Józef Mucha, Bohdan Wilamowski
Organizacja zarządzania oraz rozwój
sił wytwórczych w gospodarstwach
państwowych województwa
olsztyńskiego w latach 1945-1961
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 226-270
ORGANIZACJA ZARZĄDZANIA
ORAZ
ROZWÓJ
SIŁ
WYTWÓRCZYCH
W GOSPODARSTWACH PAŃSTWOWYCH
WOJEWÓDZTWA OLSZTYŃSKIEGO W LATACH 1945 — 1961
I. W S T Ę P
1) C harakter i cel opracowania
J a k dotychczas n a jw ięcej ludności w ojew ództw a olsztyńskiego u trzy m u je się
7, pracy w rolnictw ie albo w placów kach bezpośrednio zw iązanych z produkcją rolną. Pow ażną rolę w tym dziale gospodarki narodow ej odgryw ają państw ow e gospodarstw a rolne (PGR). W ro k u I960 zajm ow ały one 25,l"/o użytków rolnych.
(Rocznik S ta ty sty c zn y W oj. O lsztyńskiego 1961, s. 98) i dostarczyły ap arato w i
skupu z każdych 100 ha gru n tó w ornych p rzeciętn ie 215 q zbóż oraz n a każde 100 ha użytków rolnych 22,8 q żywca. O dpow iednie liczby dla gospodarki chłop skiej wynoszą: 84 q i 63,5 q (Rocz. S tat. W oj. O lsztyńskiego 1961, s. ió'4).
Wysoka p ro d u k cja tow arow a nie je s t jed n ak jedyną cechą w yróżniającą państw ow e gospodarstw a rolne. W coraz w iększym stopniu sp e łn ia ją one funkcję pioniera now oczesnych m etod gospodannvania. Służą nie tylko p rzy kładem , ale i pom agają gospodarce chłopskiej, z ao p atru jąc ją w kw alifikow ane nasiona, in w en tarz zarodow y itp. Z roku n a ro k osiągają one coraz lepsze w yniki p ro d u k cy jn e i finansow e.
Celem niniejszej pracy jest pokazanie rozw oju te j n ajb ard ziej przyszłościo wej gałęzi p ro d u k cji rolnej. Szczególny nacisk położony został na opracow anie m a te ria łu liczbowego, dotyczącego stan u oraz dynam iki rozw oju sił w y tw ó r czych. R am y a rty k u łu pozwoliły na ch a ra k te ry sty k ę tylko podstaw ow ych elem entów sił w ytw órczych. 2 konieczności zwężona zostala analiza d ziałal ności. O granicza się ona w zasadzie do p okazania podstaw ow ych w skaźników produkcji. Część opisowa a rty k u łu jest jedynie uzupełnieniem danych liczbo wych. P ełn a m onografia PG R w oj. olsztyńskiego, w raz z analizą porów naw czą poszczególnych etapów rozw oju, a zwłaszcza zagadnienia w y d ajn o ści pracy i wielkości oraz s tru k tu ry p ro d u k cji jest przedm iotem osobnego opracow ania autorów .
Jednym z zadań pracy jest obalenie m ylnych poglądów o PG R przez d o sta r czenie obiektyw nych danych o ich rozw oju. W sw ej pracy, m usiały P G R -y pokonyw ać szereg najróżnorodniejszych trudności. T ak jak całe rolnictw o m iały one rów nież okresy zaham ow ań w sw ym rozw oju. Pow odem tych zastojów były głów nie przyczyny n a tu ry obiektyw nej, choć nie brakow ało, szczególnie w okresie p lan u 6-letniego, przyczyn subiektyw nych. W ytw orzył się dlatego pogląd, szczególnie w śród bardzo w ielu chłopów, a pośrednio w dość szerokich kołach inteligencji, że P G R -y oraz cały socjalistyczny u k ład w rolnictw ie nie zdają egzam inu. Za trw a łą form ę gospodarow ania uznały te g ru p y ludzi in d y w id u aln ą gospodarkę chłopską. Celem p racy jest więc uk azan ie faktycznego
BO H D A N W ILAM O W SK I, JÓZEF MUCHA
przebiegu poszczególnych procesów 1 elim inow anie m ylnych poglądów w tym zakresie.
Obok przytoczonych zadaniem pracy, je st zgrom adzenie podstaw ow ego m a te ria łu liczbowego dla celów porów naw czych. M a teriał ten może być p rzy d atn y do analizy porów naw czej prow adzonej przez ad m in istra c ję PG R oraz w p racach m ag istersk ic h studentów WSR, ew en tu aln ie dla innych celów.
2) Z a k re s, źródła i m etoda opracow ania
O pracow anie obejm uje w yłącznie P G R -y w ojew ództw a olsztyńskiego. Je d y n ie dla celów porów naw czych podano n ie k tó re w skaźniki innych w oje w ództw lu b ogólnokrajow e. G łów ne dane dotyczą całości w ojew ództw a, a ty lk o n iek tó re zostały podane w p rzek ro ju pow iatow ym . W zasadzie całość opraco w a n ia została pośw ięcona przedsiębiorstw om , k tó re podlegają W ojew ódzkiem u Zjednoczeniu P aństw ow ych G ospodarstw R olnych w O lsztynie.
In n e państw ow e gospodarstw a rolne o specjalnym ch arak terze, ja k np. pod ległe W yższej Szkole Rolniczej, In sty tu to w i H odow li i A k lim aty zacji Roślin, ośw iacie rolniczej, Zarządow i H odow li E litarn ej, państw ow ym gospodarstw om ry b ack im itp., zostały w a rty k u le pom inięte. O ile nie zaznaczono inaczej, p odaw ane liczby w tekście i tab elach odnoszą się więc ty lk o do p rzed sięb io rstw rolnych podległych W ojew ódzkiem u Z jednoczeniu PGR, a w pierw szych latach U rzędow i Ziem skiem u i Z arządow i O kręgu PN Z w O lsztynie o raz w Giżycku. P aństw ow e gospodarstw a rolne przechodziły w czasie tych k ilk u n a stu pow ojennych la t różne reorganizacje. Poszczególne gospodarstw a n ieraz k ilk a razy zm ieniały sw ą przynależność organizacyjną. Z m ieniała się też w ew n ętrzn a s tru k tu ra oraz rozm ieszczenie kom órek nadrzędnych. W zw iązku z ty m w iele dokum entów z zak resu spraw ozdaw czości zaginęło lu b są one rozproszone w bardzo różnych, często nieznanych m iejscach. N a jtru d n ie j było uzyskać m a te ria ł dotyczący pierw szych ła t rozw oju g ospodarstw państw ow ych. W W oje w ódzkim A rchiw um P aństw ow ym w O lsztynie oraz w A rohiw um W ojew ódz- kieko Zjednoczenia PG R w O lsztynie zn ajd u je się tylko część podstaw ow ych do kum entów z tego zakresu. Istn ia ła dlatego p ow ażna tru d n o ść w skom pletow aniu danych c h arak tery zu jący ch n iek tó re okresy działalności. W cześniejsze la ta opracow ane są m n iej szczegółowo. C ytow ane dane liczbow e dotyczące tych la t są m niej pew ne co do ich zgodności z rzeczyw istością. G łów na n ato m iast uw aga została skupiona n a latach 1956—1960, kiedy p ow stały w PG R m ożli wości b ard ziej racjonalnego i sam odzielnego gospodarow ania.
Obok tru d n o ści w skom pletow aniu danych w yłoniły się tru d n o ści w u sta len iu stopnia ich w iarygodności. Istn ieją bow iem różnice w liczbach p o d aw a nych w poszczególnych źródłach. N ieistotne rozbieżności zachodzą m iędzy d an y m i WZ PG R a danym i M in isterstw a R olnictw a. Nieco pow ażniejsze odchy lenia od obydw u w ym ienionych w y k azu ją d an e Głów nego U rzędu S taty sty cz nego, jeszcze w iększe odchylenia od poprzednich zaw a rte są w d anych W oje w ódzkiej K om isji P lan o w an ia oraz W ydziału R olnictw a P re zy d iu m W ojew ódz k iej R ady N arodow ej w O lsztynie. D ane liczbow e WZ PG R o p ierają się o spraw ozdaw czość pochodzącą z gospodarstw opracow aną na p o d sta w ie p o sia d an ej dokum entacji. Inne kom órki, zb ierające dane, uzyskiw ały in fo rm acje raczej drogą pośrednią. Ď latego za źródło n a jb a rd z ie j m iaro d ajn e i dające obraz najbliższy rzeczyw istości uznano dane W Z P G R w O lsztynie. Przyjęto, że pod w zględem w iarygodności m ożna pozostałe źródła uszeregow ać n a stę pująco: M inisterstw o R olnictw a i G łów ny U rząd S taty sty czn y oraz W ydział S taty sty k i Prezydium WRN, a n a dalszym m iejscu W ydział R olnictw a i L eśn ic tw a oraz W ojew ódzką K om isję P lan o w an ia Gospodarczego P rezydium WRN. W m iarę potrzeby w te j kolejności ko rzy stan o z poszczególnych źródeł.
