S T U D IA S O C JO LO G IC Z N E 1995, 3 -4 (138-139) ISSN 0039-3371
Kazim ierz M . Słomczyński K rystyna Janicka
Bogdan W. M ach Wojciech Z aborow ski Polska Akademia Nauk
FUNKCJONALNA EKWIWALENTNOŚĆ POMIARU W MIĘDZYKRAJOWYCH BADANIACH PORÓWNAWCZYCH.
PRZYPADEK BADAŃ NAD STRUKTURĄ SPOŁECZNĄ I OSOBOWOŚCIĄ
Przedmiotem artykułu są procedury badawcze ekwiwalentnego pomiaru w między
krajowych socjologicznych badaniach surveyowych. W kontekście badań kwestinariuszo- wych ekwiwalentność pomiaru je st osiągnięta wtedy, gdy badacz je st w stanie udokumen
tować: (1 ) sposób, w ja k i pytania zastosowane w jednym kontekście narodowym są równoważne pytaniom użytym w innym kraju, oraz (2 ) sposób, w ja k i równoważność ta dotyczy tych aspektów, które są istotne dla przedmiotu badań. Analizowane strategie badawcze osiągania ekwiwalentności pomiaru są prezentowane w kontekście między
krajowych polsko-amerykańskich badań surveyowych na temat wpływu warunków pracy na wartości, nastawienia, postawy i orientacje oraz inne aspekty psychologicznego funkc
jonowania jednostki. Artykuł ilustruje analityczne techniki użyteczne w ocenie porównywal
ności pomiaru w badaniach międzykrajowych. Techniki te wykorzystują analizę czyn
nikową w wersji konfirmacyjnej. Zasadniczą konkluzją artykułu je st pogląd, że konfir- macyjna analiza czynnikowa szczególnie dobrze nadaje się do oceny ekwiwalentności pomiaru w międzykrajowych badaniach typu surveyowego.
Celem tego artykułu jest przedstawienie strategii badawczych, które prow a
dzą do uzyskania porównywalności wyników badań socjologicznych prow a
dzonych w różnych krajach. Proponow ane strategie badawcze opracowaliśmy w związku z analizam i danych surveyowych n a tem at wpływu w arunków pracy n a różne psychologiczne nastawienia, wartości i postawy. Badania te, zapocząt
kow ane w Polsce w 1978 ro k u projektem „Sytuacja pracy i jej psychologiczne konsekwencje” (Janicka, Koralew icz-Zębik i Słomczyński 1978), zostały po-
Zespół Porównawczych Analiz Nierówności Społecznych IFiS PAN, 00-330 Warszawa, ul. Nowy Świat 72.
70 K.M . SŁOMCZYŃSKI, К . JANICKA, B.W. MACH, W. ZABOROWSKI
w tórzone w 1992 roku. Badania te są częściową repliką badań am erykańskich z lat 1964 i 1974 n a tem at związków struktury społecznej z osobowością (K ohn
1969; K o h n i Schooler 1983).
Planując badania polskie w 1992 roku, zespół autorski dążył do uzyskania m aksym alnej porównywalności polskich wyników z wynikami amerykańskimi (por. K o h n, Słomczyński, Janicka, M ach i Zaborow ski 1992). Opracowując strategie badawcze uzyskania owej porównywalności, opieraliśmy się na d o świadczeniach z poprzednich analiz polsko-am erykańskich (Słomczyński, M il
ler i K o h n 1981; Słomczyński i K o h n 1988, K o h n i Słomczyński 1990).
Nawiązywaliśmy też do wypracowanych wówczas pomysłów m etodologicznych (Miller, Słomczyński i Schoenberg 1981). W tym artykule przedstawiam y najnowsze wyniki dotyczące klasycznych problem ów badań porównawczych.
Problem y, o których będzie m ow a, są w języku m etodologii nazywane problem am i ekwiwalentności pom iaru. Przegląd tych zagadnień czytelnik znajdzie w następujących pracach: Triandis i Berry (eds) 1980; Adler (ed.) 1977;
Szalai i Petrella (eds) 1977; Brislin, Lonner i T horndike 1973; Triandis 1972;
Przeworski i Teune 1970; Berrien 1967; oraz F rijda i Jahoda 1966. W kontekście b ad ań kwestionariuszowych uzyskanie ekwiwalentności oznacza, że „badacz powinien przedstawić sposób, w jaki dany zbiór pytań zastosowany w jednym kraju jest rów now ażny zbiorowi pytań zastosowanemu w innym kraju, a także powinien on zadem onstrow ać, że te dwa zbiory (...) są równoważne p od tymi względami, jakie są istotne dla przedm iotu badań” (Frey 1970: 241). Zanim zostaną oszacowane m iędzykrajowe różnice i podobieństw a badanego zjawiska, badacz m usi ustalić, czy zmienne pom iarow e w każdym kraju są kontekstow o dostatecznie podobne, aby je kategoryzow ać jako dotyczące tegoż zjawiska, a w konsekwencji, w arte porów nania (Elder 1976).
W niniejszym artykule zamierzamy zilustrować rozm aite analityczne tech
niki, które są użyteczne w ocenie porównywalności pom iaru w badaniach międzykrajowych. Są to techniki oparte n a konfirmacyjnej analizie czyn
nikowej, k tó ra pozw ala na testowanie hipotezy, czy dany zbiór wskaźników spełniających kryteria rzetelności fasadowej mierzy to, co badacz postuluje w procedurze pom iarowej na gruncie teoretycznym. K onfirm acyjna analiza czynnikowa szczególnie dobrze nadaje się do oceny porównywalności pom iaru w badaniach międzykrajowych.
Ekwiwalentność pomiaru w badaniach międzynarodowych:
dwie sytuacje teoretyczno-metodologiczne
Zwróćmy uwagę n a fakt, że ekwiwalentność pom iaru nigdy nie jest zupełna.
Ja k słusznie zauważył Frey (1970: 240): „Ekwiwalentność nie jest identycznoś
cią. Obiekty, sytuacje, zjawiska i procesy, które uznajemy za ekwiwalentne, są
FUNKCJONALNA EKWIWALENTNOŚĆ POMIARU... 71
wszakże rozróżnialne, co implikuje, że przynajmniej pod jakim ś szczególnym względem są odmienne. Ponieważ ekwiwalentność nie jest całkowita, ten kto 0 niej m ówi, pow inien określić w arunki, ze względu n a które m a ona być ok azana” . T a k więc nie da się m ówić o ekwiwalentności w skaźników, ja k ■ 1 stw orzonych n a ich podstaw ie konstruktów bez przedstawienia teoretycznych podstaw , na jakich są one w sparte. Pytanie o to, czego ekwiwalentność poddaje się analizie, jest pytaniem zasadniczym. Inne są w arunki ustalenia stopnia równoważności pom iaru wieku czy wykształcenia, a inne - inteligencji (IQ) czy tolerancji.
