Gospodarstwa domowe osób starszego pokolenia w Polsce

Wanda Nowak-Sapota

U niw ersytet Łódzki

Gospodarstwa domowe osób starszego pokolenia w Polsce

Stan aktualny i perspektywy

P ojęcie „starzenie” rozpatruje się w zależności od celu badania w różnorodnych aspektach. W ujęciu chronologicznym je st to w iek kalendarzow y, w sensie biologicz­ nym kojarzy się z procesem zm ian, jak ie d o konują się z ró żn ą intensyw nością u po­ szczególnych osób, co nazyw ane je s t często w iekiem czynnościow ym . [Czechowicz,

1998]. Starzenie dem ograficzne odnosi się do społeczeństw a i je s t postrzegane jako w zrost liczby i udziału osób pow yżej pewnej granicy w ieku w śród ogółu ludności okre­ ślonego terytorium . [K ow aleski, 2000], R óżnorodność znaczenia słow a „starzenie” jest w yznacznikiem zakresu obecnych i przyszłych w yzw ań dla państw a, społeczeństw a, rodziny, które zw iązane są z postępującym procesem starzenia się populacji ludzkiej.

C elem opracow ania je st prezentacja i analiza danych statystycznych, które pozw a­ lają zasygnalizow ać skalę obecnych i przyszłych problem ów oczekujących na w łaści­ w e rozw iązania, aby osoby starszego pokolenia m ogły żyć godnie i bezpiecznie. Zasad­ niczym w ątkiem analizy je s t w skazanie m iejsca osób starszych w rodzinie, rozumianej w kategoriach spisu pow szechnego, a w ięc w yodrębnionej w ram ach gospodarstw a do­ m ow ego. P o d staw ą analizy s ą dane pochodzące z N arodow ego Spisu Pow szechnego 2002 r. oraz, w m iarę m ożliw ości, poprzednich spisów.

1. Z m ian y w liczbie i strukturze w ielkości gospodarstw dom ow ych

Z godnie z p rzy ję tą w Polsce d e fin ic ją gospodarstw o dom ow e tw o rz ą osoby za­ m ieszkujące razem i w spólnie utrzym ujące się. Pojedyncze osoby utrzym ujące się sa­ m odzielnie, niezależnie od sposobu zam ieszkiw ania, tw o rzą gospodarstw a jednoosobo­ we. W procesie kreow ania gospodarstw dom ow ych nie sposób w ięc pom inąć czynni­ ków natury ekonom icznej oraz sytuacji m ieszkaniow ej społeczeństw a. Poziom oraz po­ w szechność posiadania w łasnych dochodów , ja k rów nież dostępność zasobów m ieszka­ niow ych, są czynnikam i sprzyjającym i w zrostow i liczby gospodarstw dom ow ych.

W edług spisu z 2002 r. obszar Polski zam ieszkiw ało ponad 38 230 tys. osób, a do­ m inująca część (około 61,8% ) polskiego społeczeństw a, to m ieszkańcy miast. Około 99% ogółu ludności kraju skupiona je st w gospodarstw ach dom ow ych, a udział ten w a­ ha się od około 98,6% w m iastach do niem al 99,5% na wsi. Z biorow ość zam ieszkała w obiektach zbiorow ego zakw aterow ania liczyła w m om encie spisu 417,3 tys. osób, co ozn acza zm niejszenie się populacji w stosunku do 1988 r. o 324,4 tys. (o około 44% ).

A naliza dynam iki zm ian ogólnej liczby ludności Polski i ludności w gospodar­ stw ach dom ow ych w latach 1970-2002 pozw ala zauw ażyć:

♦ w zrost ogólnej liczby ludności od 1970 r., przy jednoczesnym w zroście liczby osób w gospodarstw ach dom ow ych;

♦ przyrost liczby ludności je st w yłącznie udziałem w zrostu m ieszkańców miast; ♦ liczba ludności gospodarstw dom ow ych w latach 1970-1978 w zrasta w takim sa­ m ym stopniu ja k ogólna liczba ludności kraju a praw idłow ość ta dotyczy zarów no m iast, ja k i terenów w iejskich;

♦ w 1988 r. w stosunku do 1970 w zrost liczby ludności w gospodarstw ach dom o­ wych w yprzedza tem po w zrostu ogólnej liczby ludności, w następnym okresie różnice te pogłębiają się, szczególnie w m iastach. N a w si różnice s ą niew ielkie, ale tem po spad­ ku ogólnej liczby ludności je st w iększe niż liczby osób w gospodarstw ach dom ow ych. W 2002 r. odnotow ano na terenie kraju, ponad 13 337 tys. gospodarstw dom ow ych skupiających w sw ym składzie 37 812,7 tys. osób. W latach 1978-2002 notuje się znaczny przyrost ogólnej liczy gospodarstw dom ow ych w stosunku do 1970 r., sięgają­ cy 27,7% w 1988 r. i ponad 42% w 2002 r. W ysokie w zględne przyrosty s ą szczególnie widoczne w m iastach od 45,9% w 1988 r. do 66,3% w 2002 r. w obec relatyw nie nie­ wielkich na w si. Tendencje dotyczące kierunku i stopnia zm ian liczby ludności skon­ centrowanej w gospodarstw ach dom ow ych charakteryzują się znacznym zróżnicow a­ niem terytorialnym . G eneralnie ludność gospodarstw dom ow ych w Polsce rośnie zde­ cydowanie w olniej niż ogólna liczba gospodarstw , a przyrost je st w yłącznie udziałem miast. N a w si w zrostow i gospodarstw dom ow ych tow arzyszy system atyczny spadek liczby ludności. K o n sek w en cją tych trendów są zm iany w strukturze w ielkości gospo­ darstw dom ow ych.