Dużą trudnością w zastosow aniu analizy porów naw czej były zachodzące w ciąż zm iany w cenach. Poza zasadniczą zm ianą w arto ści pieniądza w roku 1950 zm ieniały się ceny płacone przez PGR za nabyw ane do pro d u k cji m ateriały , a szczególnie ceny uzyskiw ane za sprzedane p ro d u k ty rolne. Z konieczności trzeba było opierać się głów nie o w skaźniki p odaw ane w jednostkach n a tu ra l nych i w liczbach stosunkow ych. P ew na trudność w k orzystaniu z poszczegól nych źródeł w y n ik ała z fak tu , że jedne u jm u ją razem w szystkie państw ow e gospodarstw a rolne, inne tylko podległe M inisterstw u R olnictw a, jeszcze inne tylko podporządkow ane G łów nem u In sp ek to rato w i PG R w M inisterstw ie R ol nictw a, albo tylko należące do zjednoczeń w ojew ódzkich. D latego n iejed n o k ro tn ie zachodziła konieczność w yliczenia potrzebnych danych drogą pośrednią, np. przy pomocy in terp o la cji m atem aty czn ej czy n aw et szacow ania w oparciu o dedukcję z danych ogólnych. Innym i pow odam i rozbieżności b yły różnice w datach. Np. jedne podają pogłowie na koniec roku, a inne na 30 czerw ca danego roku. W jednym w ypadku dotyczą one roku kalendarzow ego, w drugim gospodarczego (od 1 lipca do 30 czerwca), albo jedne podaw ały tylko bydło gospodarstw , inne w raz z bydłem pracow ników . C zasam i to sam o źródło po d a w ało inne d an e w poszczególnych latach. Źródłem n ajb ard ziej w iarygodnych danych je s t spraw ozdaw czość o p arta o prow adzoną księgowość. K orzystanie z tego źródła n a tra fia jednak na dużą trudność. D ane z poszczególnych okresów są często nieporów nyw alne. Z m ieniał się bow iem w ielokrotnie system księgo wości, a w zw iązku z tym i treść spraw ozdaw czości.
Celem u sta le n ia danych liczbow ych m ożliwie najbliższych rzeczyw istości sta ra n o się w ykorzystać w szystkie dostępne źródła. P o zgrom adzeniu i up o rząd kow aniu zebranych m ateriałó w przeprow adzono ich w stęp n ą analizę, aby ustalić, które z nich są najw łaściw sze. W ym agało to n iejed n o k ro tn ie wielu przeliczeń. W szystkie cytow ane tablice są opracow aniam i oryginalnym i. W oparciu o skom pletow any m a te ria ł zostały następ n ie zestaw ione poszczególne tablice. Ich opracow anie w ym agało znów w ielu przeliczeń. W tym zakresie autorzy ko rzy stali z bardzo w y d atn ej pomocy w spółpracow ników z K ated ry Ekonom iki i O rganizacji R olnictw a WSR w Olsztynie, a szczególnie kolegów asystentów M. L a g u n y , W. Z i a r k i i M. M i c h a ł o w s k i e g o .
Podstaw ow ym i m ateriałam i, z k tórych korzystano przy opracow aniu, była spraw ozdaw czość o p eraty w n a oraz roczna gospodarstw , w ysyłana bezpośrednio lu b pośrednio na szczebel w ojew ódzki w O lsztynie, a kiedyś do poszczególnych zjednoczeń czy zarządów okręgów działających w w ojew ództw ie olsztyńskim . U łatw ieniem w opracow aniu tem atu b y ła duża życzliwość ob. Ewy J o h a n o - w i с z z G eneralnego In sp e k to ra tu PG R M in isterstw a R olnictw a i N aczelnika W ydziału E konom iczno-O rganizacyjnego W Z PG R w O lsztynie, ob. J. D o- b r z a ń s k i e g o , oraz ich w spółpracow ników , którzy nie tylko udostępnili m a te ria ły pierw otne, ale i opracow ane przez siebie zestaw ienia liczbowe dla poszczególnych lat. P rz y okazji składam y im tą drogą serdeczne podziękow ania za ta k m iłe u stosunkow anie się do naszych próśb.
P oniew aż podstaw ow ym źródłem danych są opracow ania W Z PG R, a pozo sta łe m ają c h a ra k te r uzupełniający, p rzy jęto zasadę, że p rzy liczbach cytow a nych w oparciu o m ateriały uzyskane z W ydziału Ek. Org. WZ PG R w Olsztynie n ie będzie się każdorazow o podaw ało tego źródła. In aczej m ówiąc, w w ypadku b rak u podania źródła oznacza to, że dane pochodzą z WZ PGR.
P rzy opracow aniu tem atu istn iała ograniczona m ożliw ość k orzystania
7 lite ra tu ry . D otychczas niew iele pozycji zostało pośw ięconych problem atyce
PGR. N ajpow ażniejszym i są p race: prof, d ra R. M a n t e u f f l a pt. P aństw ow e
G ospodarstw a Rolne — 1946— 1950, Rocznik N auk Rolniczych PAN, t. 80,
seria D — W arszaw a 1958, oraz T. R y c h l i k a pt. Z zagadnień opłacalności
produkcji w PGR, r e fe ra t d ru k o w an y w m ateriałach Z jazdu Ekonom istów
w spraw ach rolnictw a, odbytego we W rocław iu w 1957 r., oraz inne prace tych autorów , ogłaszane najczęściej w form ie a rty k u łó w w różnych czasopism ach naukow ych lu b w p racach zbiorowych.
J a k już zaznaczono, praca nasza m a c h a ra k te r m onografii i to przesądza 0 zastosow anej m etodzie. Na ile pozw alają ram y arty k u łu , zastosow ano m etodę analizy porów naw czej oraz m etody b a d a n ia statystycznego. A rty k u ł p rezen tu je raczej w yniki, a nie obrazuje sam ego przebiegu prow adzonych badań. W o p ar ciu o w stępne b a d a n ia i znajom ość etapów rozw oju ro ln ic tw a w k ra ju doko nano przy ro zp atry w an iu rozw oju PG R w ojew . olsztyńskiego n astęp u jącej p eriodyzacji badanego okresu:
I — od 1945 r. do 1949 r., tzn. od początku pow stania gospodarstw p ań stw o wych do przekształcenia Państw ow ych N ieruchom ości Ziem skich w P aństw ow e G ospodarstw a Rolne.
II —■ od 1949 r. do 1957 r. obejm ujący n ajtru d n ie jsze d la rolnictw a lata. III — 1957— 1961, tzn . od dokonanych p rzem ian w zarządzaniu gospodarką
narodow ą, co znalazło w yraz m. in. w usam odzielnieniu gospodarstw , do la t ostatnich, cechujących się szybkim tem pem rozw oju p ro d u k cji w PGR.
P rz y opracow aniu tablic najczęściej stosow ano podział na okresy trzyletnie. T ą drogą następ o w ała częściowa elim inacja w pływ ów zm ienności k lim atu w poszczególnych latach n a w yniki gospodarow ania. W iele tab lic zaw iera dane tylko dla niektórych lat. Chodziło głów nie o skrócenie tych tablic. W p rezen to w anym m a te ria le sta ra n o się w yodrębnić rok 1961, k tó ry zam yka badany okres. Należy jed n ak podkreślić, źe d an e d la roku 1961 o p ierają się n a nie opraco w anym w p ełn i m ateriale staty sty czn y m i mogą ulec pew nym zmianom. K on stru k c ja p racy została o p a rta głów nie na uk ład zie rzeczow ym . U jęcie chronolo giczne zastosow ano jedynie przy analizow aniu poszczególnych elem entów sił w ytw órczych. Część końcow a, podsum ow ująca całość opracow ania, została rów nież u jęta w układzie chronologicznym .
3) Poglądy na rolę p a ń stw o w ych gospodarstw rolnych
N acjonalizacja przed sięb io rstw przem ysłow ych, transportow ych, banków itp. stanow iła od początku podstaw ę polityki W ładzy Ludow ej, n ato m iast co do form i zakresu d ziałania p rzed sięb io rstw państw ow ych w ro ln ic tw ie istniały pow ażne różnice zdań. Rozbieżne były rów nież zdania co do roli, jak ą m ają one odegrać w gospodarce narodow ej.
Zgodnie z życzeniam i chłopów, w iększość gospodarstw obszarniczych na ziem iach daw nych została rozparcelow ana. We w ład an iu p a ń stw a pozostały nieliczne m a ją tk i rolne. W yjątek stanow ią tylko w ojew ództw a poznańskie 1 bydgoskie. Jeżli pom inąć te dw a w ojew ództw a, to sam o w ojew ództw o olsztyńskie m a obecnie dużo w iększy obszar PG R aniżeli w szystkie pozostałe w ojew ództw a ziem daw nych, w liczając w to i woj. białostockie, k tó re ma bardzo dużo PG R, głów nie w rejo n ie tzw. „EGO” (p atrz R o czn ik S ta ty
sty c zn y 1961, dane ze stro n y 207).
Po objęciu w ładzy przez ad m in istrację polską n a Ziem iach O dzyskanych w yłoniła się nie tylko sp raw a ich zasiedlenia i zagospodarow ania, ale i problem w ypracow ania koncepcji dalszego rozw oju tych terenów . Do opracow ania tych zagadnień utw orzono, na podstaw ie zarządzenia M in isterstw a A d m in istracji P ublicznej z dnia 19 lipca 1945 r. B iuro S tudiów O sadniczo-Przesiedleńczych oraz R adę N aukow ą dla zagadnień Ziem O dzyskanych. Na p ierw szej sesji, o b rad u jącej od 30 V II do 1 V III 1945 r., podstaw ow y re fe ra t na te m a t u stro ju
rolnego na Z iem iach O dzyskanych w ygłosił D y rek to r B iura, d r R. B u ł a w s k i . K oncepcja jego polegała na tw orzeniu g ospodarstw indyw idualnych do 100 ha, w których jako siła najem n a m iała być zatru d n io n a głów nie polska ludność rodzim a, o ile uległa ona w jakim ś stopniu germ anizacji. Inaczej m ówiąc, postaw iono hasło nowoczesnego niew olnictw a.
Podstaw ow ą form ą zagospodarow ania m ajątk ó w ponad 100 h a m iały być zdaniem p rzy tłaczającej większości R ady N aukow ej, spółdzielnie osadniczo- parcelacyjne. Ich celem było u łatw ien ie przejścia do gospodarow ania in d y w idualnego, czyli tra k to w a n o je jako form ę przejściow ą. Na tej drodze p lan o w ano rozparcelow anie n a Z iem iach O dzyskanych około 2 m in ha.