Substantyw ną odpowiedź n a pytanie, czego ekwiwalentność poddam y analizie w tym artykule, w arto rozważyć ogólniej. W yróżniam y tu dwie sytuaq'e teoretyczno-m etodologiczne i każdą z nich zilustrujemy przykładem konstruk- tu, którego m iędzykrajow a ekwiwalentność będzie przedm iotem dalszych zabiegów analitycznych. Pierwsza sytuacja dotyczy zmiennych ekstraspekcyj- nych - tj. takich, które charakteryzują jednostkę niezależnie od tego, co ta jednostka myśli i czuje. W socjologicznej terminologii zmienne te występują też pod nazwą zmiennych „obiektyw nych”, aby podkreślić, iż nie chodzi w nich o stany psychiczne badanego. K onstruktem , który należy do tej klasy, a stanie się przedm iotem dalszej analizy, jest złożoność pracy. O złożoności tej na ogół wnioskuje się z opisu pracy podanego przez respondentów, ale unika się uwzględniania ich subiektywnej oceny tego, co w pracy robią.
W celu określenia złożoności pracy badacze zwykle posługują się schematem znanym p od nazwą „Ludzie-Symbole-Przedmioty” . W schemacie tym przyj
m uje się założenie, że wszystkie czynności, które pracownicy w ykonują w ra m ach pełnienia swoich ról zawodowych, m ogą być opisane w kategoriach zachow ań odniesionych do ludzi, symboli i przedm iotów. Opisać daną pracę, to - innymi słowy - wskazać składowe czynności dotyczące kontaktów interper
sonalnych, przetw arzania informacji oraz wysiłku fizycznego. „Ludzie”, „sym
bole” i „przedm ioty” stanow ią nazwy trzech oddzielnych wymiarów substan- tywnej złożoności pracy.
Z akłada się, że w każdym z trzech wym iarów m ożna wyróżnić wiele szczebli złożoności czynności roboczych. W wymiarze kontaktów z ludźmi najwyższy szczebel stanow ią czynności związane z oddziaływaniem na takie cechy jed no stek, które określają ich osobowość, szczebel najniższy to przyjmowanie prostych poleceń, określających co i ja k należy wykonać. Z a wartości ekstrem al
ne złożoności pracy w drugim wymiarze, a więc z symbolami, uważa się - z jednej strony - tworzenie nowych idei i ujm ow anie ich w oryginalnej formie, a z drugiej - percepcję sygnałów, których zrozumienie wymaga m inim alnego wysiłku intelektualnego. Biorąc pod uwagę trzeci wym iar - kontaktów z przedm iotam i - precyzyjną obróbkę obiektu m aterialnego za pom ocą skomplikowanych urządzeń identyfikuje się z najwyższym szczeblem, zaś przenoszenie ciężarów bez używania jakiegokolw iek sprzętu pomocniczego - z najniższym szczeblem.
72 K.M. SŁOMCZYŃSKI, К . JANICKA, B.W. MACH, W. ZABOROWSKI
Złożoność pracy jest opisyw ana nie tylko ze względu n a każdy wym iar z osobna, ale i n a relacje między nimi. D w a rodzaje tych relacji uważa się za szczególnie istotne: (a) czasową i (b) rzeczową. O ile pierwsza z nich określa, ja k a propo rcja czasu przypada n a każdy wymiar, o tyle druga - kompleksowość połączeń czynności roboczych z trzech wymiarów. Szczególnie ten drugi rodzaj relacji m a być podstaw ą takiej charakterystyki złożoności pracy, której nie m ożna uzyskać dzięki analizie każdego wym iaru oddzielnie. Będziemy go tu nazywać kom pleksowością zadań.
W edług powyższego opisu siedem zmiennych szczegółowych charakteryzuje substantyw ną złożoność pracy: złożoność pracy z ludźmi (Lz), czas poświęcany n a pracę z ludźm i (Lc), złożoność pracy z symbolami (Sz), czas poświęcony na pracę z symbolami (Sc), złożoność pracy z przedm iotam i (Pz), czas poświęcony n a pracę z przedm iotam i (Pc), oraz kom pleksowość zadań (K z). W badaniach m iędzykrajowych należy ustalić, czy narzędzia badawcze - odpowiedni blok pytań kwestionariusza - m ierzą to samo zjawisko w porównywanych konteks
tach kulturowych. Chodzi przy tym o uchwycenie pewnego stanu obiektyw
nego, a nie subiektywnej reakcji badanych.
T ak ą sytuację należy odróżnić od sytuacji teoretycznó-metodologicznej, gdzie m am y do czynienia ze zmiennymi par excellence psychologicznymi.
W ym óg ekwiwalentności pom iaru jest szczególnie istotny w m iędzykrajowych ocenach funkcjonow ania psychologicznego, w których nader często stan psychiczny jednostek m ożna ustalić jedynie n a podstaw ie pewnego zbioru reakcji na bodźce, tj. najogólniej, odpowiedzi na pytania kwestionariusza.
K o n stru k t psychologiczny n a ogół jest inferowany, a nie m ierzony bezpośred
nio bądź też przewidywany n a podstaw ie znanego kryterium . Zwykle konstrukt taki nie m a uniwersalnie akceptowanego kontekstu definiującego syndromy m iędzykulturow e i międzyśrodowiskowe (Cronbach i M eehl 1955). Jednak założenie, iż zbiór wskaźników odzwierciedla bezpośrednio nieobserwowalny konstrukt, stanowi empirycznie testow aną hipotezę. Relewantność konstruktu względem narzędzia pom iarowego m oże być oceniona wewnątrz i pomiędzy badaniam i surveyowymi, zanim zostaną porów nane odpowiednie populacje (Sears 1961; G o rd o n i K ikuchi 1966; Berrien 1967; Berry 1969; Brislin 1976).
Analizy nasze koncentrują się na m iędzykrajowych pom iarach konserw atyw
nego autorytaryzm u. K oncept ten m a wychwytywać orientacje autorytarne oraz tolerancję na różnice i ambiwalentność. N a jednym krańcu spectrum znajduje się bezwzględne posłuszeństwo względem dyktatu autorytetu, sztywna konwencjonalność i nietolerancja, n a przeciwnym zaś krańcu mieści się otw ar
tość św iatopoglądow a i poczucie, iż rzeczywistość społeczną należy postrzegać jak o relatyw ną i ewoluującą, nie zaś absolutną czy raz n a zawsze ustaloną (K ohn 1977: 79; Gabennesch 1972). K oncept ten jest zazwyczaj m ierzony poprzez analizę odpowiedzi n a zestaw pytań będących wskaźnikam i postaw , które uw aża się za odzwiercied'ające ten wym iar osobowości.
FUNKCJONALNA EKWIWALENTNOŚĆ POMIARU... 73
Ponieważ oryginalna konceptualizacja osobowości autorytarnej (A dorno i in. 1950) m a interpretację psychoanalityczną, kontekst społeczny postaw mierzących ten syndrom jest często ignorowany. Z akłada się, że chociaż poglądy osobiste świadczące o istnieniu syndrom u m ogą być zróżnicowane, to uniwersalne „sym ptom y” osobowości autorytarnej są obserwowalne w wielu dziedzinach m ających znaczenie dla funkcjonow ania psychicznego jednostki.
N a przykład oczekuje się, że autorytaryzm będzie się objawiał w postaw ach związanych z zachow aniam i seksualnymi, związkami między rodzicami i dziec
kiem, ideologią m oralno-religijną, hierarchiam i władzy oraz postrzeganiem zjawisk ja k o nadprzyrodzone.
