn e g o p o ło ż e n ia g e o g r a fic z n e g o , z w y c ię s t w o m o g ła z a p e w n ić je d y n ie w o j n a k o a lic y jn a p r o w a d zo n a w s p ó ln ie z p a ń stw a m i z ach od n im i.
O p r a c o w a n y w a tm o sfe r z e b e z p o śr e d n ie g o za g ro że n ia , p la n o p e r a c y jn y „ Z a c h ó d ” za k ła d a ł d e f e n s y w n y c h a ra k ter d zia ła ń w o je n n y c h :
— o b r o n ę n ie z b ę d n y c h do p ro w a d z e n ia w o j n y o b sz a r ó w p rzez za d an ie N ie m c o m jak n a jw ię k s z y c h strat, w y k o r z y s ta n ie sp r z y ja ją c y c h w a r u n k ó w do p n z eciw u d erzeń od w od am i;
— w y t r w a n ie do cza su rozp oczęcia d z ia ła ń n a Z achodzie, a n a stę p n ie d z ia ła n ia w za le ż n o śc i od r o z w o ju w y d a r z e ń w o je n n y c h .
P o w o d z e n ie p la n u za le ż a ło w ię c od sk u te c z n e g o , o d c ią ż a ją c e g o fr o n t p o l ski, w y s tą p ie n ia so ju sz n ik ó w . J a k a k o lw ie k n ie lo ja ln o ś ć , c zeg o z u p e łn ie n ie b ra n o p od u w a g ę , s t a w ia ła P o ls k ę w b e z n a d z ie jn y m p ołożen iu .
Z g o d n ie z p r z y ję ty m p la n e m o p e r a c y jn y m , g łó w n e s iły p o lsk ie zo sta ły r o z w in ię te b e z p o śr ed n io w z d łu ż całej, liczą cej p on ad 1900 km , g ra n ic y z N ie m c a m i. G łó w n e dzia ła n ia o b r o n n e za m ierza n o p rzep ro w a d zić na z a c h o d n ic h obszarach kraju. N a fr o n cie od P u s z c z y A u g u sto w sk ie j po N o w y S ącz d y slo k o w a n o 7 arm ii, jed ną sa m o d z ie ln ą g r u p ę o p er a c y jn ą i d w ie g r u p y o d w o d ó w (w ty m jed ną arm ię) lic z ą c y c h 39 d y w iz ji p ie c h o ty , 11 b r y g a d k a w a lerii, 3 b r y g a d y g ó r sk ie i d w ie b r y g a d y p a n c e r n o -m o to r o w e . W ich sk ła d z ie m ia ło się zn a le ź ć 1350 ty s. ż o łn ierzy . P o n ie w a ż s i ł y b y ł y sz czu p łe, w sto su n k u do r o zcią g ło ści fro n tu , oraz n ie fo r tu n n ie rozproszono je (na k ie r u n k u g ł ó w n e g o w y s iłk u o b r o n y ro z w in ię to je d y n ie 5 0 % p ie c h o ty i a rty le r ii oraz 70% czo łg ó w ), m ia st sk u p ić n a p rz y p u sz c z a ln y c h g łó w n y c h k ie r u n k a c h n ie m ie c k ie g o natarcia, je d y n ą m o ż liw ą form ą p o lsk ic h d zia ła ń p o z o sta w a ła obrona. N ie k o r z y s tn e p o ło ż e n ie sił p o lsk ich , p o g o rsz y ła je szc ze sp ó źn io n a m o b ili zacja. W jej w y n ik u , 1 w r z e śn ia 1939 r. p o z y c je o b ro n n e z a jęło ty lk o 7 0 % sił p r z e w id z ia n y c h w p la n ie „Z ”: n ie s p e łn a 1 m in ż o łn ierzy , 4300 dział, 870 c z o ł g ó w , g łó w n ie le k k ic h i sa m o c h o d ó w p a n c e r n y c h oraz 400 p r z e w a ż n ie p r z e sta
TABELA 1. Stan niemieckich sił i środków przeznaczonych do działań zaczepnych na poszczególnych kierunkach o p e r a c y j nych (położenie wyjściowe 1 IX 1939 r.)
9 W całym pasie n a t a r c i a Na k i e r u n k u g ł ó w n e g o u d e r z e n i a с £ • > -£ £ , « £ i • o O r * * Ьч о e e ï Ï Л s в О я g, с f e E ï "s й « S Й
О
O. a ° *° Со.
o.00
с O z w i ą z k i t a k t y c z n e , ^ ÿ « o z w i ą z k i t a k t y c z n e , ^ 4 Sf * ■g S oddziały i pododdziały g J с J ÿ 2 oddziały i pododdziały g £ c 5 ^2 5- = Д I * g » 3- ï ■= s с 2 “
• S f t S Ы O > +. £■« £ N O
« N S £■ S g Й £ S N S ó S i . S & S
•3 3
3 1, 11, 12-, 81, 217 DP, 7 ' 788 506 243 | 1, 11, 12', 61, 217 DP, 62" 638 480 24* & DPanc „ K e m p f” , 1 BK, g DPanc „ K e m p f ”, 1 B K .