B ardziej sprecyzow any program a g rarn y p rzed staw ił w sw ym refe racie na drugiej sesji R ady (16 — 18 X II 1945 r.) p ro f, d r W. S t y ś . P ostulow ał on zosta wić we w ład an iu p ań stw a na Z iem iach O dzyskanych około 150 tys. ha (w ro k u I960 było 1630 tys. ha), a w całym k ra ju m iało być zaledw ie 500 tys. ha, czyli około 2,5%> ogólnego areału . W ysuw ana przez w ładze p ań stw o w e kon cepcja p rzejęcia przez gospodarstw a państw ow e około 1 m iliona h a n a Ziemiach O dzyskanych sp o tk a ła się z o strą k ry ty k ą niem al w szystkich członków Rady N aukow ej. P rzew ażał pogląd, że mogą one stanow ić ty lk o d robny w ycinek.
Podobne rozbieżności istn iały w poglądach n a funkcję, jak ą w in n y spełnić gospodarstw a państw ow e w n aszej gospodarce. U w ażano, że n ajlep iej zabez pieczą zaopatrzenie ry n k u gospodarstw a indyw idualne, a nie państw ow e. Te ostatn ie są potrzebne tylko jako gospodarstw a szkolne oraz ośrodki k u ltu ry ro ln ej (dośw iadczalnictw o, nasiennictw o itp.), a i te fu n k cje m ogą być sp e ł nione przez resztów ki pozostałe po rozparcelow anych m ajątk ach . G ospodarstw a państw ow e m iały pełnić rolę zakładów użyteczności publicznej, k tó re nie będą nastaw ione na zysk. (Patrz ogłoszone drukiem spraw ozdania B iu ra S tudiów O sadniczo-Przesiedleńczych z kolejnych sesji Rady N aukow ej d la zagadnień Ziem O dzyskanych w latach 1945 i 1946).
W ysunięte przez w icem in istra W olskiego n a pierw szej sesji Rady N aukow ej arg u m en ty za koniecznością stw orzenia szerszej bazy dla gospodarstw p ań stw o w ych spotkały się ze zdecydow aną k ry ty k ą . T endencje do p refe ro w an ia gospo d a rk i chłopskiej i negow ania roli gospodarstw państw ow ych utrzy m y w ały się bardzo długo. P oglądy te m iały sw ych zw olenników naw et w ad m in istra c ji gospodarstw państw ow ych i to na w szystkich szczeblach. S y tu a c ja ta k a w ytw o rzy ła się m iędzy innym i dlatego, poniew aż w okresie k sz tałto w an ia się nowych koncepcji fu n k cję m in istra ro ln ictw a p ełn ił M ikołajczyk.
O becną ro lę PG R m ożna w skrócie sc h arak tery zo w ać następująco· 1) G łów nym ich zadaniem jest ciągła in ten sy fik acja pro d u k cji celem stałego zw iększania dostaw dla państw ow ego a p a ra tu skupu. P ro d u k c ja to w aro w a PG R sta n o w i p u lę in terw en cy jn ą um ożliw iającą p a ń stw u realizację zobowiązań eksportow ych lu b zaspokojenie potrzeb ry n k u w ew nętrznego n a w ypadek zaham ow ań w skupie w olnorynkow ym .
2) Są one podstaw ow ym źródłem zaopatrzenia gospodarki chłopskiej w n a j w yższej jakości m a te ria ł nasienny. P ro d u k c ja nasion w P G R w a ru n k u je p ra w i dłow ą realizację w prow adzonych od roku 1960 planów nasiennych. Rów no cześnie zao p atru ją one gospodarstw a chłopskie w m a te ria ł zarodow y w szystkich g atu n k ó w zw ierząt gospodarskich.
3) S p ełn iają one funkcję k rzew icieli postępu i k u ltu ry rolnej w stosunku do reszty rolnictw a. Sw ym poziomem pracy m uszą w ykazać przew agę dużej i zm echanizow anej gospodarki nad drobnotow arow ą. Z adaniem ich jest dlatego stosow anie najnow szych środków (środki chem iczne, a n ty b io ty k i itp.) oraz m etod p ro d u k cji (heterozja, k arm ien ie suchym i paszam i, specjalizacja gospo 230
d arstw itp.). PG R m uszą rów nocześnie spełniać pow ażne z ad an ia w p ra k ty c z nym d okształcaniu absolw entów szkół d la całego rolnictw a.
4) P G R -y będą m usiały p rzejąć n a siebie głów ny ciężar w procesie p rzeb u dow y gospodarstw indyw idualnych n a kolektyw ne. W stosunku do istniejących spółdzielni p ro d ukcyjnych m ają one stanow ić przy k ład gospodarow ania w przedsiębiorstw ie dużym , stosującym w p ra k ty c e zdobycze nauki, now oczesną m echanizację i sta le podnoszącym w ydajność pracy.
Obok w ym ienionych PG R m a ją jeszcze szereg innych fu n k cji do spełnienia. Ich ro la przew odzenia w sto su n k u do reszty ro ln ic tw a rośnie w m ia rę tego, ja k um acn iają one sw oją gospodarkę (patrz E. P s z c z ó ł к o w s к i, Rola PGR
w rozw oju rolnictw a, Nowe Drogi, n r 4/1961).
W w ojew ództw ie olsztyńskim sp raw a PG R sta w ała się rów nież przedm iotem licznych dy sk u sji i sporów . G łów nym powodem k o n tro w ersji był nacisk w ładz osiedleńczych, aby spółdzielnie osiedleńczo-parcelacyjne przejm ow ały najlepiej zagospodarow ane m a ją tk i państw ow e. W la ta c h późniejszych pow odem niechęci do PG R była m. in. niska ich w ydajność. O sta tn ie jed n ak la ta przynoszą duże zm iany na korzyść w u stosunkow aniu społeczeństw a do gospodarstw p a ń stwow ych.
II. ZARYS H ISTO R II O RG A N IZA CJI PG R
1) P oczątki organizacji p a ń stw o w ych gospodarstw rolnych przez u rzę d y zie m skie w latach 1945— 1946
P oczątki PG R w iążą się ściśle z początkam i W ładzy L udow ej w Polsce. Z araz po przejściu fro n tu n a te re n ie ziem daw nych rozpoczęła pracę sform o w an a w k o n sp iracji ad m in istracja. R obotnicy i chłopi często sa m orzutnie p rz e j m ow ali byłe gospodarstw a obszarnicze. Jedne z nich parcelow ali, a inne pozo stały do dziś państw ow ym i. Z araz po u k sz tałto w an iu się w ład z sp raw ę w y w łaszczenia obszarników , przeprow adzenia p arcelacji i k iero w an ia całokształ tem sp raw ro ln ic tw a pow ierzono podległym M in isterstw u R olnictw a i Reform R olnych w ojew ódzkim oraz pow iatow ym urzędom ziem skim . W m yśl p o sta n o w ień d ek retu o p rzeprow adzeniu refo rm y ro ln e j z d n ia 6 IX 1944 r. (Dz. URP, n r 3, poz. 9 z 1944 r., oraz Dz. URP, n r 3, poz. 13 1945 r.) urzędy ziem skie z a j m ow ały się rów nież zagospodarow aniem oraz ad m in istracją państw ow ych gospodarstw rolnych.
Nieco inaczej kształto w ały się losy m ajątk ó w obszarniczych w w ojew ództw ie olsztyńskim i n a innych teren ach Ziem O dzyskanych. C ofające się w ojska n ie m ieckie z ab rały część in w e n ta rz a żywego. S pora część ro b o tn ik ó w opuściła m a ją tk i w raz z cofającą się arm ią n iem iecką. Dużo zabudow ań zostało znisz
czonych w czasie przechodzenia fro n tu . T ak okaleczone m a ją tk i p rzejęła częściowo a d m in istra c ja A rm ii C zerw onej. Z ajęła się ona p rzed e w szystkim pozostałym inw entarzem żywym i zapasam i, k tó re stanow iły podstaw ę zaopa trzen ia w alczących w ojsk. W m a ją tk a c h tych grom adzono rów nież opuszczony lu b zarekw irow any in w en tarz żyw y z g ospodarstw m niejszych.
Do czasu przybycia p rzed staw icieli polskiej a d m in istracji do O lsztyna (Pełnom ocnik Rządu na O kręg M azurski, d r J. P ra w in , przybył do O lsztyna 30 III 1945 r.) i do p rzejęcia przez nią w ładzy (23 V 1945 r.) m a ją tk i te tra k to w ano jako zdobycz w ojenną i dlatego część in w e n ta rz a żywego oraz m aszyn i urządzeń w yw ieziono do Z w iązku Radzieckiego (patrz ra p o rty prezesa Woj. U rzędu Ziem. w O lsztynie z ro k u 1945, a szczególnie r a p o rt n r 2 z 19 III n r 3 z 29 III i n r 6 z 15 IV 1945 r. — Woj. A rch. P aństw ow e, Olsztyn). Proces ten został p raw ie całkow icie zaham ow any po K onferencji P oczdam skiej (lipiec — sierpień
1945 г.), p rzy zn ającej Polsce te ziemie. W m ia rę u b y w an ia in w en tarza i zapasów A rm ia Czerw ona opuszczała kolejno m a ją tk i n a jb a rd z ie j zniszczone i małe. Na pozostałych dokonyw ano omłotów, przeprow adzano siew y w iosenne i sadze nie ziem niaków , a n astęp n ie sianokosy i żniw a. Załogi pracow nicze stanow iła p raw ie w yłącznie ludność niem iecka.