Uniwersalność objawów „osobowości autorytarnej” jest jednakże kw estiono
w ana w tych interpretacjach syndrom u, które kładą nacisk na jego społeczny kontekst (K elm an i Barclay 1963; K oh n 1969; Gabennesch 1972). Jak podkreśla Gabennesch (1972:871): „świat społeczny jest czymś więcej niż obroną ego. M a on swoje własne cechy, które oddziaływują w pewien sposób na jednostki o dostatecz
nie szerokiej perspektywie poznawczej. Form ow anie się poglądów autorytarnych pozostaje zatem p o d wpływem współwystępowania pewnych charakterystyk indywidualnej wizji świata oraz pewnych wartości porządku społecznego” .
Określone dziedziny, w których orientacje autorytarne m ogą się objawiać, zależą od konkretnego środow iska norm atywnego jednostek, co stw arza poważne problem y m etodologiczne w zakresie porównywalności pom iaru.
Posługując się danym i z badań w U SA i Włoszech, Rose (1966) podaje w wątpliwość, czy jednostki tak samo określone n a skalach autorytaryzm u są dostatecznie oderwane od własnego kontekstu kulturowego, aby ich używać do m iędzykrajowych porów nań. Chociaż możemy zakładać, że zbiór postaw m ających mierzyć konserwatyzm autorytarny m oże być używany w zmieniają
cych się okolicznościach, to jed n ak wszystko, co jest uważane za przejaw św iatopoglądu autorytarnego zależy de fa cto od konkretnego społeczno-kul
turow ego p u n k tu obserwacji (Kagitcibasi 1970).
W naszych badaniach przyjęliśmy koncepcję konserw atyzm u wypracow aną w N ational Institute o f M ental Health (K ohn 1963, K ohn, Schooler 1969; Pearlin 1962). Realizacja tej koncepcji polega na zastosowaniu wielu pytań, o których m ożna orzec, iż posiadają trafność fasadow ą zarówno na gruncie amerykańskim, ja k i - z pewnymi m odyfikacjam i - n a gruncie polskim. Czy jednak razem m ierzą to samo zjawisko? Czy m ierzą to samo zjawisko w Polsce roku 1978 i ro k u 1992?
N a to pytanie będziemy starali się odpowiedzieć w tym artykule.
Materiały wyjściowe
Ja k już w spom niano, badania polskie „Sytuacja pracy i jej psychologiczne konsekwencje” , przeprow adzone w latach 1978-1980, były wzorowane na
74 K.M . SŁOMCZYŃSKI, К . JANICKA, B.W. MACH, W. ZABOROWSKI
badaniach am erykańskich z 1964 i 1974 roku. Ponieważ badania am erykańskie posiadają obszerną dokum entację (K ohn 1969: A ppendix A; K o h n i Schooler 1983: A ppendix A) przedstawim y tutaj tylko te informacje, które są istotne ze względu n a dalsze analizy. Zasadnicze badanie amerykańskie zostało przeprow a
dzone w 1964 ro k u w śród reprezentacyjnej próby mężczyzn w wieku od lat 16, zatrudnionych w zawodach cywilnych. Kwestionariusz zawierał ponad 300 pytań, w tym 65 dotyczących w arunków pracy i 59 - orientacji społecznych i obrazu własnej osoby. U zyskano 3101 popraw nie wypełnionych kwestionariuszy.
W 1974 ro k u przeprow adzono badania panelowe. P odpróba objęła mężczyzn w wieku 26-65 lat (N = 687), oraz dwóch członków ich rodzin: żonę (N = 555) i w ybrane dziecko (N = 352). Kw estionariusz był zm odyfikowaną wersją kwes
tionariusza z 1964 roku. D ostarczył on informacji, które dow odzą znacznej stabilności wyników dla mężczyzn w całym okresie 1964-1974 oraz podo
bieństw wyników dla mężczyzn, kobiet i dzieci (por. K o h n i Schooler 1983).
Planując badania polskie w 1978 ro k u z m yślą o dostarczaniu porównywal
nych m ateriałów do danych amerykańskich, stanęliśmy przed koniecznością w yboru możliwie adekwatnej zbiorowości. Ze względu n a wielkość i reprezen
tatyw ność próby amerykańskiej z 1964 roku, postanowiliśm y przeprowadzić badania w Polsce na porównywalnej próbie mężczyzn (N = 1557). Ponieważ badanie am erykańskie z 1974 ro k u zawierało unikalne dane o triadach
„ojciec-m atka-dziecko”, doszliśmy do wniosku, iż optymalnym rozwiązaniem będzie uwzględnienie - w specjalnie wydzielonej podpróbie - również żony i dziecka (N = 177).
W ro k u 1978 przygotowanie kwestionariusza obejmowało trzy etapy.
W pierwszym etapie dokonano selekcji zmiennych, które zoperacjonalizowano w postaci próbnych pytań kwestionariusza, posługując się tłumaczeniem kwes
tionariusza amerykańskiego. W przypadku wielu pytań, wierne tłumaczenie z angielskiego n a polski okazało się nieadekwatne do naszych celów badaw czych; w tłum aczeniu posłużono się raczej odpowiednikam i kolokwialnymi niż form alnym i wyrażeniami słownikowymi, zamazującymi intencje pytań. Listę przetłum aczonych pytań p oddano wstępnem u pilotażowi wśród kilkunastu osób o zróżnicowanym poziomie wykształcenia. Po analizie wyników i dok on a
niu popraw ek, polski kwestionariusz przetłum aczono z pow rotem na język angielski, aby sprawdzić zgodność znaczeń w obu wersjach językowych.
D rugi etap - to przeprowadzenie pilotażu właściwego, który objął 50 osób, celowo dobranych ze względu n a wiek, wykształcenie i rodzaj pracy. W szcze
gólności dążono do sprawdzenia, ja k „pokonsultacyjna” wersja kw estionariu
sza funkcjonuje w śród osób o niskim poziomie wykształcenia. W spraw ozdaniu z pilotażu (W ejland i Daniłowicz 1978) każde pytanie zostało ocenione ze względu n a dw a kryteria: (1) popraw ności rozum ienia pytania przez responden
ta i (2) form alnej popraw ności jego odpowiedzi. Analiza pytań ze względu n a te kryteria ułatw iła dalszą pracę n ad kwestionariuszem.
FUNKCJONALNA EKWIWALENTNOŚĆ POMIARU... 75
Trzeci etap obejm ował ostateczną redakcję kwestionariusza i kontrolę wprow adzonych popraw ek. K w estionariusz był przedm iotem dyskusji semina
ryjnych w Instytucie Socjologii Uniwersytetu W arszawskiego. P onadto kluczo
we części kw estionariusza zostały jeszcze raz sprawdzone p o d względem zrozumiałości pytań w śród pięciu grup studenckich (każda po około 20 osób) różnych lat i kierunków w Uniwersytecie W arszawskim. Przed badaniam i terenowym i polski kwestionariusz został przełożony na język angielski po raz w tóry - całkowicie niezależnie od tłum aczenia pierwszego - i skonsultowany z am erykańskim i socjologami w N ational Institute of M ental H ealth. W ykaz pytań polskiej i amerykańskiej wersji kwestionariusza podany jest w pracy Słomczyńskiego i K o h n a (1988).