•“ grupy forteczne Кое- ■“ oddziały arm ijne i
c* n ig s b e r g ” i „ L o e tz e n ”, « k o r p u ś n e <u oddziały arm ijne i S 2
.O
,
£3 U
>> korpusne o Я 05 teI
I
1
в
•о сб св ЬО Bi _«2__________________________
Ź r ó d ł o : Wojna obronna P o l s k i 1939. W y b ó r ź ró d eł , W a r s z a w a 1968, s. 276.322 M ieczysław W ieczo rek
rza ły c h sa m o lo tó w . W o jsk ie m P o ls k im d o w o d z ił W ódz N a c z e ln y m arsz. E d w a r d R y d z -S m ig ły .
P la n o p e r a c y jn y „Z a c h ó d ” u w z g lę d n ia ł dużą p r z e w a g ę lic z b o w ą i m a te ria ło w ą n ie p r z y ja c ie la oraz w y b itn ie n ie k o r z y s tn y p r z e b ie g g ra n ic y , u m o ż li w ia j ą c y d w u str o n n e o sk r z y d le n ie P o ls k i już w ozasie p o k o ju . P r z y ję to , że b itw a ob ron n a z o sta n ie sto czo n a p rzez g łó w n e s iły p o lsk ie n a zach o d n ich o b szar ach kraju. B r o n ią c s ię n a g łó w n e j p o z y c ji obron y, W ojsk o P o ls k ie m iało w y t r w a ć do cza su ro zp oczęcia o d c ią ż a ją c y c h d z ia ła ń sp r z y m ie r z o n y c h n a Z a ch od zie.
N a p ó łn o c y p o z y c ja ta p r z e b ie g a ła od P u s z c z y A u g u s to w s k ie j w z d łu ż B ieb rz y , N a r w i oraiz W is ły do u jścia B r dy. U d e r z e n ia N ie m ie c od p iera ć m ia ły z w ią z k i t a k ty c z n e istn ie ją c e w cza sie p o k o ju i p r z y d z ie lo n e do a rm ii p ier w sz o - r z u to w y c h oraz z m o b iliz o w a n e d o d a tk o w o w tr y b ie a la r m o w y m 23 m arca 1939 r. i k ie r o w a n e do r e jo n ó w s w o ic h p r z y s z ły c h działań . W o jsk a p ie r w sz e g o rzu tu z a p e w n ić m ia ły o sło n ę m o b iliz a c ji p o w sz e c h n e j i k o n c e n tr a c ję p o z o sta ły c h sił, a z w ła s z c z a o d w o d ó w . S p ó ź n io n e p o cz y n a n ia p o lsk ie s p o w o d o w a ły , że p la n o p e r a c y jn y op ra co w a n o je d y n ie n a p ie r w s z y e ta p działań , k tó r y n ad to n ie b y ł w ża d n ej fo r m ie z w e r y fik o w a n y ć w ic ze n ia m i.
L atem , w o b e c w y r a ź n y c h ozn a k k o n c e n tr a c ji d u żej lic z b y w o jsk n ie m ie c k ic h w P r a sa c h W sc h o d n ich , zaczęto brać pod u w a g ę n i e ty lk o m o ż liw o ść b ezp o śr e d n ie g o n atar cia n ie p r z y ja c ie la n a M odlin, a le z w ię k s z a ją c e się p r a w d o p o d o b ie ń stw o u d e rzen ia w k ie r u n k u p o łu d n io w o -w sc h o d n im , z za m ia r e m g łę b o k ie g o o b ejśc ia W a r s z a w y od w sch o d u . K o n se k w e n c ją te j o c e n y p o ło ż e n ia b y ła d ecy zja w z m o c n ie n ia p ó łn o c n e g o sk r z y d ła fr o n tu o d w o d o w ą gru p ą o p era c y jn ą (GO „ W y sz k ó w ”) o p o c z ą tk o w e j s ile d w ó c h d y w iz ji, a o d czer w ca trzech.
W a tm o sfe r z e n a r a sta ją c e g o za g ro że n ia p r z y stą p io n o n a p o c z ą tk u lip ca 1939 r. do u tw o r z e n ia n a d g r a n ic z n e j lin ii o b ro n n ej, tzw . m ła w s k ie j p o z y cji u m o c n io n e j o d łu g o śc i 20 k m . Z a d a n ie m p o zy cji, k tó r e j trzo n sta n o w ić m ia ło 76 b e to n o w y c h sc h r o n ó w b o jo w y c h d la d z ia łe k p r z e c iw p a n c e r n y c h i k a r a b i n ó w m a sz y n o w y c h , b y ło z a m k n ię c ie n a jb a rd zie j za g r o ż o n y c h k ie ru n k ó w : z r e jo n u N id z ic y n a M ła w ę i D zia łd o w o . P o m im o bardzo in te n s y w n ie i s p r a w n i e p r o w a d z o n y c h prac, n a 1 w r z e śn ia 1939 r. w p e łn i za k o ń czo n o b u d o w ę je d y n ie 18 sc h r o n ó w 1S.