W dniu 10 m arca 1945 roku, a więc przed oficjalnym przyjazdem Pełnom oc nika Rządu, przybył do O lsztyna m ianow any na O kręg M azurski (ówczesna nazw a woj. olsztyńskiego) prezes W ojewódzkiego U rzędu Ziemskiego, inż. J. Ptaszek, ze skrom ną g ru p ą w spółpracow ników . J a k w y n ik a z jego rap o rtó w (a szczególnie n r 2 z dnia 19 III 1945 г., Woj. A rchiw um P aństw ow e w Olsztynie), opracow anych na podstaw ie pierw szych w yjazdów do pow iatów , rolnictw o znajdow ało się w sy tu a cji k a ta stro fa ln e j. Mimo niebyw ałych tr u d ności, na jak ie n ap o ty k ała praca w teren ie, już w pierw szych dniach k w ietn ia zostali w y słan i do niektórych pow iatów pow iatow i kom isarze ziemscy z n a stę p u jący m i zadaniam i (rap o rt P rezydium W ojewódz. U rzędu Ziemskiego n r 4 z 8 IV 1945 г., Woj. A rch. P ań stw , w Olsztynie): 1) zorganizow anie pow iatow ych urzędów ziemskich, 2) spisanie gospodarstw , 3) spisanie zapasów zbóż, 4) spi- sanie zapasów okopowych, 5) zabezpieczenie m aszyn i narzędzi rolniczych, 6) spis gospodarstw ludności rodzim ej, 7) spis gospodarstw ludności n a p ły wowej, 8) przygotow anie do prac w iosennych, 9) n ad sy łan ie spraw ozdań.
Pierw szym , bardzo skrom nym zaczątkiem działalności pro d u k cy jn ej w gos podarstw ie p aństw ow ym było prow adzenie bezpośrednio przez W ojewódzki U rząd Ziem ski w O lsztynie przejętego w początkach k w ietn ia od A rm ii Czer w onej jednego m a ją tk u pod Olsztynem . Spełniał on głów nie rolę bazy zaopa trzeniow ej dla pracow ników W ojew ódzkiego U rzędu Ziemskiego. W następnych m iesiącach przejm ow ano kolejno dalsze m ajątk i. Część z nich pozostaw ała w ad m in istra c ji urzędów ziem skich, część przekazyw ano n a parcelację, pow ażną część w ydzierżaw iono różnego ro d zaju urzędom , instytucjom i organizacjom społeczno-politycznym . Sw oje m a ją tk i m iały np. Izba Skarbow a, Urząd Poczt i Telegrafów , W ojew ódzki K om itet S tro n n ictw a Ludowego, K om itet W ojew ódzki P o lsk iej P a rtii Robotniczej, Z w iązek Zaw odow y P racow ników P aństw ow ych itp. Chodziło o to, by w oparciu o pracow ników tych in sty tu c ji oraz p osiadane przez nie środki szybciej zagospodarow ać te obiekty, a rów nocześnie popraw ić zaopa trzen ie pracow ników . J e d n a k dobre chęci nie zawsze przeobrażały się w k o n k re tn e czyny. Częściej w idziało się prezesa czy d y rek to ra jeżdżącego b ryczką m a ją tk u aniżeli dojazdy pracow ników do pracy albo przew ożenie p ro d u k tó w do m iasta d la pracow ników . Obok m ajątk ó w przejętych przez urzędy ziem skie istn iały n ad al m a ją tk i zajęte przez A rm ię Czerwoną, a później rów nież i W ojsko P olskie oraz duża liczba gospodarstw nie zajętych przez nikogo i ulegających dew astacji.
W m iarę ja k n a ra sta ła liczba przejm ow anych i bezpośrednio ad m in istro w a nych m a jątk ó w państw ow ych, zaszła potrzeba rozbudow y ad m in istra c ji oraz w ydzielenia kom órek zajm ujących się sp ecjalnie tym zagadnieniem i dlatego dnia 1 w rześnia 1945 r. p o w sta je w ram ach W ojew ódzkiego U rzędu Ziem skiego W ydział F u n d u szu Ziemi. W skład tego w ydziału w chodził O ddział A dm ini stra c ji M a jątk am i Państw ow ym i, k tó ry dzielił się na: 1) R e ferat A d m in istracji Przejściow ej i 2) R e ferat A d m in istracji M a ją tk a m i Państw ow ym i. Pierw szy zajm ow ał się przejm ow aniem , porządkow aniem i częściowym zagospodarow a niem m a jątk ó w oraz ich p rzekazyw aniem na cele osadnictw a lu b różnym in sty tucjom w czasowe, ew en tu aln ie trw a łe w ład an ie. D rugi zajm ow ał się zagospo daro w an iem i ad m in istracją m ajątk ó w państw ow ych (patrz spraw ozdanie W ydziału F unduszu Ziem i WOj. U rzędu Ziem skiego za czas od 1 IX 1945 r. do 15 I II 1946 г., Woj. A rchiw . P ań stw , w Olsztynie). R e fe ra t te n by ł do pew -232
nego stopnia odpow iednikiem obecnego W ojew ódzkiego Z jednoczenia PGR. W ram ach pow iatow ych urzędów ziem skich istniały kom órki podobne ja k na szczeblu w ojew ódzkim . N ajniższym i kom ó rk am i były gospodarstw a. N iektóre zostały zgrupow ane w tzw. klucze. Początkow o było ich niew iele. We w rześniu 1945 r. np. n a 110 jednostek a d m in istracy jn y ch (sam odzielnych gospodarstw i kluczy), jak ie m iał razem w w ojew ództw ie R e fe ra t Adm. M ajątków P a ń stw o wych, przypadało tylko 160 g ospodarstw o łącznym obszarze 79 800 ha.
2) A d m in istra cja gospodarstw am i p a ń stw o w y m i w ram ach P a ń stw o w ych Nieruchom ości Z iem sk ich w latach 1946— 1949
Z asadnicza zm iana w zarządzaniu gospodarstw am i państw ow ym i n astęp u je n a początku 1946 roku. W dniu 15 lutego 1946 r. K om itet Ekonom iczny Rady M inistrów u ch w alił p ro je k t d ek retu pow ołującego do życia: 1) P ań stw o w e N ie ruchom ości Z iem skie (PNZ), 2) P aństw ow e Z ak ład y H odow li R oślin (PZHR), 3) P aństw ow e Z akłady Chow u K oni (PZChK). M iędzy te trzy piony organiza cyjne zostały rozdzielone m a ją tk i państw ow e, a d m in istro w an e dotychczas przez urzędy ziem skie. Do ty ch trzech p rzed sięb io rstw n ie w eszły resztów ki, gospo d a rstw a szkolne, o rganizacji społeczno-politycznych itp. PN Z obejm ow ały większość gospodarstw państw ow ych, nie specjalizujących się w jakim ś o k re ś lonym k ieru n k u . Jeszcze przed uchw aleniem d ek retu o pow ołaniu PNZ, bo już 17 I 1946 r., został m ianow any d y re k to r naczelny, a w następ n y ch dniach p ełn o m ocnicy o rg anizacyjni i dy rek to rzy okręgów PNZ. 15 lutego 1946 r. M in ister R olnictw a i R eform Rolnych podpisał pism o polecające prezesom w ojew ódzkich urzędów ziem skich przekazanie PNZ n a Ziem iach O dzyskanych w szystkich m a jątk ó w pow yżej 100 ha.
W dniu 1 stycznia 1949 ro k u , a więc już po trzech latach działalności w n o w ej stru k tu rz e organizacyjnej, gospodarstw rolnych w ła d a n ia publicznego było w w ojew ództw ie olsztyńskim 864 o obszarze 253 769 h a (Rocznik S ta ty sty c z n y
1949, s. 53), a do PN Z należało 690 gospodarstw o obszarze 248 613 ha i 30 gospo
d a rstw rybackich oraz ogrodniczych o łącznej pow ierzchni 10 569 ha (Spraw o zdanie z działalności PN Z za styczeń 1949 r. A rchiw . WZ PG R O lsztyn), czyli na pozostałe, jak: PZH R, PZChK , ośw iata rolnicza i inne m in isterstw a. Z w ią zek Sam opom ocy Chłopskiej, resztów ki, organizacje polityczne, młodzieżowe, zw iązki zawodowe, przy p ad ały 144 gospodarstw a o obszarze około 5 tys. ha. D ek ret pow ołujący PNZ w yznaczał im: 1) zad an ia sta łe i 2) zad an ia przejściow e. Z adaniem stałym było przede w szystkim zarządzanie gospodar stw am i ro ln y m i przeznaczonym i na „ośrodki k u ltu ry ro ln e j” w raz ze z n a jd u ją cym i się w nich zak ład am i przem ysłu rolnego. Z adaniem przejściow ym było zarządzanie in n y m i gospodarstw am i rolnym i do czasu ich ro zparcelow ania lu b p rzek azan ia innym użytkow nikom .
Do now ych zadań i założeń rozw ojow ych została dostosow ana stru k tu ra org an izacy jn a PNZ. Na czele sta ł C e n traln y Z arząd z tym czasow ą siedzibą w Poznaniu, podległy bezpośrednio M inistrow i R olnictw a i R eform Rolnych. C e n traln em u Z arządow i podlegały okręgow e zarządy, a im zespoły. W skład zespołów wchodziło kilka, a n aw et przeszło 20 gospodarstw . Na te re n ie woj. olsztyńskiego utw orzono dw a okręgow e zarządy. Jeden w O lsztynie, sk ła d ający się w lipcu 1946 r. z 43 zespołów, w ty m 718 gospodarstw o łącznej pow . 229 tys. h a i obejm ujący pow iaty: Iław a, O stróda, Nidzica, Szczytno, Olsztyn, L idzbark, Morąg, P asłęk, B raniew o, B artoszyce oraz Górowo, i drugi, tzw . w schodniom azurski z siedzibą w Giżycku, sk ła d ający się z 41 zespołów, 507 gospodarstw , 131 tys. h a i obejm ujący pow iaty: Pisz, M rągowo, Biskupiec, K ętrzyn, W ęgorzewo, Giżycko (Spraw ozd. z działaln. PN Z za lipiec 1946 r.
A rchiw . WZ PG R Olsztyn). W o sta tn iej fazie d ziałania PNZ, tzn. 31 m arca 1949 r., do Okręgowego Z arząd u Giżycko n ależały 53 zespoły i tylko 388 gospo d arstw , o łącznej pow ierzchni 107 357 ha, a do Okręgowego Z arządu O lsztyn — 45 zespołów z 374 gospodarstw am i rolnym i o obszarze 139 526 ha (Sprawozd. z działaln. PG R w przejściow ej adm inistr. PN Z za kw iecień 1949 r., A rchiw . WZ PGR).