W badaniach socjologicznych m ateriał empiryczny zawsze jest obarczony pewnymi błędam i, których znajom ość zwiększa lub zmniejsza zaufanie do wyników przedstaw ionych w opracowaniach. W podręcznikach m etodologii poszczególne kroki uzyskiw ania danych za pom ocą wywiadów kw estionariu
szowych ujm ow ane bywają w postaci „łańcucha kom unikacyjnego” (N ow ak 1965: 287-366), w którym m ogą zachodzić różne zakłócenia. W analizach m ateriałów z lat 1978-1980 uwzględniono dwa rodzaje tych zakłóceń, a m iano wicie wynikające z (1) cech ankieterów i procesu interrogącji, oraz (2) ko d o w ania inform acji, które m ogą podlegać zmiennym interpretacjom . Stwier
dzono, że „efekt ankieterski” jest praktycznie nieistotny, a rozm iary błędów kodow ania nie w prow adzają istotnych zakłóceń w badaniu związków między zmiennymi. D latego m ateriały z lat 1978-1980 są dobrą podstaw ą do dalszych analiz m etodologicznych, uwzględniających zmienność w przestrzeni (Polska - inne kraje) i czasie (1978-1992).
W 1992 ro k u przeprowadziliśm y badanie n a ogólnopolskiej próbie mężczyzn i kobiet (N = 2500). W kilka miesięcy później dotarliśm y do wybranej grupy współm ałżonków i dzieci, aby otrzym ać próbę triad „ojciec-matka-dziecko”
(N = 230). P onadto, z 177 triad zbadanych w latach 1978-1980, jesienią 1992 ro k u zbadano ponow nie przeszło sto. Jest to więc bardzo bogaty m ateriał, którego podstaw ę stanowi w spólna część kwestionariusza w zakresie zarówno zmiennych „obiektyw nych”, ja k i wielu zmiennych psychologicznych.
Równoważność pomiaru złożoności pracy
W Zestawieniu 1 przedstawiliśmy pytania kwestionariusza i wartości skal, które stosow ano w analizach. Ankieterzy n a ogół potrafili uzyskać n a tyle bogate opisy czynności roboczych w poszczególnych wym iarach pracy - a więc z ludźmi, symbolami i przedm iotam i - iż kodowanie uznać m ożna za inter- subiektywnie odtwarzalne.
76 K.M . SŁOMCZYŃSKI, К . JANICKA, B.W. MACH, W. ZABOROWSKI
Zestawienie 1 Pytania
Złożoność pracy z ludźmi (Lz)
(1) Czy w zakres pana pracy wchodzą kon
takty z ludźmi? Należy tu uwzględnić jedy
nie czas spędzany na niezbędnych rozmo
wach, takich jak np. zwracanie się do prze
łożonego, uczenie kogoś, nadzorowanie, in
formowanie, sprzedawanie i inne temu po
dobne czynności. Czy mógłby pan powie
dzieć, na jakie czynności przypada ten czas?
(Jeżeli na więcej niż jedną czynność: która z nich jest najważniejsza?)
Czas poświęcany na pracę z ludźmi ( Lc) (2) Ile godzin tygodniowo zajmują panu kontakty z ludźmi?
Złożoność pracy z symbolami ( Sz)
(3) Czy w zakres pana pracy wchodzą takie czynności jak czytanie lub pisanie? Należy tu uwzględnić np. - listy, dokumenty, proje
kty, kwity i wszystkie inne tego rodzaju pisane materiały. Czy mógłby pan powie
dzieć, na czym te czynności polegają? Jakie
go rodzaju spraw te materiały dotyczą? Pro
szę podać typowe przykłady.
Czas poświęcony na pracę z symbolami (S c) (4) Ile godzin tygodniowo zajmuje panu w pracy czytanie, pisanie, czy też kontakt z innymi pisanymi materiałami pana pracy?
Złożoność pracy z przedmiotami ( Pz) (5) Czy w zakres pana pracy wchodzi praca fizyczna, niezależnie od tego czy jest to praca prosta, czy też z użyciem narzędzi lub maszyn? Mamy tu na myśli wszystko, co wymaga pracy rąk - np. obsługa ob
rabiarki lub maszyny dentystycznej, prze
suwanie mebli czy gra na fortepianie. Czy mógłby pan powiedzieć, na czym polega ta praca? Jakich narzędzi, sprzętu lub wy
posażenia pan używa?
Czas poświęcany na pracę z przedmiotami (Pc) (6) Ile przeciętnie godzin tygodniowo spędza pan w swoim zakładzie na pracy fizycznej?
W skaźniki
9 - całościowy kontakt z ludźmi, 8 - omawianie z elementami negocjacji, 7 - instruowanie - nauczanie, 6 - nad
zorowanie, 5 - proste kontrolowanie pracy innych, 4 - bieżące pouczanie - przekonywanie, 3 - proste porozumie
wanie się - przekazywanie lub wymiana prostych informacji, 2 - odbieranie in
strukcji pomocniczych, 1 - bieżąca ob
sługa, 0 - minimalne lub żadne kontakty z ludźmi.
Liczba godzin
8 - syntetyzowanie, 7 - koordynowanie, poszukiwanie nowych rozwiązań, 6 - analizowanie - sprawdzanie i ocena danych, 5 - kompilowanie informacji, 4 - przetwarzanie danych w standardowy sposób, 3 - obliczanie, 2 - przepisywanie danych, czytanie instrukcji, 1 - ocena łatwo porównywalnych charakterystyk, 0 - minimalny lub żaden kontakt z sym
bolami.
Liczba godzin
8 - przygotowanie maszyn i urządzeń, 7 - wykonywanie precyzyjnych zadań, 6 - kontrola pracy prostych maszyn i urządzeń, 4 - manipulowanie rękoma i narzędziami, 3 - bieżąca obsługa pros
tych maszyn i urządzeń, 2 - praca ręczna z materiałem, 1 - prosta praca ręczna, 0 - minimalny lub żaden związek z przedmiotami.
Liczba godzin
FUNKCJONALNA EKWIWALENTNOŚĆ POMIARU... 7 7
Kompleksowość zadań (K z)
(Pytania 1-6 łącznie) 7 - złożone systemy analizy i syntezy, - użycie intuicji i pomysłowości, j - rozwiązywanie nowych problemów, 4 - praktyczna wiedza, 3 - obróbka niewielkiej ilości informacji, 2 - mały stopień koncentracji i samodzielnego myślenia, 1 - praca prosta, całkowicie zrutynizowana, nie wymagająca namy
słu.
Chcemy podkreślić, iż w latach 1978-1980 podjęto próby sprawdzenia rzetelności pom iaru poprzez specjalne badania dodatkow e. Badania te ograni
czono do tej podpróby respondentów z badań zasadniczych, k tó ra została zrealizowana w dwóch m iastach - Łodzi i W rocławiu. Przyjęto, iż badania obejm ują jedynie tych respondentów, którzy od chwili badań zasadniczych nie zmienili swojej pracy. Zestaw informacji pozwalający zidentyfikować potencjal
nych respondentów uzyskano przy pom ocy ośmiu pytań, które stanowiły ruchom ą część kwestionariusza. Odpowiedzi n a pytania tej części pozwoliły wyeliminować te osoby, które podały inne miejsce pracy, czy też inną nazwę wykonywanego zawodu, lub zajmowanego stanowiska, bądź też inną nazwę stanow iska bezpośredniego zwierzchnika niż w badaniach zasadniczych. O sta
tecznie do próby weszły 103 osoby, co do których zakładano, iż ich praca nie uległa zmianie w czasie, jaki upłynął od badania zasadniczego.