P ó łn o c n e g o sk r z y d ła o b r o n y p o lsk ie j m ia ły b r o n ić a rm ia i 3 g r u p y o p e r a c y jn e (w t y m je d n a o d w o d o w a ). T rzon o b r o n y m ia ła sta n o w ić a rm ia „M o d lin ” (dow ódc a g e n . E m il P r z e d r z y m ir sk i-K r u k o w ic z ) w sk ład zie: d w ie d y w i z je p ie c h o ty (dalej D P ) i d w ie b r y g a d y k a w a le r ii (dalej BK). A r m ia zajęła o b r o n ę u g r u p o w a n a w d w a r z u ty na w y s u n ię t e j p o z y c ji w z d łu ż lin ii L id z b ark W e lsk i, M ła w a , K r z y n o w ło g a M ała, n a k tó r e j m ia ła o p óźn iać n atar cie n ie p r z y ja c ie la , c o fa ją c s ię sto p n io w o n a g łó w n ą p o z y c ję o b ron y. W cen tru m , w op a rciu o b u d o w a n y p a s u m o c n ie ń , w r e jo n ie M ła w y z n a jd o w a ła się 20 d y
w iz ja p ie c h o ty , m a ją c n a l e w y m sk r z y d le N o w o g r ó d z k ą B r y g a d ę K a w a le r ii, a n a p r a w y m M a zo w ie c k ą B r y g a d ę K a w a le r ii. D r u g i rzu t w r e jo n ie M odlin, P u łt u s k sta n o w iła 8 d y w iz ja p ie c h o ty ” . N a p r a w o o d a r m ii „ M o d lin ” o b ro n ę z a jm o w a ła sa m o d z ie ln a g ru p a o p e 16 P r z y j ę t o z a S t . O k ę c k im , o p . c it ., s . 71; R . J u s z k ie w ic z , o p . c it ., s s . 44—45 p o d a je , ż e n a p l a n o w y c h 93, .u k o ń c z o n o 45, a w b u d o w i e b y ł o 18 b u n k r ó w . 17 T . J u r g a , A r m ia „ M o d lin ” w k a m p a n ii w rz e śn io w e j. P r ó b a o c e n y d z ia ła ń 1—8 I X 1939 r ., W o js k o w y P r z e g lą d H i s to r y c z n y , 1961, n r 3, s ś . 149—150. '
Rola P rus W s c h o d n ic h j a k o bazy w y p a d o w e j N ie m ie c _______ 323 r a cy jn a (dalej SGO) „ N a r e w ” (dow ódc a g en . C z e sła w M ło t-F ija łk o w s k i) o t a k ie j sa m e j silp jak arm ia „ M o d lin ”. Z a jm u ją c 200 km , a w ię c n ie w s p ó łm ie r n ie du żą w sto su n k u do p o sia d a n y c h s ił p o zy cję, w z d łu ż N a r w i, B ie b r z y i K a n a łu A u g u sto w sk ie g o bron ić m ia ła p ó łn o c n o -w s c h o d n ic h o b sza r ó w kraju. G łó w n y w y s iłe k sk u p ia ła w r e jo n ie Ł o m ży , m a ją c n a p r z e d p o lu p o zy cji o b ron n ej P o d la sk ą BK , a na linii" N a r w i 18 D P . K ie r u n e k na G rodno o sła n ia ła S u w a lsk a B K ześr o d k o w a n a n a p ó łn o c od A u g u sto w a . O d w ó d s t a n o w iły s i ł y g łó w n e 33 D P r o z m iesz czo n e za 18 d y w izją .
K ie r u n k u iz z a c h o d n iej c z ęści P ru s W sc h o d n ic h b ro n iła gru p a o p er a c y jn a „W sc hó d ” (dow ódc a gen . M ik ołaj B o łtu ć) z a rm ii „ P o m o r z e ” w sk ła d z ie 4 i 16 D P . R o z w in ię ta n a lin ii G rudziądz, B r o d n ica b ro n iła k ie r u n k ó w na T o ru ń i W ło c ła w e k . N a s ty k u a rm ii „ M od lin ” i g r u p y „ N a r e w ” ześrodkow am o d w u d y w iz y jn y (d y w iz je 1 i 41) o d w ó d N a c z e ln e g o W odza — gru p a o p er a c y jn a „ W y sz k ó w ” (dow ódc a g en . S t. S k w a r c z y ń s k i) w g o to w o śc i do p rz e c iw u d e r z e n ia lu b o b r o n y na N a rw i. N a k ie r u n k u p ó łn o c n y m p la n „ Z ” p r z e w id y w a ł u ż y c ie lo tn ic tw a , k tó r e zg o d n ie z p rzy jętą zasadą d e c en tra liza cji, d z ie liło się na lo tn ic tw o a rm ijn e i d y sp o z y c y jn e . K a ż d y p ie r w s z o r z u to w y z w ią z e k o p e r a c y jn y o trz y m a ł k ilk a esk a d r m y ś liw s k ic h i lin io w y c h , k tó r e p ro w a d zić m ia ły ro zp o zn a n ie n a k o rzy ść w o jsk lą d o w y c h , z w a lc z a n ie lo tn ic tw a p r z e c iw n ik a nad sw o im o b sza r em o p e r a c y jn y m oraz e w e n t u a ln e b o m b a r d o w a n ie sił p r z e c iw n ik a (esk a d ry lin io w e). SG O „ N ą r e w ” i arm ia „M o d lin ” o tr z y m a ły po jed n e j e sk a d r z e lin io w e j, m y ś liw s k ie j i o b se r w a c y jn e j 18.