W stru k tu rz e o rganizacyjnej a p a ra tu zarządzania nie zaszły w tych trzech latach żadne pow ażniejsze zm iany.
3) P ow stanie i rozw ój p a ń stw o w ych gospodarstw rolnych
Od początku 1949 roku zaczynają się dokonyw ać zm iany w polityce ag ra rn e j w Polsce. Z m ieniają się poglądy na państw ow e gospodarstw a rolne. Z am iast stopniow ego k u rczen ia sta n u posiadania i zaw ężania celów d ziałan ia do roli krzew iciela k u ltu ry rolnej, jak to m iało m iejsce w okresie d ziałan ia PNZ, postaw iono przed rolnym i p rzed sięb io rstw am i państw ow ym i przede w szystkim w y raźn e zad an ia p rodukcyjne. Z akładało się rów nież stopniow e zw iększanie areału , głów nie na sk u te k przejm ow ania odłogów do zagospodarow ania, jak rów nież stopniow ą in ten sy fik ację p ro d u k cji ro ln ej. Do tych now ych zadań potrzebne było now e kierow nictw o i now a organizacja. Dla zadokum entow ania zasadniczych zm ian dokonano rów nież zm iany nazwy.
W oparciu o uchw ały K om itetu Ekonom icznego R ady M inistrów z dnia 12 lutego 1949 roku M inister R olnictw a i R eform Rolnych w y d ał w d niu 29 m arca 1949 roku zarządzenie (Monit. Pol., n r A 19, poz. 267), pow ołujące C e n traln y Z arząd P aństw ow ych G ospodarstw R olnych z siedzibą w W arszaw ie. Rów no cześnie Z arząd C e n traln y PN Z przeszedł od k w ietn ia w sta n likw idacji. C ałko w ite przejęcie k ierow nictw a przez C e n traln y Z arząd PG R n astąp iło z dniem 1 lipca 1949 roku. P odział kom petencji m iędzy istn iejący m i przejściow o dw iem a kom órkam i cen traln y m i uregulow ało zarządzenie M in istra R olnictw a i Reform Rolnych z d nia 5 m a ja 1949 r. Te zasadnicze zm iany na szczeblu centralnym spow odow ały bardzo niew ielkie zm iany s tru k tu ry o rg an izacy jn ej n a niższych szczeblach. N adal, aż do ro k u 1957, podstaw ow ą jednostką ad m in istracy jn ą pozostał zespół sk ła d ający się z k ilk u lu b k ilkudziesięciu gospodarstw . U trzy m ano rów nież podział w ojew ództw a olsztyńskiego na dw a okręgi z siedzibą w Giżycku i Olsztynie, z tym , że do okręgu giżyckiego n ależały przejściow o pow iaty: Ełk, Olecko, G ołdap. W w yn ik u reo rg a n iz acji zm ieniła się w zasadzie tylko nazw a, n a stą p iły dość duże zm iany personalne oraz niew ielkie zm iany w sposobie zarządzania. W roku 1949 np. opracow ano po raz pierw szy pełne plany roczne dla zespołów na ro k 1950. P ra c a w oparciu o roczne plany sta ła się od tego czasu w PG R zasadą.
W ro k u 1950 n astęp u je reorganizacja ad m in istra c ji PG R w w oj. olsztyńskim . P o w staje now y O kręgow y Z arząd w O rnecie. W eszły do niego z okręgu Giżycko pow iat Biskupiec, a z okręgu O lsztyn — pow iaty: B raniew o, Górowo, B a rto szyce, M orąg i P asłęk. P ow ołany w ro k u 1949 C e n traln y Z arząd PGR. istn iał do 1951 r.
W czerw cu 1951 r., w oparciu u ustaw ę z dnia 26 m a ja 1951 r. (Dz. U. n r 30, poz. 236), pow ołano M inisterstw o PG R. W te re n ie d zia ła ją n ad al okręgow e zarządy, k tó re zajm u ją się ogólnym kierow nictw em , koordynacją, p lan o w a niem, k o n tro lą działalności i częściowo zaopatryw aniem podległych im zespo łów PG R (patrz u ch w ała R ady M inistrów dot. tym czas. s tru k tu ry org. M in iste r stw a PG R, Mon. Pol. z 1951 r. n r A 50 poz. 665 oraz z 1952 r., n r A 1, poz. 12 i n r 22 poz. 281). Nowe zm iany w prow adza uchw ała n r 125 Rady M inistrów z 14 lutego 1953 roku. (Mon. Pol. 1953 r. n r A 21, poz. 272). O kręgow e zarządy 234
PG R w chodzą w skład M in isterstw a PGR. W w ojew ództw ie olsztyńskim dzia ła ją n ad al trzy zarządy okręgow e, a m ianow icie: Olsztyn, Giżycko i O rneta. P ow ażną zm ianę w w ew n ętrzn ej stru k tu rz e o rg an izacy jn ej M in isterstw a PG R w prow adza uchw ała P rezydium R ządu z d n ia 24 g ru d n ia 1953 roku. W ram ach M in isterstw a ulega lik w id acji szereg d ep artam en tó w branżow ych i pow ołane zostają c e n tra ln e zarządy: a) w yspecjalizow ane i b) u niw ersalne, zw ane rów nież terenow ym i. Tych o statnich było 7, w tym C e n traln y Z arząd Olsztyn. T ak jak w szystkie m iał on sw ą siedzibę w W arszaw ie i stanow ił część składow ą M in isterstw a PG R. C e n traln y m zarządom podlegały tzw. zjedno czenia, a im z kolei zespoły. J a k z tego w ynika, pow stało jeszcze jedno ogniwo pośrednie. Na teren ie w oj. olsztyńskiego zam iast istn iejący c h trzech zarządów okręgow ych pow ołano aż 5 zjednoczeń z siedzibam i w O lsztynie, Ostródzie, O rnecie, K ętrzy n ie i G iżycku. Poszczególne Z jednoczenia obejm ow ały
w ro k u 1954: ,
1) O lsztyn — pow iaty Olsztyn, Szczytno, Biskupiec, L id z b ark W arm iński, N idzica i Działdowo;
2) O stróda — p o w iaty O stróda, M orąg, Iław a, Nowe M iasto; 3) O rn eta — pow iaty B raniew o, P a słę k i Górowo; 4) K ętrzy n — pow iaty K ętrzyn, M rągow o, B artoszyce; 5) Giżycko — pow iaty Giżycko, W ęgorzewo i Pisz.
O grom nałożonych zad ań często p rz e ra sta ł m ożliw ości P G R i dlatego w iele z nich cofało się w sw ym rozw oju. N ie sp rz y ja ł rozw ojow i rów nież system zarządzania, n a d m ie rn a c e n tra liz a c ja i rozbudow a a p a ra tu biurokratycznego, k tó ry w chłonął i ta k ju ż skrom ną g ru p ę fachow ców . Nie sp rzy jające w a ru n k i p racy i w y n ik a ją c a stą d d u ża płynność k a d r, w połączeniu z niekorzystnym układem cen n a p ro d u k ty ro ln e pow odow ały, że P G R pogrążały się w coraz większe trudności. R eform a system u zarząd zan ia sta ła się w obec tego pilną koniecznością.
Z asadnicze zm iany w stru k tu rz e organizacyjnej PG R przynosi ro k 1956. Rozw iązano M inisterstw o PG R, a n a jego m iejsce p o w sta je G en eraln a D y rek cja PG R p rzy M in isterstw ie R olnictw a. Z likw idow any zostaje rów nież C e n traln y Z arząd PG R O lsztyn z siedzibą w W arszaw ie, a na jego m iejsce pow staje w ro k u 1957 w O lsztynie W ojew ódzki Z arzą d PG R . P o zorganizow aniu W Z PG R w O lsztynie dotychczasow e pięć zjednoczeń przekształcono n a 5 rejonow ych in sp ek to rató w . Ich te re n d ziałan ia oraz siedziby były ta k ie sam e ja k p o p rzed nich zjednoczeń. N ależy ty lk o dodać, że n a p rzełom ie ro k u 1956—1957 pow. M rągow o przeszedł ze Z jednoczenia K ę trz y n do Zjednoczenia Giżycko.
W la ta c h 1957—1958 n a s tą p iła g ru n to w n a zm iana n a szczeblu najniższym . Zespoły, k tó re były przedsiębiorstw am i, rozw iązano w ro k u 1958. G ospodarstw a przek sz ta łc ają się w latach 1958—1959 w sam odzielne p rzed sięb io rstw a na pełnym ro zra ch u n k u gospodarczym . W niek tó ry ch w y p ad k ach zastosow ano form ę przejściow ą w p o sta c i tzw . kluczy. Do d n ia 31 m a rc a 1958 r. W ojew ódz kiem u Z arządow i podlegało 87 zespołów z 743 g ospodarstw am i oraz szereg jednostek p ro d u k cy jn y ch o c h arak terze pom ocniczym . W d n iu 1 czerw ca 1959 roku, czyli po p rzep ro w ad zen iu reo rg a n iz acji, istn iało w w ojew ództw ie o lsztyńskim 629 państw ow ych gospodarstw rolnych zajm ujących 319 tys. ha (patrz an aliza działalności PG R podległych WZ PG R w O lsztynie za ro k 1958/1959 — m a te ria ł pow ielony, w rzesień 1959 г.).
Od ro k u 1958 ogólne kierow nictw o, k o n tro lę i fu n k cje koord y n ato ró w nad usam odzielnionym i gospodarstw am i spraw ow ało 19 in sp e k to rató w pow iato w ych PG R . W zasadzie w każdym pow iecie d ziałał jed en in sp e k to rat, o bejm u jący te re n danego pow iatu. Od te j zasady były w y ją tk i. In sp e k to ra t O lsztyn obejm ow ał pow. i m iasto Olsztyn, In sp e k to ra t Iła w a obejm ow ał pow iaty: Iław a
i Nowe M iasto. W powiecie K ętrzyn były dwa in sp e k to raty : w K ętrzynie i w Korszach. Rów nież w pow iecie B raniew o były dw a inspektoraty, a m iano w icie w B raniew ie i w O rnecie. W roku 1960, m. in. w zw iązku z w ydzieleniem tworzonego kom binatu G arbno, In sp e k to ra t PGR K orsze w łączono do In sp ek to ra tu K ętrzyn.