D la każdego przypadku inform acje n a tem at złożoności pracy z ludźmi, symbolami i przedm iotam i uzyskane w badaniach pogłębionych zostały porów nane z analogicznymi inform acjam i badań zasadniczych. Jeżeli sub- stantyw na złożoność pracy jest określona przy pom ocy konfirmacyjnej analizy czynnikowej, to korelacja między konstruktam i uzyskanymi dla dwóch badań - zasadniczych i pogłębionych - wynosi 0,911. T ak a wartość współczynnika korelacji pow inna wprawiać socjologa w dobre samopoczucie, gdyż m a on podstaw y przypuszczać, że dokonuje względnie rzetelnego pom iaru - przy
najmniej w tym sensie, iż jest to pom iar w wysokim stopniu odtwarzalny.
Czy jest to pom iar m iędzykulturow o trafny? Pozytywną odpowiedź n a to pytanie m ożna uzyskać porów nując współczynniki lam bda w m odelach pom ia
rowych dla U SA w latach 1964-1974 i Polski w latach 1978-1992. Przed
stawione w tabeli 1 współczynniki pochodzą z m odeli zawierających jeszcze inne zmienne. N ie zmienia to jed nak ogólnego obrazu om awianych zależności.
W obu krajach złożoność pracy z danym i i ludźmi stanow ią najważniejsze wskaźniki ogólnej złożoności pracy, podczas gdy złożoność pracy z przed
m iotam i i zmienne czasowe odgrywają m niejszą rolę.
78 K.M . SŁOMCZYŃSKI, К . JANICKA, B.W. MACH, W. ZABOROWSKI
Tabela 1. Wartości parametrów modelu substantywnej złożoności pracy w badaniach amerykańskich (1964, 1974) i polskich (1978, 1992)*
Zmienne Badania amerykańskie Badania polskie
1964 1974 1978 1992
Złożoność pracy z ludźmi 0,77 0,63 0,89 0,83
Złożoność pracy z symbolami 0,86 0,75 0,89 0,85
Złożoność pracy z przedmiotami 0,24 0,05 0,23 0,42
Czas pracy z ludźmi 0,50 0,40 0,26 0,57
Czas pracy z symbolami 0,59 0,53 0,61 0,31
Czas pracy z przedmiotami -0,59 -0,57 -0,67 -0,63
Kompleksowość zadań 0,79 0,66 0,88 0,83
a Wszystkie wartości współczynnika lambda istotne statystycznie przy p < 0,05.
Ekwiwalentność pomiaru autorytaryzmu
W arunki pom iaru autorytaryzm u mężczyzn w Polsce (1978) i Stanach Zjednoczonych (1964) różniły się tak znacznie, że twórcy stosownych m odeli pom iarow ych (Miller, Słomczyński, Schoenberg 1981) postanow ili stworzyć konstrukty specyficznie narodow e.
Z tabeli 2 wynika, że do finalnych m odeli pom iarowych dla każdego z analizow anych krajów włączono pięć wskaźników wspólnych oraz wskaźniki specyficzne - trzy w przypadku polskim i cztery w amerykańskim. Jednocześnie m ożna zobserwować, że w Stanach Zjednoczonych fundam entalne znaczenie (najwyższe w artości współczynników lam bda) m ają wskaźniki (1) i (8), z k tó rych tylko pierwszy został włączony do m odelu polskiego. Podobnie rzecz się przedstaw ia w przypadku kolejnej pary wskaźników najważniejszych w m odelu am erykańskim , oznaczonych w omawianej tabeli num eram i (2) i (9). N atom iast w m odelu polskim na zestaw wskaźników najważniejszych składają się, obok wspom nianych wcześniej (1) i (2), trzy inne, związane z czynnikiem charakterys
tycznym dla w arunków polskich, określonym przez twórców m odelu pom iaro
wego m ianem „biurokratycznego” (Miller, Słomczyński, Schoenberg 1981).
W skaźniki te w m odelu am erykańskim nie wystąpiły (10 i 11), bądź miały znaczenie drugorzędne (4). Z kolei elementem m odelu polskiego stał się wskaźnik (12), w m odelu amerykańskim nieobecny, a z autorytaryzm em pozostający w nader luźnym związku pojęciowym.
A naliza danych polskich zebranych w ro ku 1992 ujawniła możliwość stworzenia koherentnego m odelu pom iarowego autorytaryzm u - tak dla mężczyzn, ja k i dla kobiet - złożonego ze wszystkich jedenastu wskaźników
FUNKCJONALNA EKWIWALENTNOŚĆ POMIARU... 79
Tabela 2. Model pomiaru autorytaryzmu wśród dorosłych mężczyzn w Polsce (1978) i Stanach Zjednoczonych (1964)
W skaźniki autorytaryzm u2 Ł adunki czynnikowe1
Dane polskie Dane ame rykańskie model
polski
model amery
kański
model amery
kański
model polski
(1) Najważniejszą rzeczą, której trzeba nauczyć dzie
ci, jest całkowite posłuszeństwo wobec rodziców. 0,73 0,66 0,65 0,71 (2) W tym skomplikowanym świecie jedynym sposo
bem na to, aby wiedzieć co robić, jest zdać się na
specjalistów i doradców. (M) 0,53 0,51 0,52 0,49
(3) Niedobrze jest robić cokolwiek w inny sposób niż
robiły to poprzednie pokolenia. (M) 0,40 0,52 0,44 0,40
(4) Każdy dobry kierownik, aby uzyskać uznanie i posłuch, powinien być surowy i wymagający wobec
ludzi, którzy mu podlegają. 0,53 0,54 0,46 0,52
(5) Żaden przyzwoity mężczyzna nie może szanować kobiety, która przed małżeństwem nawiązywała sto
sunki seksualne. 0,42 0,45 0,37 0,34
(6) Więzienie - to za mało dla przestępców seksual
nych: powinni oni podlegać również karom cielesnym
lub czemuś jeszcze gorszemu. (M) 0,41 0,39
(7) Młodym ludziom nie powinno się pozwalać czytać tych książek, które wywołują w ich głowach zamęt
i zamieszanie. 0,33 0,44
(8) Na świecie istnieją dwa rodzaje ludzi: słabi i mocni. - 0,41 0,62 - (9) Ludzie, którzy podważają utarte sposoby działa
nia, zwykle sprawiają kłopot. (M) . 0,21 0,51 .
(10) Zawsze powinno się okazywać szacunek tym,
którzy sprawują władzę. 0,62 . . 0,31
(11) Każdy powinien być posłuszny wobec swoich zwierzchników, niezależnie od tego, czy jest przeko
nany o ich racji. 0,50 0,33
(12) Z którym z tych dwóch zdań pan się zgadza:
„każdy czyn zgodny z prawem jest właściwy”, czy „są
czyny zgodne z prawem, które są niewłaściwe?” (M) 0,42 _ _ 0,17
chi2/df 0,72 1,18 0,68 1,03
Korelacja: Model polski/model amerykański 0,90 0,88
1 Wszystkie ładunki czynnikowe istotne przy p < 0,05.
2 Wysoka wartość wskaźnika oznacza odpowiedź wyrażającą zgodność lub częste występowanie;
gdy w pytaniu (stwierdzeniu) występuje alternatywa, jej pierwszy człon jest punktowany wysoko;
(M) oznacza modyfikację polskiej wersji pytania.