L o tn ic tw o d y sp o z y c y jn e sta n o w iły b r y g a d y p o śc ig o w a i b o m b o w a . B r y gad a p o śc ig o w a ro zm iesz czon a na w ę ź le w a r s z a w sk im m ia ła z a p e w n ić o b ron ę p o w ie tr z n ą ob szaru W a rsz a w y , a ta k ż e w p a sie d zia ła ń a rm ii „ M od lin ” i SGO „ N a r e w ”. O słon ę p r z e c iw lo tn ic z ą z a p e w n ić m ia ły d y w iz j o n y w sk ła d z ie od d w u (armia „ M o d lin ”) do p ię c iu (SGO „ N a r e w ”) k o m p a n ii p r z e c iw lo tn ic z y c h k a r a b in ó w m a sz y n o w y c h .
Ł ą c z n ie na fr o n cie p ó łn o cn y m , d łu g o śc i ok. 325 km , p o z y c je o b ron n e z a jęło 8 d y w iz j i p ie c h o ty i 4 b r y g a d y k a w a le r ii. P o r ó w n a n ie je d y n ie z w ią z k ó w ta k ty c z n y c h obu str o n r o z w in ię ty c h 1 w r z e śn ia n ie o d d a je r z e c z y w iste g o s t o su n k u sił. P r z e w a g ę n ie m ie c k ą w id a ć d op iero, g d y u w z g lę d n im y isto tn e ró ż n ic e lic z b o w e d y w iz ji ob u stron oraz jakość u zb rojen ia, z w ła sz c z a w b ron iach tec h n ic z n y c h . J e ż e li w p ie c h o c ie i a r ty le r ii do o g n ia p o śre d n ieg o , p r z e w a g a ta b y ła — w p o r ó w n a n iu do p o z o sta ły c h k ie r u n k ó w — sto s u n k o w o niezn a czn a , to w a rty le r ii p rz e c iw p a n c e r n e j i w c z o łg a c h już w y r a ź n a (tab. 1— 4). N a le ż y p on ad to p o d k reślić n ie m ie c k ą p r z e w a g ę w y n ik a ją c ą z p r z y ję te g o u g r u p o w a n ia w y jśc io w e g o . P o ls k ie m u u g r u p o w a n iu lin e a r n e m u N ie m c y p r z e c iw s ta w ili s iły sk o n c e n tr o w a n e na g łó w n y c h k ier u n k a c h u d erzen ia (łączn ie 130 km ), n a k tó r y c h p r z e w a g a b y ła duża. P oza g łó w n y m k ie r u n k ie m n a ta r cia z n a jd o w a ły się n ie w ie lk ie s iły o sło n o w e , k tó r y c h z a d a n ie p o le g a ło n a w ią z a n iu sił p olsk ich . P r z e w a g ę n ie m ie c k ic h Wojsk lą d o w y c h p o d n o siły jeszcze z n a czn e s iły lotnicze. P r z e d sta w io n e p la n y ..stron, p r z y ję te u g r u p o w a n ie oraz sto s u n e k s ił w s k a zują n a p o w a ż n e za g r o ż e n ie zad a ń W ojsk a P o ls k ie g o n a p ó łn o c n y m sk rz y d le obrony.
TABELA 2. Stan polskich sil i środków przeznaczonych do działań obronnych na poszczególnych kierunkach o p e ra c y jn y c h (położenie wyjściowe 1 IX 1939 r.)
Wcałym pasie obrony Na k ie r u n k u g łów nego wysiłku o b r o n y « _c .---ü 7* К
m
to
я
2 « 2 e 2 о с ~ E * J- i* F с v. .с ъс fi £ Й о S' i « © Й Р ** S ’З ’О1
» •„ о z w ią zk i t a k t y c z n e , а £ & g о* z w ią z k i t a k t y c z n e , о, •§ â g с 5 oddziały 1 p o d o d d z ia ł y £? « ■? m £■ - £ od działy i p o d o d d z ia ł y e я 5 •
I
S
§
Î S
i
S i ! ? ! »
и
&
лi
f
• аî
|
ł| !