W roku 1.959 zachodzą dalsze zm iany. Z am iast G en eraln ej D yrekcji pow staje p rzy M inisterstw ie R olnictw a G eneralny In sp e k to ra t PG R. Równocześnie W oje w ódzki Z arząd PGR zostaje przekształcony w W ojew ódzkie Zjednoczenie PGR. Ta zm iana połączona jest z podporządkow aniem od dnia 1 stycznia 1959 r. W ojewódzkiego Zjednoczenia PG R P rezydium W ojew ódzkiej Rady N arodow ej.
Przebudow a zasad zarządzania po ro k u 1956 poszła dużo d alej aniżeli to w ynika z sam ych zm ian w s tru k tu rz e organizacyjnej. Isto ta tych zm ian polega na daleko posuniętej d ecen tralizacji, usam odzielnieniu gospodarstw , oparciu ich zarządzania o zasady ro zra ch u n k u gospodarczego, zm niejszeniu i elim ino w aniu stra t oraz szybkim podnoszeniu w ydajności p racy m. in. poprzez zm ianę system u w ynagrodzeń. Podobnie ja k przed r. 1955, rów nież po ro k u 1956 w alk ą 0 rentow ność i zm niejszenie ad m in istra c ji uzasadniano potrzebę zm ian w o rg a nizacji w ładz PGR. Corocznie planow ało się rów nież w tam ty ch latach, ja k 1 w ostatnich, sta łą obniżkę s tra t. Je d n a k m iędzy okresem p lan u 6-letniego a m inionej 5 -latk i istn ieje zasadnicza różnica. K iedyś kończyło się na plano w aniu, a obecnie zam ierzenia są realizow ane.
O kres po roku 1956 był bogaty w różne koncepcje w zakresie dalszego roz w oju PGR. Pod w pływ em pow stających w śród chłopów te n d e n c ji do pow ięk szania sw ych gospodarstw’ lansow ana była m yśl oddania z PG R pow ażnej części użytków rolnych na parcelację. Od roku 1960 zwycięża ponow nie dążność do koncentrow ania ziemi w PG R. Potw ierdzeniem powyższych te n d e n c ji są zm iany w' areale użytków rolnych, będących w e w ład an iu PG R woj. olsztyńskiego. W roku 1955 m iały one 318 tys. ha, w 1957 — 330 tys. ha, w 1960 — 313 tys. ha, a w ięc m niej i w 1961 — 317 tys. ha, czyli znów w zrost.
O statnio zapoczątkow ane zostały nowe zm ia n y na najniższym szczeblu o rg a nizacyjnym . Dla pogłębienia specjalizacji, a co za ty m idzie i kooperacji poszczególne gospodarstw a łączą się poprzez zaw ieran ie um ów i koordynację perspektyw icznych p lanów rozw ojow ych w kooperaty. Je st to n a razie luźny związek, k tó ry z czasem m a stw orzyć podstaw ę do p o w sta w an ia kom binatów . Jeden je st już dziś prow adzony ek sp ery m en taln ie w pow iecie kętrzyńskim , w rejo n ie G ąrb n a. Jeżeli chodzi n a to m iast o szczebel pow iatow y, w ojew ódzki i centralny, to w szystko w sk azu je n a to, że obecny system zarządzania i stru k tu ra organizacyjna a p a ra tu w ładz PG R p rz e trw a dość długo. R y su ją się jedynie pew ne zm iany n a szczeblu pow iatow ym . Idą one w k ie ru n k u m ocniejszego p ow iązania in sp ek to rató w PG R z prezy d iam i pow iatow ych rad narodow ych. Z m iana ta może mieć szczególne znaczenie na Ziem iach Z achodnich i P ółnoc nych, gdzie PG R o d gryw ają pow ażną rolę w życiu społeczno-gospodarczym pow iatów .
III. OGÓLNE W ARUNKI PR O D U K C E ORAZ CHA RAKTERYSTYKA ZIEM I JA K O PODSTAW OW EGO ŚRODKA PR O D U K CJI
1) Ogólne uw agi dotyczące w a ru n kó w przyrodniczych i ekonom icznych
W arty k u le nie są sch arak tery zo w an e ta k istotne dla p ro d u k cji elem enty, jak gleba, opady atm osferyczne, te m p e ra tu ra i inne cechy przyrodnicze regionu. Z agadnienia te są bow iem w szechstronnie omówione w różnych innych p u b li k acjach. P odstaw ow e pozycje z tego zakresu zostały p odane m iędzy innym i 236
w bib lio g rafii do a rt. O sadnictw o w ie jsk ie to w o jew ó d ztw ie o lszty ń sk im po
roku 1945 (K om unikaty, n r 2 (72) 1961 r.). P ra c a niniejsza zajm u je się raczej
pokazaniem zm ian w środkach p ro d u k cji oraz sam ym procesie w y tw arzan ia w rolnictw ie. Ja k wiadom o, w a ru n k i przyrodnicze podlegają tylko m inim alnym , p raw ie niedostrzegalnym zm ianom . W do d atk u zm iany te są w w iększym stop niu w ynikiem d ziałan ia sił n a tu ry aniżeli oddziaływ ania człow ieka n a p rz y rodę. P rz y k ład em są chociażby w a ru n k i klim atyczne. Istn ie je dlatego m ożliwość k o rzy stan ia w tym zakresie rów nież z pow ażnych opracow ań naukow ców n ie m ieckich. Nie zachodziła w ięc konieczność odrębnego p o tra k to w a n ia te j pro b le m aty k i w niniejszym opracow aniu.
R am y a rty k u łu nie pozw alają rów nież n a osobne om ów ienie w aru n k ó w ekonom icznych środow iska, w którym działały PG R, a jest to czynnik nie m niej w ażny od w aru n k ó w przyrodniczych. W ystarczy w spom nieć chociażby o ogrom nym w pływ ie m iast, a szczególnie przem ysłu, placów ek handlow ych, k o m u n i kacji, usług, ośw iaty itp. n a rozw ój p ro d u k cji ro ln ej. T ylko n iek tó re zagad n ienia z tej bogatej p ro b lem aty k i będą mogły być p oruszane i to raczej m a rg i nesowo, przy an alizie poszczególnych elem entów rozw oju PG R. T ru d n o rów nież w skazać pełnow artościow e p u b lik acje z tego zakresu. Istn iejące w y d aw n ictw a z ajm u ją się ty lk o frag m en tam i. S yntetyczne opracow anie rozw oju w ojew ódz tw a je s t jeszcze w sferze planow ania.
P rzy p o rów nyw aniu poszczególnych liczb z danym i dla innych regionów należy b rać pod uw agę, że PG R w oj. olsztyńskiego p ra c u ją w n ajtru d n ie jszy ch w a ru n k a c h przyrodniczych i ekonom icznych. Gorszą sy tu a cję od olsztyńskich m a ją jedynie PGR w Bieszczadach. W podobnych w aru n k ach p ra c u je rolnictw o woj. koszalińskiego. W arm ia i M azury m ają bardzo ostry, ja k n a w a ru n k i polskie, klim at. O kres w egetacji je st tu, ja k rów nież w północnych pow iatach woj. białostockiego, n iem al o cały m iesiąc k ró tszy aniżeli w Polsce południow o- zachodniej. Jeżeli pom inąć te re n y górskie p rzeciętne te m p e ra tu ry są w woj. olsztyńskim i w w oj. białostockim najniższe. L ep iej nieco je s t z ilością opadów. G orzej już z ich rozkładem w czasie. Szczególnie dotkliw ie odczuwa rolnictw o w iosenne susze i n a d m ia r opadów w czasie żniw oraz późne p rzy m rozki w iosenne.
Jeżeli chodzi o glebę, to n ie u stę p u je ona pod w zględem jakości p rzecięt nem u poziom ow i w k ra ju . B ardzo dobre gleby m a część północna w ojew ództw a. W p o w iatach południow o-w schodnich zdecydow anie p rzew ażają gleby słabe. Szeroki p as środkow y z ajm u ją gleby bardzo zróżnicow ane. K łopotliw a dla org an izato ra p ro d u k cji jest duża m ozaikow atość gleb, a szczególnie bardzo urozm aicona rzeźba. W iele znacznych pochyłości i różnych kotlin u tru d n ia u reg u lo w an ie stosunków w odnych, a szczególnie pow ażnie h am u je szersze w ykorzystanie m echanizacji, k tó ra m a ta k zasadnicze znaczenie w nowoczes nym rolnictw ie. W iele gleb w części północnej w ojew ództw a pow oduje, ze w zględu n a ich zwięzłość lub kam ienistość, bardzo duże tru d n o ści w upraw ie, dlatego gospodarstw a tego rejo n u w ym agają dobrego w yposażenia w m ocne tra k to ry oraz w bardzo sp raw n e m aszyny.
Rów nież w a ru n k i ekonom iczne W arm ii i M azur są m ało korzystne d la PGR. Szczególne tru d n o ści przeżyw ano w pierw szych latach. B rakow ało n a jw a ż n ie j szego elem entu pro d u k cji — ludzi. M iasta były p ra w ie m artw e. Tem po ich roz w oju w tym rejo n ie jest bardzo w olne. Na szczególnie niskim poziom ie stały w szelkie usługi w m ieście i na wsi. W yjątek stanow iło zainw estow anie w drogi. R ów nież poziom placów ek zdrow ia i ośw iatow ych był niski. W sum ie w a ru n k i życia i pracy były tru d n e. Pow odow ało to ucieczkę k ad r, szczególnie k w alifik o w anych. T rudności FG R n ie tylko nie ustępow ały, ale pogłębiały się z roku na rok. D opiero pow ażniejsze inw estycje o sta tn ich la t prow adzone wc w szyst
kich działach gospodarki narodow ej oraz coraz w iększy napływ m łodych ludzi z k w alifik acjam i pow oduje stopniow ą popraw ę w w aru n k ach pracy i życia w ojew ództw a olsztyńskiego. Ogólne ożyw ienie gospodarcze dopomogło rów nież PG R -om w pokonaniu tru d n o ści w ew nętrznych.