80 K.M . SŁOMCZYŃSKI, К . JANICKA, B.W. MACH, W. ZABOROWSKI
Tabela 3. Wskaźniki autorytaryzmu kobiet i mężczyzn w Polsce 1992: porównanie mocy tych wskaźników z przejawianą w roku 1978.
Wskaźniki autorytaryzmu Ładunki czynnikowe Moc Kobiety Mężczyźni wskaźnika (l)Najważniejszą rzeczą, której trzeba nauczyć dzie
ci, jest całkowite posłuszeństwo wobec rodziców. 0,70 0,64 bez zmian (2) W tym skomplikowanym świecie jedynym spo
sobem na to, aby wiedzieć co robić, jest zdać się na
specjalistów i doradców. 0,39 0,44 silny spadek
(3) Niedobrze jest robić cokolwiek w inny sposób
niż robiły to poprzednie pokolenia. 0,52 0,51 lekki spadek (4) Każdy dobry kierownik, aby uzyskać uznanie
i posłuch, powinien być surowy i wymagający wo
bec ludzi, którzy mu podlegają. 0,52 0,47 lekki spadek (5) Żaden przyzwoity mężczyzna nie może szano
wać kobiety, która przed małżeństwem nawiązywa
ła stosunki seksualne. 0,53 0,43 bez zmian
(6) Więzienie - to za mało dla gwałcicieli; trzeba by
ich karać jeszcze ostrzej*. 0,36 0,40 bez zmian
(7) Młodym ludziom nie powinno się pozwalać czytać tych książek, które w ich głowach mogą
wywołać zamęt*. 0,41 0,37 bez zmian
(8) N a świecie istnieją dwa rodzaje ludzi: słabi i silni*. 0,54 0,51 silny wzrost (9) Ludzie, którym nie podobają się sprawdzone
i utarte sposoby działania, są zwykle przyczyną
kłopotów*. 0,41 0,36 silny wzrost
(10) Zawsze powinno się okazywać szacunek tym,
którzy sprawują władzę. 0,51 0,48 silny spadek
(11) Każdy powinien być posłuszny wobec swoich zwierzchników, niezależnie od tego, czy jest przeko
nany o ich racji. 0,55 0,47 lekki spadek
(12) Z którym z tych dwóch zdań pan się zgadza:
„każdy czyn zgodny z prawem jest właściwy”, czy
„są czyny zgodne z prawem, które są niewłaściwe?” zanik (13) Robiąc coś, najlepiej trzymać się sprawdzonych
i utartych sposobów*. 0,62 0,57 silny wzrost
* Gwiazdką oznaczono pytania zmodyfikowane w 1992 roku.
powiązanych tem atycznie z pojęciem autorytaryzm u. Jednocześnie okazało się, że nieobecny wcześniej w żadnym z m odeli wskaźnik (13) należy do najsilniejszych w m odelu z ro k u 1992. Znikła natom iast anom alia uwzględniona w m odelu polskim z ro k u 1978, znajdująca wyraz w dużej użyteczności wskaźnika (12). Pon ad to , ja k w ynika z analizy wartości współczynników
FUNKCJONALNA EKWIWALENTNOŚĆ POMIARU... 81
lam bda ujętych w tabeli 3, istotnie zyskał na znaczeniu wskaźnik (8). Od
pow iada to strukturze konstruktu amerykańskiego z rok u 1964, w którym wskaźnik ten pełnił rolę fundam entalną i, co ważniejsze, koresponduje z wiedzą teoretyczną o naturze postaw autorytarnych. W yraźnie wzrosło również zna
czenie w skaźnika (9), należącego do czterech najważniejszych w m odelu amerykańskim.
Przegląd współczynników lam bda umieszczonych w tabeli 3 pozw ala również stwierdzić, że podczas gdy - z jednej strony - zachował swoją supremację wskaźnik najważniejszy zarów no w Polsce, ja k i w USA, to z drugiej strony - spadło znaczenie specyficznie polskiego czynnika „biurokratycznego” . Nieobecne w m odelu am erykańskim wskaźniki (10) i (11) przestały odgrywać w przypadku Polski kluczową rolę, a wskaźnik (4), podobnie jak w USA, stał się elementem m odelu o roli drugorzędnej.
Niewykluczone, że om aw iany wcześniej rezultat stanowi przejaw zjawiska, którem u w arto nadać szerszą interpretację nawiązującą do wspomnianej wcześ
niej koncepcji wskaźników „narodow o specyficznych”. D ane zebrane w Polsce w 1992 ro k u cechuje deform acja charakterystyczna dla okresu zmiany systemo
wej. D eform acja ta wyraża się w spadku znaczenia wspom nianych wcześniej wskaźników (4), (10), (11), z których każdy dotyczy stosunku do władzy.
Okazuje się, że w w arunkach zmian systemowych poleganie n a władzy przestaje być tak istotnym elementem syndrom u autorytarnego, ja k to w ynika z wiedzy teoretycznej i ja k to m iało miejsce w dawnej Polsce, w której czynnik określany przez jej badaczy m ianem biurokratycznego ujaw niał się z dużą siłą.
D ru g ą stronę kryzysu zaufania do możliwości władzy, jaki ujawnił się w przypadku jednostek usposobionych autorytarnie, stanowi reakcja tych jednostek na dokonyw ane posunięcia reform atorskie. W tabeli 3 widać, że kolejnym elementem deform acji m odelu pom iarowego opracow anego w okresie przem ian społecznych jest wzrost znaczenia wskaźników powiązanych z tradyc
jonalizm em bądź z konserwatyzmem . Znaczenie wskaźników oznaczonych num eram i (3), (9) i (13), a wyrażających niechęć do zm ian i społecznego eksperym entow ania istotnie wzrosła, praw dopodobnie w sposób incydentalny, ściśle związany z aktualnym i zdarzeniam i. O statni ze wspom nianych wskaź
ników (13) pełni w nowym konstrukcie polskim rolę fundam entalną, choć w ro k u 1978 nie był obecny, a pierwszy z wymienionych stał się z poprzednio najsłabszego jednym z czterech najważniejszych. Jednocześnie tylko ten ostatni był obecny w m odelu am erykańskim , jednakże nie pełnił tak istotnej roli jak w m odelu dla Polski 1992.
Interesujące, że dane zebrane w 1992 roku n a U krainie pozwalają na skonstruow anie - zarów no w przypadku mężczyzn, ja k i kobiet - m odelu identycznego z polskim . M odele ukraińskie charakteryzują się podobieństwem hierarchii wielkości współczynników lam bda dla poszczególnych wskaźników oraz m niejszą koherencją (wartość stosunku współczynnika chi2 i liczby stopni
82 K M . SŁOMCZYŃSKI, К . JANICKA, B.W. MACH, W. ZABOROWSKI
swobody wyższe od stwierdzonej w Polsce). W ynik ten potw ierdza przypusz
czenie, że uchwycono pow iązania między wskaźnikami autorytaryzm u specyfi
czne dla okresu odchodzenia od socjalizmu.
Z tabeli 3 w ynika również, że w przypadku kobiet konstrukt autorytaryzm u przedstaw ia się podobnie do stworzonego dla mężczyzn. Jednocześnie kon
strukt ten (podobnie było n a U krainie) jest w przypadku kobiet bardziej spójny.