лв o <Ig
3 0i
л§1 SS 1
« o. oj а o Q t 1, 8, 18, 20, 33, 41 DP, 86 494 212 91 1, 8, 20, 41 DP ", Ma- 48 298 121 63 О й S u w a ls k a , P o d la s k a , zo w ieck a, N O W O g r Ó d Z - СЯ V _ „ ^ M az o w ie ck a , Nowo- .5, ka BK, oddziały w y -■g 5 gródzka BK, zgrupo- o dzielone i załogi ze 3 O wanie dowódcy OK £ składu arm ii „ M o d li n ” ^ g _. III, oddziały w ydzielo- g* i 41 DP, oddziały p o d -§ J ne i załogi, oddziały2
ległe arm ii „ M o d li n ”J § Й Ъ Podległe związkom o- «•
£ £ 'S Peracyjnym ?
~M*1 - —* N__________________________________________________________________________________________________
TABELA 3. Nasycenie frontu siłami i środkami sił walczących (położenie wyjściowe 1 I X 1939 r.)
Strona polaka Stron a n i e m i e c k a
w całym pasie na głównym k ie r u n k u w całym pasie na głównym k i e r u n k u
u v o « Obszar 8 Я £ " R od zaje wojak •= a 2 - c * 2 - e Й 2 а = 2 ? 3 działań В o. c 2 S о- c 3 Д °* c 3 5 û c 3
Z
®°Я, ча 4) —е» cû U <u *g. <J « e й -О 2 0 вд O » S 44 — o rr a> « Г o n 01 ЧЮ ~ O wS o ß u « & o u Sfe о S ^ S% o S i N? S «4
î Njf5
« £ Й5
й
« vi » ; S•
»!
g£
|fi
g£
l |
«s
g£
&e
«I
§£
U
kl
I »
si
»s
à*
si
à>
si
£g
si
W całym pasie Pi echot a (b atalio n y ) 376 1906 0,2 187 667 0,33 569 1906 0,3 430 567 0,8 frontu polskiego A rtyleria do ognia p o ś r e d
niego 2085 1,01 1166 2,0 6806' 2,0 6111’ 9,0
A rty leria p rz e c iw p a n c e rn a 776 0,37 406 0,8 4019' 2 0 3432' 6,0
Czołgi 475 0,23 309 0 5 2511 1,2 2611 4,4
Na kierunku Piechota (b a ta lio n y ) 86 326 0,26 48 146 0,33 77 309 0,25 62 130 0,6 północnym A rty leria do ognia p o ś r e d
niego 494 1,6 298 2,0 768 2,5 698 6,3
A rtyleria p rz e c iw p a n c e rn a 212 0,7 121 0,8 606 1,64 480 5,7
Czołgi 91 0,3 65 0,44 243 0,8 243 2,0
326 M ie c z y s ła w W ie c z o r e k
O G Ó L N A C H A R A K T E R Y S T Y K A P R Z E B IE G U D Z IA Ł A Ń N A FR O N C IE P Ó Ł N O C N Y M DO 9 W R Z E Ś N IA 1939 R.
W p r z e b ie g u p o lsk ie j w o j n y o b ro n n e j w 1939 r. (od 1 w r z e śn ia do 6 p a ź d ziern ik a) P r u sy W sc h o d n ie o d e g r a ły zn aczą cą ro lę w p ie r w s z y m ok resie, z a m k n ię ty m 9 w r z e śn ia . W n a s t ę p n y c h o k r e sa c h z n a c z e n ie o b sza r ó w w y j ś c io w y c h do u d e rzen ia sy s te m a ty c z n ie m a la ło . M ożna w ię c c h a r a k te r y sty k ę d z ia ła ń n a fr o n c ie p ó łn o c n y m o g r a n ic z y ć do p ie r w s z e g o o k r e su , w k tó r y m w y o d ręb n ia się d w a p od ok resy .
T reścią p ie r w s z e g o p o d o k r e su (1— 3 w rze śn ia ) b y ły d z ia ła n ia n a p r z e d p o lu g łó w n e j po zy cji. N a fr o n c ie p ó łn o c n y m n a ta r c ie g łó w n y c h sił 3 arm ii r o z w ija ło się od godz. 5.00 1 w r z e śn ia , w d w ó c h k ie r u n k a c h (rys. 2): 1 K o r p u su A r m ijn e g o (11 i 61 D P , D P a n c . „ K e m p f”) na M ła w ę i K o r p u su A r m ijn e go „ W o d rig ” (1 i 12 D P ) n a P r za sn y sz, a p o m o c n ic z e (21 K A ) ma G rudziądz. O d w s c h o d u sk r z y d ło . 3 a rm ii o sła n ia ła 1 b r y g a d a k a w a le r ii d zia ła ją c a w k i e ru n k u n a O strołękę.