2) Przebieg zagospodarowania u ży tk ó w rolnych przez gospodarstw a państw ow e
P odstaw ą pro d u k cji rolnej są g ru n ty orne, p a stw isk a i łąki. Bez tych u żyt ków nie może być p ro d u k cji rolnej. Rozwój nowoczesnej w iedzy rolniczej daje m ożliw ość stosow ania coraz lepszych środków p rodukcji, racjonalniejszych metod pro d u k cji itp. P ozw ala to na p ełniejsze i bardziej w szechstronne w yko rzy stan ie ziemi, ale nie daje jeszcze m ożliwości zastąp ien ia jej innym i śro d kam i produkcji. Ja k dotychczas o rozw oju p ro d u k cji ro ln e j w pow ażnym stopniu decyduje ilość i jakość użytków rolnych. C h a ra k te ry sty k a tego p o d sta wowego środka p ro d u k cji rolnej w w ojew ództw ie olsztyńskim została za w a rta w tabl. od n r 1 do 8 o raz innych. Tablice od n r 1 do 5 tr a k tu ją w ojew ództw o jako całość, a tablice n r 6 do 8 u jm u ją niektóre dane w p rzek ro ju pow iatow ym .
W roku 1939 n a ogólny obszar użytków ro lnych 1239 tys. ha na gospodarstw a powyżej 100 ha przypadało 373,6 tys. ha, czyli 30,14%, z tego na g ru n ty orne przypadało 230,1 ha, co stanow i 25,61% całości gru n tó w ornych, oraz na trw ałe użytki zielone 107,7 tys. ha, co odpow iada 31,56% ogólnego are a łu łą k i pastw isk.
Po w yzw oleniu w 1945 ro k u na teren ie części byłych P ru s W schodnich, k tó ra p rzy p ad ła Polsce, p ań stw o stało się w łaścicielem nieom al całej ziemi. W yłączone z dyspozycji w ładz państw ow ych zostały gospodarstw a do 100 ha, należące do polskiej ludności rodzim ej. W m yśl p rzy jęty ch zasad pozostałe gospodarstw a poniżej 100 ha zostały przeznaczone na osadnictw o indyw idualne, n a to m iast m a ją tk i pow yżej 100 ha m iały stać się bazą, na k tó re j zam ierzano zorganizow ać duże gospodarstw a państw ow e. Od tych g en eralnych zasad były liczne odstępstw a. W ynikały one z o strej w alki, ja k a toczyła się m iędzy zw olen n ik am i rozw oju elem entów gospodarki socjalistycznej w rolnictw ie, k tó rą to linię rep re zen to w ała P olska P a r tia Robotnicza oraz postępow i działacze S tro n n ictw a Ludowego, a zw olennikam i agraryzm u, skupionym i głów nie wokół m ikołajczykow skiego P S L -u . Nie b rak ło rów nież w pływ ów obszarniczych, w yrażających się w tendencji do k apitalistycznego rozw oju rolnictw a.
W pierw szych latach po w yzw oleniu p rzew ażała ten d en cja rozszerzenia gospodarki chłopskiej kosztem gospodarstw dużych. Do tego k ie ru n k u działania skłaniało się rów nież w ielu postępow ych pracow ników kom órek osadnictw a w iejskiego. Znajdow ało to swój w y raz m iędzy innym i w rozw iązyw aniu potrzeb osadnictw a indyw idualnego kosztem gospodarstw dużych. Nie do rzadkości należały w ypadki, że w zabudow aniach po dużych m ajątk ach osadzano k ilk a rodzin rolników gospodarujących indyw idualnie, dlatego tylko, że w m ajątk ach tych istn iały bardzo dobre zabudow ania, albo były one położone blisko m iasta lu b w yróżniały się innym i w aloram i. Rodziny te brały do zagospodarow ania tylko część użytków rolnych położonych blisko zabudow ań, resztę, pozbaw ioną zupełnie budynków , daw ano do zagospodarow ania gospodarstw om państw ow ym . (Spraw ozd. C entr. Z arządu PN Z za sierp ień i w rzesień 1946 r. A rchiw . W Z PGR).
Obok opisanej form y osadnictw a indyw idualnego n a gospodarstw ach dużych od roku 1946 zaczęło się rozw ijanie now ej w spom nianej już na w stępie form y osadnictw a, a m ianow icie osadnictw a spółdzielczo-parcelacyjnego oraz osad n ictw a pracow niczo-parcelacyjnego. T a o sta tn ia form a była ściśle zw iązana z osadnictw em dem obilizow anych żołnierzy i dlatego w w ojew ództw ie olsztyń skim nie znalazła szerszego zastosow ania. Na osadnictw o w ojskow e w yznaczone zostały w głów nej m ierze teren y nadodrzańskie. N atom iast w bardzo szerokim 238
zakresie rozw inęła się w w ojew ództw ie olsztyńskim p ierw sza form a. Z apocząt k ow ano ją w połow ie 1946 ro k u . Do sie rp n ia 1946 r. PN Z przekazały spółdziel niom osadniczc-parcelacyjnym w woj. olsztyńskim zaledw ie k ilk a m ajątk ó w o obszarze około 1500 ha. Ja k w y n ik a z zał. tab. n r 2 głów ne n asile n ie osad nictw a spółdzielczo-parcelacyjnego przy p ad a n a ro k 1947 i to głów nie na m iesiące letnie. Na przełom ie la t 1947— 1948 a k c ja ta w y raźn ie słabnie.
W ydane na początku 1946 ro k u zarządzenie M in isterstw a Ziem O dzyskanych n r 6478/817/III n akazuje osiedlać na nie zajętych jeszcze gospodarstw ach indy w idualnych ty lk o re p a tria n tó w . Przesiedleńcy m ają być osiedleni na gospodar stw ach dużych jako tzw. g ru p y p arcelacyjne, k tó re zaraz po osiedleniu dzielą ziemię i zabudow ania m iędzy siebie albo będą gospodarow ały w form ie spół dzielni o sadniczo-parcelacyjnej. N a te j drodze m iała być zasiedlona większość m a jątk ó w po byłych obszarnikach.
P rzy udziale p rzed staw ic ie li PNZ, PUR i sta ro stw opracow ano p lan podziału m ajątk ó w pow yżej 100 h a na poszczególne cele. G łów nym zadaniem te j pracy było w ytypow anie m a jątk ó w oraz u sta le n ie kolejności ich przejm ow ania na osadnictw o grupow e. Ja k w ynika ze sp raw o zd a n ia W ydziału Osiedleńczego U rzędu W ojew ódzkiego w O lsztynie za p aźd ziern ik 1946 roku (Woj. A rchiw um P aństw ow e w Olsztynie), n a osadnictw o p arcelacy jn e przeznaczono 954 m a ją tk i o obszarze 299 tys. h a, z czego 61 m ajątk ó w było już rozdysponowanj'Ch. W edług spraw ozdania W ojew ódzkiego O ddziału PU R za lu ty 1947 r. (WAPO), poza 90 rozdysponow anym i na osadnictw o indyw idualne, zaplanow ano n a roz parcelow anie dalszych 865 m ajątk ó w o pow ierzchni 280 tys. ha.
W ładze PN Z w w ojew ództw ie olsztyńskim , działając w o parciu o in stru k cje c en traln e, dokonały w ra z z m iejscow ym i w ładzam i osiedleńczym i i a d m in istra cyjnym i podziału p rzejętych przez PN Z użytków w sposób następ u jący :
1) Na ośrodki k u ltu ry ro ln ej I g rupy (OKR I) 127 gospodarstw 2) Na ośrodki k u ltu ry ro ln e j II g rupy (OKR II) 195 „
3) N a spółdzielnie o sadniczo-parcelacyjne (OR) 99 „ 4) N a p arcelacje w la ta c h 1947—1948 (P I) 57 „ 5) Na p arcelacje po roku 1948 (P II) 818 „
1296 gospodarstw Pow yższa k w a lifik a c ja obejm uje łącznie 1296 g ospodarstw o pow ierzchni użytków rolnych 305 tys. h a i o brazuje sta n na dzień 31 V 1947 r. (Sprawozd. z działalności PN Z za m iesiąc VI 1947 r. A rchiw . W Z PG R O lsztyn). Ja k w ynika z przytoczonych danych, planow ano pozostaw ienie w ram ach PN Z tylko niecałe 25% posiadanych m ajątk ó w . W sto su n k u do liczby g ospodarstw pow yżej 100 ha, p rzejęty ch po w ojnie, czyli razem z rozdysponow anym i n a osadnictw o i inne cele przed m ajem 1947 r. (Rocz. S ta t. 1947, s. 39), ta k zw. OKR m iały stanow ić tylko niecałe 19%. R eszta tra k to w a n a b y ła jako gospodarstw a będące w p rz e j ściowej a d m in istracji. B ardzo dużo z nich, szczególnie z g ru p y P II, nie zostało w ogóle obsadzonych. B ra k było w nich n aw et dozorców.
Założenia te były k onsekw entnie realizow ane. P ierw sze g rupy zw iadow cze przyjeżdżają w m aju 1946 roku. S ą to chłopi z woj. w arszaw skiego. (Spraw o zdanie W ydz. Osiedl, za m aj 1946 r. WAPO). Do k ońca roku 1947 osadnictw o grupow e objęło 621 m ajątk ó w , a n a początku ro k u 1948 zaplanow ano na przyszłe osadnictw o grupow e dalszych 475 m ajątków . P ozostałe m a ją tk i były bardzo zniszczone, często zupełnie pozbaw ione zabudow ań. P la n o w a n a bu d o w a b a r a ków nie zdała egzam inu. Na budow nictw o trw a łe w ta k dużej skali zabrakło środków . Nie było więc chętnych do przejm o w an ia zdew astow anych m a jątk ó w i dlatego w roku 1948 ak cja o sad n ictw a grupow ego stopniow o zam iera.