Odpowiednie w artości współczynników lam bda są n a ogół wyższe dla kobiet, niekiedy znacznie (1, 5, 11). W yjątek stanow ią wskaźniki (2) i (6), których znaczenie jest nieco mniejsze wśród kobiet niż wśród mężczyzn.
D opasow any do danych z 1992 roku m odel pom iaru autorytaryzm u uwzględnia aż dwanaście wskaźników. Ze względu n a liczbę użytych wskaź
ników jest to najbardziej rozbudow any m odel pom iaru autorytaryzm u ze wszystkich m odeli używanych do tej pory w ram ach realizowanego przez nas projektu, w którym wykorzystujemy dane z Polski, Stanów Zjedno
czonych i U krainy. Powstaje pytanie, w jakiej mierze ten najbardziej „zło
żony” czy „pełny” m odel m ierzy autorytaryzm lepiej lub bardziej dokładnie niż inne ewentualne modele, k tó re (z jakichkolw iek powodów) uwzglę
dniałyby m niejszą liczbą wskaźników. Aby uzyskać odpowiedź na to pytanie, eksperym entowaliśm y na danych z roku 1992 z dużą liczbą m odeli wy
korzystujących różne podzbiory pytań wskaźnikowych przedstawionych w ta beli 2. W różnych m odelach uwzględnialiśmy od 7 do 11 wskaźników.
Okazuje się, że korelacje pom iędzy pom iaram i autorytaryzm u uzyskanymi przy użyciu tych m odeli a pom iarem otrzym anym z m odelu „pełnego” , dw unastowskaźnikowego nigdy nie są niższe od wartości 0,92. Przykładowo, korelacja m iędzy pom iarem dokonanym przy użyciu m odelu z ro k u 1978 uwzględniającego 8 wskaźników a pom iarem dokonanym przy użyciu dw unas
towskaźnikowego m odelu z tabeli 3 wynosi dla danych z 1992 roku 0,95 dla kobiet i 0,94 dla mężczyzn. P onadto, nie tylko korelacje miedzy pom iaram i dokonyw anym i za pom ocą różnych m odeli pom iarowych sa bardzo wysokie.
Bardzo w ysoka jest również stabilność ładunków czynnikowych charakteryzu
jących wagę poszczególnych wskaźników w konstrukcji samego pojęcia „au to rytaryzm ” - w różnych m odelach pom iarowych ładunki te są w zasadzie takie same. Największa zaobserw ow ana różnica między jakim ikolwiek dwom a m o delami w standaryzow anej wielkości lam bda nie przekroczyła 0,04.
W ynika z tego, że pom iary dokonyw ane za pom ocą „pełnego” m odelu i modeli uwzględniających m niejszą liczbę wskaźników, są w zasadzie identycz
ne. W przypadku autorytaryzm u zatem dysponujem y dużą ilością dobrych wskaźników, które w różnych zestawach i w różnej liczbie m ogą być używane do pom iaru postaw autorytarnych.
FUNKCJONALNA EKWIWALENTNOŚĆ POMIARU... 83
Zakończenie
W artykule tym przedstaw iono sposoby ustalania ekwiwalentności pom iaru w m iędzykrajowych badaniach nad wpływem w arunków pracy n a psycho
logiczne nastawienia, wartości i postawy. Przedstawione analizy świadczą o tym, że zarów no w przypadku złożoności pracy, ja k i konserwatywnego autorytaryzm u osiągnięto to, co w języku m etodologicznym nazywa się trafnoś
cią m iędzykulturow ą. Pojęcie to oznacza, iż w różnych kontekstach społecznych - n a przykład w różnych krajach - dane zjawisko jest m ierzone zgodnie z założeniami teoretycznymi, a w konsekwencji wynik pom iaru daje się zasadnie porównać.
Przyjęliśmy, że złożoność pracy - jak o zmienna „obiektyw na” - pow inna być m ierzona za pom ocą dokładnie tych samych wskaźników. Aby uzyskać ekwiwalentność pom iaru uwagę skupiono n a samych narzędziach badawczych, a następnie spraw dzono, czy dają one takie same rezultaty. W yniki konfir- macyjnej analizy czynnikowej przekonały nas, iż m odel pom iarow y m a w zasa
dzie te same własności w obu krajach i w różnych okresach czasu.
Inaczej jest jednak z autorytaryzm em . W latach siedemdziesiątych różnice w zakresie narodow o specyficznych wskaźników autorytaryzm u były spore.
W pracy M iller, Słomczyński i Schoenberg (1981) pokazano jednak, iż zarów no w USA, ja k i Polsce relacja między wskaźnikam i uniwersalnymi i specyficznymi okazała się n a tyle silna, iż m ożna było przyjąć, że każdy z typów tych wskaźników mierzył dokładnie to samo. Skoro tak, to narodow e wskaźniki nie zakłócały funkcjonalnej ekwiwalentności pom iaru, a sam pom iar wzmacniały.
Interesujące jest przesunięcie znaczenia niektórych wskaźników w Polsce w latach 1978-1992. W 1978 ro k u w polskim m odelu autorytaryzm u spore znaczenie m iały wskaźniki wyrażające poparcie dla biurokracji. W 1992 roku znaczenie tych wskaźników spadło. Cały m odel pom iarowy stracił swą polską specyfikę i bez zastrzeżeń przystaje do wzorca teoretycznego. Należy przy tym stwierdzić, że nic nie wskazuje n a to, aby w U SA zmieniło się znaczenie pytań mierzących autorytaryzm . W każdym razie dane z General Social Survey wskazują n a daleko idącą stabilność związków między niektórym i wskaźnikam i autorytaryzm u, i to w okresie ostatnich dwudziestu lat.
Ekw iw alentność wskaźników i całych m odeli pom iarowych m oże być efektywnie studiow ana przy użyciu konfirmacyjnej analizy czynnikowej. W ar
tykule tym pokazaliśm y dość podstaw owe zastosowanie tej analizy. Niektórzy badacze zalecają bezpośrednio testowanie różnic w pom iarze, opierając się na analizie wielu populacji ułatwionej dzięki program ow i Lisrel. T rzeba jednak zdawać sobie sprawę, że istotność różnic między populacjam i jest funkcją wielkości prób. W konsekwencji, przy bardzo licznych próbach praw dopodo
bieństwo odrzucenia hipotezy o ekwiwalentności pom iaru zwiększa się. A by
84 K.M . SŁOMCZYŃSKI, К . JANICKA, B.W. MACH, W. ZABOROWSKI
uniknąć przekonania, że tw orzone w socjologii konstrukty są słabo porów nywalne kulturow o, lepiej konfirm acyjną analizę czynnikową stosować do oddzielnych populacji i porów nyw ać rezultaty w postaci param etrów uzys
kiwanych modeli.
Literatura
A dler, L.L. (ed.). 1977. Issues in cross-cultural research. „Annals o f the New Y ork A cadem y o f Sciences” 285 (whole issue).
A dorno, T.W ., E. Frenkel-Brunsw ik, D .J. Levinson, S.R. Newitt. 1950. The Authoritarian Personality. New Y ork: H arper.
Berrien, F.K . 1967. Methodological and related problems in cross-cultural research. „International Journal o f Psychology” 2: 23-43.