P o p r z e ła m a n iu p o lsk ie j o b ro n y , s i ł y g łó w n e 3 a rm ii m ia ły n a c iera ć w k ie r u n k u N a r w i. P o o d rzu cen iu u b e z p ie c z e ń p o lsk ich , w g o d z in a c h p o łu d n io w y c h 1 w r z e śn ia , n ie p r z y ja c ie l u d e r z y ł n a p o z y c ję pod M ła w ą b ronioną p rzez 20 D P . To p ie r w s z e n a ta r c ie , jak i k o le jn e p o n a w ia n e 2 i 3 w r z e śn ia zo s ta ły z a ła m a n e w o g n iu p o lsk ie j obron y, a 1 k orp u s p o n ió sł d u że s tr a ty le. T w a r d a p o sta w a 20 D P w o b e c k ilk a k r o tn ie p r z e w a ż a ją c e g o n ie p r z y ja c ie la , siln ie w sp a r te g o c z o łg a m i i b o m b o w c a m i n u r k o w y m i, zy sk a ła w h isto rio g r a fii w o j n y o b r o n n e j m ia n o 'bitw y p od M ław ą.
W ię k sz e su k c e s y o d n ió sł k orp u s „ W o d rig ” n a c ie r a ją c y n a poizycję rzę g - n o w sk ą , b ron io n ą p rzez M a z o w ie c k ą B K . S ła b a ob ro n a b r y g a d y została, w g o d z in a ch p o p o łu d n io w y c h 2 w r z e śn ia , p rzeła m a n a i k o rp u s „ W o d rig ” zaczął w y c h o d z ić n a t y ł y 20 d y w iz ji. W n o c y z 2 n a 3 w r z e śn ia d o w ó d z tw o 3 arm ii z d e c y d o w a ło w p r o w a d z ić je d n o stk i sz y b k ie w w y ło m p o lsk ie j ob ron y. Z k i e ru n k u m ła w s k ie g o p r z e su n ię to n a c ie r a ją c ą d o tą d b e z p o w o d z e n ia d y w iz ję p a n cern ą „ K e m p f”, a sp o d C h orzel — 1 B K . Z n a c z n ie w z m o c n io n y 1 K A g ł ę boko w ła m a ł się w o b ron ę M a z o w ie c k ie j B K z d o b y w a ją c , do rana 4 w rze śn ia , C ie c h a n ó w . S p ó ź n io n a próba p r z e c iw u d e r z e n ia 8 D P n ie p o w io d ła się. 20 D P zagro żo n a g łę b o k im o b ejściem , o p u ściła n a ro zk a z d o w ó d c y a rm ii p o z y c ję m ła w sk ą , w y c o f u ją c się n a k o le jn ą r u b ie ż o p ó ź n ie n ia w r e jo n ie P rza sn y sza .
W p o łu d n io w o -z a c h o d n ie j c zęści P ru s W sc h o d n ich n a c ie r a ł n a G rudziądz 21 k o rp u s (21 i 228 D P) z z a d a n ie m o p a n o w a n ia p rz e p r a w n a W iśle d la n a c ie r a ją c y c h o d z ach od u w o j s k 4 arm ii. P o u tr a c ie lin ii O sy 16 D P , a w k r ó tc e i 4 D P o d c h o d z iły w n ie ła d z ie n a p o łu d n ie. S y tu a c ji n i e m o g ła już o p a n o w a ć zm ia n a obu d o w ó d c ó w p o lsk ic h d y w iz ji. W su m ie jed n a k GO „ W sc h ó d ” w z n a c z n y m sto p n iu p r z y c z y n iła się do p rze d łu ż e n ia ro zd ziału p o m ię d z y P r u sa m i W sc h o d n im i a R zeszą i z m ierza ła k u n o w e j r u b ie ż y o b ra n y na w y s o k o ś c i W ąbrzeźna.
W azasie g d y pod M ła w ą i G ru d zią d zem t r w a ły c ię ż k ie w a lk i, w p a sie o b r o n y SGO „ N a r e w ” n ie p r z y ja c ie l n ie p o d e jm o w a ł d z ia ła ń zacze p n y ch , o g r a n iczając się do o strza łu a r ty le r y jsk ie g o . In ic ja ty w ę p o d jęła stron a polsk a. K ilk a od d zia łó w , od 2 do 4 w rze śn ia , d ok o n a ło p ię c iu w y p a d ó w ro z p o z n a w czych , p rzek raczając g ra n ic ę P r u s W sc h o d n ich na n iezn a c z n ą g łęb o k o ść. Poza stw ie r d z e n ie m b ra k u p o w a ż n ie jsz y c h s ił n ie p r z y ja c ie la w y p a d y n i e p r z y n io sły
TABELA 4. Taktyczno-operacyjny stosunek sil (położenie wyjściowe 1 I X 1939 r.)