P row adzone osadnictw o grupow e bardzo pow ażnie ham ow ało rozwój gospo d a rstw państw ow ych. W m yśl cen traln y ch usta le ń PNZ były zobowiązane zagospodarow ać w szystkie obiekty przed ich oddaniem grupom osadników . W raz z zabudow aniam i spółdzielnie osadniczo-parcelacyjne przejm ow ały zasiew y, in w en tarz m artw y i żywy. (Spraw ozdanie Zarz. C entr. PNZ z g ru d n ia 1946 r. A rchiw um WZ PGR). W m iejsce oddanych m ajątk ó w PN Z przejm ow ały do zagospodarow ania inne gospodarstw a, najczęściej dotychczas nie zajęte lub obsadzone tylko przez stróża i po jak im ś czasie oddaw ały je znów następnym grupom osiedleńczym , by przejąć do zagospodarow ania dalsze. Do w ykonania ta k pow ażnych zadań PN Z nie były przygotow ane pod w zględem gospodarczym an i kadrow ym . W przeciągu trzech la t działalności P N Z obszar PG R zm n iej szył się n a teren ie w ojew ództw a olsztyńskiego aż o 113 tys. ha, czyli o przeszło 30°/o sta n u z lipca 1946 r., mim o p rzy jm o w an ia w tym okresie do
zagospodaro-Tabl. 1. U żytkow anie ziem i w gospodarstw ach państw ow ych będących
w ad m in istra c ji urzędów ziem skich (do 1946 r.) państw ow ych nieruchom ości
ziem skich (do 1949 r.) i państw ow ych gospodarstw rolnych * w latach 1945 do 1961
Ogólny obszar użytków rolnych P n d z lu ł u ż y tk ó iu ro ln y c h u>oj. o ls z t.
W całej % udział W woj. Grunty Łąki Pastwiska Ł a t a Polsce woj. olszt. olszt.
О ТЛЄ trwałe naturalne
Tys. ha 0'/0 Tys. ha Tysiące hektarów
2 3 4 5 6 7 1945 74,4 58,00 8,50 7,50 1946 1448.02 19,0 275,30 214,58 29,86 30,86 1947 1333,40 16,2 216,02 164,43 25,70 25,89 1946 1265,41 16,7 211,34 158,56 26,26 26,42 1949 1437,38 15,3 219,52 165,81 26,64 26,53 1950 1707,52 13,9 237,73 179,04 27,30 30,61 1951 2115,15 13,4 283,09 213.79 33,60 34,85 1952 2321,46 13,4 311,08 234,03 38,12 38,10 1953 2315,10 12,9 299,46 224,22 35,96 37,87 1954 2311,84 13,3 308,67 233,05 36,19 38,43 1955 2374,95 13,4 318,34 242,05 34,53 40,72 1956 2429,74 13,5 328,97 248,26 37,62 41,51 1957 2384,72 13,8 329,92 246,67 38,59 43,27 1958 2274,93 14,2 323,76 239,02 39,27 44,20 1959 2186,04 14,5 318,60 234,31 39,53 43,57 1960 2148,20 14,5 313,06 227,38 39.32 45,10 1961 2166,07 15,6 316,40 226,79 40.30 49,31
*
a) W e w s z y s t k i c h t a b l i c a c h d o t y c z ą c y c h w o j e w ó d z t w a j a k o c a ł o ś c i , o i l e n i e m a p r z y n i c h s p e c j a l n e j u w a g i o k r e ś l e n i a , .g o s p o d a r s t w a p a ń s t w o w e ” l u b ,. p a ń s t w o w e g o s p o d a r s t w a r o l n e ” MP G R ” o z n a c z a j ą t y l k o t e g o s p o d a r s t w a p a ń s t w o w e k t ó r e : a ) w o k r e s i e d o r o k u 1946 p o d l e g a ł y b e z p o ś r e d n i o a d m i n i s t r a c j i u r z ę d ó w z i e m s k i c h : b ) w l a t a c h 1946 d o 1949 p o d l e g a ł y a d m i n i s t r a c j i p a ń s t w o w y c h n i e r u c h o m o ś c i z i e m s k i c h ; c) o d r o k u 1949 p o d l e g a j ą o k r ę g o w y m l u b w o j e w ó d z k i m k o m ó r k o m a d m i n i s t r a c y j n y m p a ń s t w o w y c h g o s p o d a r s t w r o l n y c h , a w iię c n a l e ż ą d o g r u p y t z w . g o s p o d a r s t w u n i w e r s a l n y c h . b ) W t a b l i c a c h u j m u j ą c y c h d a n e w p r z e k r o j u p o w i a t o w y m , o i l e n i e m a p r z y n i c h s p e c j a l n e j u w a g i , o k r e ś l e n i a „ g o s p o d a r s t w a p a ń s t w o w e ” l u b „ p a ń s t w o w e g o s p o d a r s t w a r o l n e ” „ P G B ” o z n a c z a j ą ł ą c z n i e w s z y s t k i e g o s p o d a r s t w a p a ń s t w o w e , b e z w z g l ę d u n a i c h p r z y n a l e ż n o ś ć o r g a n i z a c y j n ą . c) T r z y a n a l i z i e p o r ó w n a w c z e j p o s z c z e g ó l n y c h l a t n a l e ż y m i e ć n a u w a d z e f a k t ż e w r . 1950 n a s t ą p i ł o p o w a ż n e p o w i ę k s z e n i e o b s z a r u w o j . o l s z t y ń s k i e g o n a s k u t e k p r z y ł ą c z e n i a p o w i a t ó w D z i a ł d o w o i N o w e M i a s t o . 240w an ia now ych m ajątk ó w . T en ciągły obrót ziem ią nie stw a rza ł w arunków racjonalnego gospodarow ania. B yła to jedna z przyczyn nikłego rozw oju poziomu p ro d u k cji w gospodarstw ach państw ow ych. (Spraw ozdanie Zarz. C entr. PN Z za listopad 1946 r. A rchiw um WZ PGR).
K orzystając z obow iązujących zaleceń c e n traln y ch władze osiedleńcze chciały uzyskać na osadnictw o g o spodarstw a n a jle p ie j zagospodarow ane. PN Z n a to m iast oferow ały do p a rc e la c ji gospodarstw a najsłabsze. Na tym tle pow staw ały ciągłe spory. (Spraw ozdanie W ydz. Osiedl. Urz. W oj. za m aj 1946 r. W APO i spraw ozdanie Zarz. C entr. PNZ za p aźd ziern ik 1946 r. A rchiw um WZ PGR). Nie zażegnał ich w całości w spom niany kom isyjny podział po szczególnych gospodarstw na poszczególne cele. Pow odem niechęci PNZ do oddaw ania m ajątk ó w zagospodarow anych były rów nież w ypadki dew astacji przez osadników przejętych m ajątków . Z darzało się, że po ograbieniu całego gospodarstw a osiedleńcy porzucili je, a PN Z zmuszone były ponow nie ten sam m a ją te k zagospodarow yw ać: (Spraw ozdanie Zarz. C en tr. PN Z za w rzesień 1946 r. A rchiw um WZ PG R O lsztyn). J a k w y n ik a z tablicy n r 3, tylko w okresie do 1 m a rc a 1948 r. PNZ oddały n a sam e spółdzielnie osadniczo-parcelacyjne (nie licząc innych form osadnictw a grupow ego) 646 gospodarstw , w których było 117 tys. użytków rolnych.
Tabl. 2. Przebieg osadnictw a spółdzielczo-parcelacyjnego w woj. olsztyńskim na gospodarstw ach pow yżej 100 ha od początku ak cji do 1 m arca 1948 roku
O k r e s
Ilość osiedlonych Osiedleni otrzymali
Rodzin Osób Gospodarstin Ha uż.
rolnych 2 3 4 5 do I. I. 1947 804 3216 64 12 579 od I. I. do I.IV. 1947 268 1 072 32 6 025 od I.IV. do 1 .VII 1947 1 438 7 606 163 30013 od 1.VII do 1.Х. 1947 2 446 8 361 257 43 136 od 1. X. do 1. I. 1948 1 062 4 368 105 17927 od 1. I. do l.III. 1948 438 1 030 25 7 355 od począlku do 1ЛИ.1948 6 456 25 653 646 117 035
J a k w y n ik a z tab licy n r 1, w ro k u 1946 PN Z dysponow ały 275 tys. h a u ży t ków rolnych. Należy zdać sobie sp raw ę z tego, że ta k w y g ląd ała ty lk o sp raw a pod względem form alnym . W liczbie te j były rów nież gospodarstw a zupełnie m artw e. W w ykazie umieszczono w szystkie g o spodarstw a p rz e ję te od urzędów ziem skich, chociaż nie prow adzono w nich p ro d u k c ji rolnej. W tym czasie zaledw ie 7,6°/o obszaru gospodarstw PNZ było zagospodarow anych ponad 80%, a 3,3% w 50—80°/o, 28,l°/o w 20—50% i aż 61% are a łu tylko do 20%. (Spraw o zdanie Zarz. C entr. PN Z za lipieo 1946 r. A rch iw u m WZ PGR).
Od roku 1949 zw ycięża zdecydow anie k u rs na dużą gospodarkę so cjali styczną. W ykazyw ana jest duża tro sk a o ko n cen tro w an ie ziem i w PGR, a w późniejszym okresie rów nież w spółdzielniach p ro d u k cy jn y ch . W ro k u 1947 i następnych gospodarstw a prow adzone przez placów ki nierolnicze były sto p niowo p rzekazyw ane do dalszego prow adzenia przez PNZ, a od roku 1949 PGR. S tan przyjm ow anych gospodarstw był bardzo różny.
W la ta c h p lan u 6-letniego (1950—1955) z ro k u n a rok rośnie obszar PG R w w oj. olsztyńskim . Z 237,7 tys. w roku 1950 zw iększa się a re a ł użytków rolnych