Berry, J.W . 1969. On cross-cultural comparability. „International Journal of Psychology” 4: 119-128.
Brislin, R.W ., W .J. Lonner, R .M . Thorndike. 1973. Cross-Cultural Research M ethods. New Y ork: Jo h n Wiley and Sons.
Brislin, R.W . 1976. Comparative research methodology: Cross-cultural studies.
„International Journ al o f Psychology” 11: 215-219.
C ronbach, L.J., P.E. M eehl. 1955. Construct validity in psychological tests.
„Psychological Bulletin” 52: 281-302.
Elder, J. W . 1976. Comparative cross-national methodology. „A nnual Review of Sociology” vol. 2, Alex Inkeles (ed.), s. 209-230.
Frey, F.W . 1970. Cross-cultural survey research in political science. W: R. H olt, J.E. T u rn er (eds), The M ethodology o f Comparative Research. New York:
Free Press, s. 173-294.
Frijda, N ., G. Jahoda. 1966. On the scope and methods o f cross-cultural research.
„International Journ al o f Psychology” 1: 109-127.
Gabennesch, H. 1972. Authoritarianism as world view. „Am erican Journal of Sociology” IT. 857-875.
G ordon, L.V., A. K ikuchi. 1966. American personality tests in cross-cultural research - a caution. „Journal of Social Psychology” 69: 179-183.
Janicka, K ., J. Koralew icz-Zębik, K .M . Słomczyński. 1978. „W ymiary sytuacji pracy i ich psychologiczne konsekwencje” . W arszawa: IFiS PA N (materiały powielane).
K agitcibasi, C. 1970. Social norms and authoritarianism. „Journal o f Personality and Social Psychology” 16: 444-451.
K elm an, H . C., J. Barclay. 1963. The F. Scale as a measure o f breadth o f perspective. „Journ al o f A bnorm al and Social Psychology” 67: 608-615.
K o hn , M . L. 1963. Social class and parent-child relationships: A n interpretation.
„A m erican Jou rnal o f Sociology” 68: 471-480.
FUNKCJONALNA EKWIWALENTNOŚĆ POMIARU... 85
K ohn, M .L . 1969. Class and Conformity: A study in Values. H om ewood, lllnois;
The D orsey Press (Drugie wydanie: 1977, University o f Chicago Press).
K ohn, M .L ., C. Schooler. 1969. Class, occupation, and orientation. „Am erican Sociological Review” 34: 659-678.
K oh n , M .L . 1977. Reassessment. W: Class and Conformity: A study o f Values.
D rugie wydanie. University of Chicago Press, s. 25-29.
K o h n , M .L., C. Schooler. 1983. W ork and Personality: A n Inquiry into the Impact o f Social Stratification. N orw ood, New Jersey: Ablex (przy współ
pracy M iller, J., M iller, K . A ., Schoenbach, C. i Schoenberga, R.).
K ohn, M ., K .M . Słomczyński. 1990. Social Structure and Self-Direction.
A Comparative Analysis o f the United States and Poland. Cam bridge, Basil Blackwell.
K o h n , M ., K .M . Słomczyński, К . Janicka, B.W. M ach, W. Zaborowski. 1992.
Social Structure and Personality under Conditions o f Radical Social Change:
A Theoretical Approach and Research Strategy. „Sisyphus. Social Studies”
2(VIII), s. 145-159.
M iller, J., K .M . Słomczyński, R.J. Schoenberg. 1981. Assessing Comparability o f Measurement in Cross-National Research: Authoritarian-Conservatism in Different Sociocultural Settings. „Social Psychology Q uarterly” Vol. 44, N o 3, 178-191.
N ow ak, S. 1965. Studia z metodologii nauk społecznych. W arszawa: Państwowe W ydawnictwo N aukow e.
Pearlin, L.I. 1962. Alienation fro m work: A study o f nursing personnel. „A m eri
can Sociological Review” 27: 314—326.
Przeworski, A., H. Teune. 1970. The Logic o f Comparative Social Inquiry. New Y ork: Willey.
Rose, A .M . 1966. Prejudice, anomie, and the authoritarian personality. „Sociolo
gy and Social R esearch” 50: 141-147.
Sears, R .P. 1961. Transcultural variables and conceptual equivalence. W: B.
K ap lan (ed.), Studying Personality Cross-Culturally, New York: H arper
& Row , s. 445-455.
Słomczyński, K.M ., J. Miller, M .L. Kohn. 1981. Stratification, work, and values:
A Polish-United States comparison., American Sociological Review” 46: 720-744.
Słomczyński, K .M ., M . K o h n . 1988. Sytuacja pracy i je j psychologiczne konsekwencje. W rocław: Ossolineum.
Szalai, A ., R. Petrella (eds). 1977. Cross-national Comparative Survey Research.
Oxford: Pergam on Press.
Triandis, H .C . 1972. The Analysis o f Subjective Culture. New York: Wiley.
Triandis, H .C ., J.W . Berry (eds). 1980. Methodology. Vol. 2 o f H .C .Triandis (ed.), Handbook o f Cross-Cultural Psychology. Boston: Allyn and Bacon, Inc.
W ejland, A., P. Daniłowicz. 1978. Pilotaż do badań. „W ymiary sytuacji pracy i je j psychologiczne konsekwencje”. W arszawa: IFiS PAN.
86 K M . SŁOMCZYŃSKI, К . JANICKA, B.W. MACH, W. ZABOROWSKI
The functional equivalence of measurement in the international comparative research. The case o f research on relationship between
social stratification and personality Summary
This paper deals with analytical tools o f an equivalent measurement in the international survey research. The equivalence o f measurement in this context takes place if one can document: (1) to what extent the questions asked in one country are equivalent to the questions asked in another, and (2) how far this equivalence concerns key problems o f the research. We present, here, and equivalent strategies o f research in the context o f the American - Polish research on the effect o f work situation on values, views, orientations, attitudes, and on some other aspects o f psychological functioning o f individuals. The analyses in this paper exemplify some analytical techniques - useful to assess an equivalence o f measurement in the cross-country comparative research. They are based on the confirmatory factor analysis. We conclude that the confirmatory factor analysis used to be especially suitable in assessment o f an equivalence o f measurement in the international survey research.
Функциональная эквивалентность измерения в сравнительных международных исследованиях.
Случай исследований социальной структуры и личности Резюме
Предмет статьи - исследовательские процедуры эквивалентного измерения в международных социологических зондажных исследованиях. В них эквивалентность измерения достигается тогда, когда исследователь в состоянии определить: (1) способ, согласно которому вопросы, применяемые относительно одного национального контекста, равноценны вопросам, применяемым в другой стране, и (2) способ, согласно которому упомянутая равноценность касается аспектов, существенных для предмета исследования. Анализируемые исследовательские стратегии, направленные на получение эквивалентности измерения, показаны на фоне международных, польско-американских зондажных исследований влияния условий работы на ценности, отношения, позиции, ориентации и др. стороны психологического функционирования личности. Статья иллюстрирует аналитические техники, ценные при оценке сравниваемости измерения в международных исследованиях. При таких техниках используется факторный анализ в конфирмационной версии. Принципиальный итог статьи - конфирмационный факторный анализ, особенно пригодный в оценке эквивалентности измерения в международных зондажных исследованиях.