c*. , , , , Stosunek sił /w z a o k r ą - Stron a polska Strona n i e m i e c k a
g l e n l u Obszar „ . . ________________________________________________________________________________________________ . . , . Ro d zaje wojsk
---d z i a ł a ń
W całym na głównym w całym na głównym w całym na g ł ó w n y m pasie k i eru n k u pasie k ier u n k u pasie k i e r u n k u
W całym pa- Piechota (b a talio n y ) 376 187 569 430 1:1,5 1:2.3 sie frontu A rtyleria do ognia pośredniego 2056 1166 5805 5111 1:2,8 1:4,4 polskiego A rtyleria p rz e c iw p a n c e rn a 774 456 4019 3432 1:5,2 1:7,6
Czołgi 475 306 2511 2511 1:5,3 1:8,2
Na kierunku Piechota (b a talio n y ) 85 48 77 62 1:1,1 1:1,3 północnym A rtyleria do ognia pośredniego 494 298 758 698 1:1,5 1:2,4
A rty leria p rz e c iw p a n c e rn a 212 121 606 480 1:2,4 1:4
Czołgi 91 66 243 243 1:2,7 1:4
R ola Prus W s c h o d n i c h j a k o b a z y w y p a d o w e j N i e m ie c 329 su k c e su n a w e t w s k a li ta k ty c z n e j, izak oń czyły się n a to m ia st z n a c z n y m i s t r a tam i. P o d o b n e d zia ła n ia i z ta k im sa m y m w y n ik ie m p o d ję ła 2 w r z e śn ia część s ił N o w o g r ó d z k ie j BK.
W y n ik i p ie r w s z y c h tr z e c h d n i w o j n y b y ł y d la str o n y p o lsk ie j n ie p o m y ś l ne. F ron t p o lsk ie j o b r o n y z o sta ł n a k ilk u k ie r u n k a c h p r z e ła m a n y , a arm ie p o lsk ie z m u sz o n e do o d w ro tu . K ilk a d y w iz j i po n io sło zn a c z n e straty.
N a fr o n c ie p ó łn o c n y m a g resor o d n ió sł p o w a ż n e su k c e s y o p e r a c y jn e . P r z e ła m a n o o b ron ę p o lsk ą w k o r y ta r z u p o m o r sk im i n ie p r z y j a c ie l u z y sk a ł b ez p o ś r e d n ie p o łą c z e n ie P om o rza z P r u sa m i W sc h o d n im i, co zostało p ó ź n iej p rzez d o w ó d z tw o n ie m ie c k ie w p e łn i w y k o r z y s ta n e . N a p ó łn o c n y m M azo w szu 3 a rm ia p rzeła m a ła p o lsk ą o b ron ę i w y r u s z y ła w g łą b d o k o n a n e g o w y ło m u . W cią g u n a jb liż s z y c h d n i o b ie str o n y p o d e jm ą n o w e d e c y z je o p e r a c y jn e . S tr o na p olsk a d ą ży ć b ę d zie do z a m k n ię c ia w y ło m u i u tw o r z e n ia c ią g łe g o fr o n tu na g łó w n e j p o z y c ji o b ron y. P r z e c iw n ik — do w y k o r z y s ta n ia su k c e s ó w i z w ię k sz e n ia tem p a działań , d y sk o n tu ją c w t y m celu sw o ją p r z e w a g ę w w o jsk a c h s z y b k ic h oraz w z r a sta ją c e p a n o w a n ie w p ow ietrzu .
W p o d o k r e sie d ru gim , od 4 w rze śn ia , treśc ią d z ia ła ń n a p ó łn o c n y m M a z o w s z u b y ły w a lk i o g łó w n ą p o z y c ję o b r o n y n a N a r w i (do 6 w rze śn ia ) i z a ła m a n ie się prób u tr z y m a n ia tzw . o sta te c z n e j lin ii op oru n a B u g u (7— 9 w rze śn ia ).
GO „W sc hó d ” z a rm ii „ P o m o r z e ” o d ch od ziła, b ez w ię k sz e g o n a c isk u n i e p rzy ja c ie la , po obu str o n a c h W is ły w k ie r u n k u W ło c ła w k a , a w d a lsze j k o le j n o śc i — W a rsz a w y . D o r e jo n u P ło c k a od esz ła ta k ż e N o w o g r ó d z k a B K . N a t o m ia st r esztk i o b u d y w iz ji a rm ii „ M o d lin ” d o tk liw ie a t a k o w a n e p rzez n ie p r z y j a c ie lsk ie lo tn ic tw o , s p ł y w a ł y w k ie r u n k u M od lin a. D o w ó d z tw o a rm ii ż y w iło p r z e k o n a n ie o m a ją c y m w k r ó tc e n a stą p ić n a ta r ciu 3 arm ii w k ie r u n k u M o d li n a i W a rsza w y . W r z e c z y w isto śc i k ie r u n e k natarcia g łó w n y c h s ił n ie m ie c k ic h n a c ie r a ją c y c h z P ru s W sc h o d n ich u le g ł z m ia n ie i d a lsze lo sy w y m ie n io n y c h w y ż e j p o lsk ic h z w ią z k ó w ta k ty c z n y c h n ie m a ją b e z p o śr e d n ie g o z w ią z k u z o m a w ia n y m te m a tem .
3 a rm ia z a n ie c h a ła p o śc ig u za a r m ią „M odlin” , a d a lsz e n a ta r c ie sk ie r o w a ła o d 5 w r z e śn ia w k ie r u n k u p o łu d n io w o -w sc h o d n im . N a R óżan i P u łtu sk n a d N a r w ią n a ta r ły D P a n c „ K e m p f” i 1 B K oraz 1 K A z za d a n ie m sfo r so w a n ia N a r w i, a n a stę p n ie B u g u , a b y o p a n o w a ć obszar n a w s c h ó d od W arsza w y . R ó w n o c z e ś n ie s iły g łó w n e 4 arm ii, w y k o r z y s tu ją c sz y b k ie śr o d k i tr a n s p ortu, z a c z ę ły p r z e g r u p o w y w a ć się p rzez k o ry ta rz p o m o r sk i do rejo n u Pisza. P o w sta n ie w e w s c h o d n ie j części P ru s W sc h o d n ic h n o w e g o , siln e g o z g r u p o w a n ia w o jsk n iem ie c k ic h , sk ła d a ją c e g o się g łó w n ie z w o jsk sz y b k ich , p o w a ż n ie z agrażało siło m p o lsk im t r w a ją c y m n a d a l n a p o z y cja ch n a d B ieb rzą i N a r w ią (rys. 3).
P o c z y n a ją c od 4 w rze śn ia , ciężar d zia ła ń sto p n io w o p r zen o sił się n a w s c h o d n ie sk r z y d ło p o lsk ie g o fr o n tu p ó łn o c n e g o z a jm o w a n e p rzez GO „ W y sz k ó w ” i SG O „ N a r e w ”. N a w y n ik a c h d z ia ła ń t y c h gru p n ie k o r z y s tn ie z a c ią ż y ły nie ty lk o d o m in u ją ca p r z e w a g a n ie p r z y ja c ie la , słab a zn ajom ość jeg o s ił i z a m ia rów , a le ta k ż e n ie u d o ln e d o w o d z e n ie . K o n se k w e n tn y m , c e lo w y m d zia ła n io m n ie m ie c k im stron a p o lsk a p r z e c iw s ta w ia ła s t a le sp ó źn io n e, n ad to m a ło r e a ln e i w ie lo k r o tn ie z m ie n ia n e ro zk a z y N a c z e ln e g o W odza, d o w ó d c ó w szczebla o p e r a c y jn e g o i ta k ty c z n e g o . W r e zu lta cie, n ie w ie lk ie s iły p o lsk ie w y k o r z y s ty w a n e m a ło ek o n o m ic z n ie , p o n o siły n a d m ie r n e s tr a ty i z n a jd o w a ły się w sta n ie k r a ń c o w e g o w y cze r p a n ia .
330
M ie c z y s ła w W ie c z o r e kR Y S . 3. P R Z E B I E G D Z IA Ł A Ń 4—9 W R Z E Ś N IA 1939 R .
J u ż 6 w r z e śn ia u j a w n iły s ię s k u t k i sk ie r o w a n ia 3 a r m ii w k ie r u n k u N a r w i. P o k ilk u n ie u d a n y c h prób ach , n ie p r z y ja c ie l sfo r s o w a ł r z e k ę z a r ó w n o pod R ó ż a n e m (korpus „W odrig”), ja k i P u łt u s k ie m (1 korpus). N ie s k o o r d y n o w a n e w cza sie i p r zestr zen i p r ó b y 41 i 33 D P o d rzu c e n ia N ie m c ó w za N a r e w n ie p o w io d ły s ię i o b ie d y w iz j e ro zp o c z ę ły , 7 w n ześn ia , w d u ż y m n ie ła d z ie o d w r ó t n a p o łu d n ie w k ie r u n k u m o stu n a B u g u , w W y sz k o w ie . D o tej sa m e j p rzep ra w y r ó w n o c z e śn ie z m ie r z a ły — w r ó w n ie z łe j k o n d y c ji — 1 D P i M a zo w iec k a B K . P o m y ś ln y m z b ie g ie m o k o liczn o ści n ie p r z y ja c ie l n i e śc ig a ł w y c o fu ją c y c h s ię o d d zia łó w . D a ło to m o ż n o ść c z ę ś c io w e g o u p o r z ą d k o w a n ia w c ią g u 8 w r z e ś nia o d d z ia łó w i k ie r o w a n ia ic h do o b r o n y w y z n a c z o n y c h o d c in k ó w p o łu d n io w e g o b rzeg u B u g u . N im je d n a k zd o ła n o z o r g a n iz o w a ć o b ro n ę B u g u , n ie m ie c k a 1 B K z d o ła ła b ez w a lk i sfo r so w a ć , 9 w r z e śn ia , r z e k ę p o d B r o k iem . I tej
p o z y c ji n ie zd o ła n o w i ę c u tr z y m a ć . Z a z n a c za ją ca s ię o d k ilk u d n i, lu k a m ię d z y c e n tr u m p o lsk ie j lin ii o b ro n n e j a, p o zo sta ją cą n a d a l n a d N a r w ią i B ieb rzą, S G O „ N a r e w ” p o sz e r z y ła się do k ilk u d z ie s ię c iu k ilo m e tr ó w .
W te j w ła ś n ie lu c e s i ł y 3 a rm ii m ia ły n a c ie r a ć w k ie r u n k u S ie d le c i L u blin a, b y w s p ó ln ie z 14 arm ią, n a ciera ją cą od p o łu d n ia , za m k n ą ć fr o n t o k rą