Z asadnicze zm iany d o ty czą utrw alającej się od 1970 r. tendencji spadku udziałów gospodarstw w ieloosobow ych przy dość intensyw nym w zroście odetka jed n o - i dw u­ osobow ych. W 1988 r. w stosunku do 1970 udział gospodarstw jednoosobow ych w zra­ sta o 13,7%, przy czym w m iastach je s t to przyrost niew ielki (około 1,5% ), natom iast bardzo intensyw ny na wsi, bo sięgający ponad 34% . W 2002 r., niem al co czw arte go­ spodarstw o w Polsce je s t jed n o o so b o w e a udział ich w ogólnej liczbie gospodarstw w zrasta o 35,5% w stosunku do 1988 r., stopień w zrostu osiąga 36,5% w m iastach i nie­ mal 30% n a wsi.

O pisane tendencje zm ian zn ajd u ją odzw ierciedlenie w system atycznym spadku przeciętnej w ielkości gospodarstw a dom ow ego. Pierw sze, istotne zm iany w tym zakre­ sie nastąpiły w latach 1970-1978. S padek średniej w ielkości gospodarstw a w Polsce 0 niem al 8% spow odow any był obniżeniem się je g o liczebności na w si o 8,3% oraz około 6% w m iastach. N astępny okres istotnych zm ian to lata 1988-2002. W 2002 r. w zrostow i ogólnej liczby gospodarstw o ponad 11% tow arzyszy spadek średniej jego w ielkości o 8,4%.

S tatystyczne gospodarstw o dom ow e w Polsce liczyło w 2002 r. średnio 2,84 osób, w m iastach około 2,60 osób i na wsi 3,33 osób. G ospodarstw a o najm niejszej liczebnie w ielkości odnotow ano w w ojew ództw ie łódzkim (2,63 osób), a najw iększe w podkar­ packim (3,38 osób). W obszarze relatyw nie niskich w artości średniej znalazły się, obok łódzkiego, d w a w ojew ództw a Polski Południow ej (dolnośląskie i śląskie) oraz zachod­ niopom orskie i m azow ieckie. N ajw ięk szą p rzeciętną w ielk o ścią gospodarstw a dom o­ w ego legitym ow ały się - obok podkarpackiego - m ałopolskie i w ielkopolskie.

2. O sob y starsze w strukturze gospodarstw dom ow ych

Z biorow ość określana pojęciem „ludność starsza” obejm uje osoby w różnym w ie­ ku, przy czym dolna granica przyjm ow ana je st na ogół na poziom ie 60 lat. Jest to gru­ pa osób zróżnicow ana zarów no z punktu w idzenia m ożliw ości w ynikających m iędzy innym i z kondycji fizycznej, psychicznej, sytuacji ekonom icznej i pozycji społecznej, ja k rów nież z punktu w idzenia szeroko rozum ianych potrzeb, których zaspokajanie jest

niezbędne dla zapew nienia godnego życia. [O braniak, 1998, K ow aleski, 2000],

W 2002 r. n a terenie kraju zarejestrow ano 6483,4 tys. osób w w ieku 60 i więcej lat, co w stosunku do 1988 r. oznacza w zrost o ponad 16%. W 2002 r. osoby starsze stano­ w iły 17% ogólnej liczby ludności Polski.

O b szar Polski, z punktu w idzenia udziałów procentow ych osób w w ieku 60 lat 1 w ięcej w ogólnej liczbie ludności kraju, m ożna podzielić na trzy jedn o ro d n e, spójne terytorialnie regiony. W ojew ództw a położone w zdłuż w ybrzeża oraz przylegające do

nich kujaw sko-pom orskie, lubuskie oraz w ielkopolskie tw o rzą region o najniższych udziałach ludności w starszym w ieku. W przedziale średnich poziom ów znalazło się pięć sąsiadujących ze so b ą w ojew ództw Polski Południow ej, a najw yższe odsetki od­ notow ano w regionie środkow o - w schodnim , który obejm uje pięć w ojew ództw two­ rzących zbliżony w tym w zględzie terytorialnie obszar.

L udność w starszym w ieku, tak ja k zdecydow ana w iększość społeczeństw a, skon­ centrow ana je s t w gospodarstw ach dom ow ych. W gospodarstw ach zbiorow ych za­ m ieszkiw ało w 2002 r. 5,2% ogólnej społeczności w w ieku 60 i więcej lat, przy czym rozkład udziałów je s t identyczny dla zbiorow ości m ężczyzn i kobiet. U dział ludności starszej, zam ieszkałej w gospodarstw ach zbiorow ych, zw iększył się niem al dw ukrotnie w stosunku do 1988 r.

O soby starsze zn ajd u ją różnorodne m iejsca w strukturze gospodarstw dom owych i rodzin. C zęść populacji kieruje m niejszym i lub bardziej licznym i zespołam i, pełniąc funkcję głow y gospodarstw a, część pozostaje w gospodarstw ach tw orzonych przez in­ ne osoby. [Szukalski, 2002].

W ogólnej liczbie ludności w starszym w ieku zam ieszkującej w gospodarstw ach do­ m ow ych, około 23,8% osób tw orzy sam odzielne gospodarstw a jednoosobow e. Propor­ cje te s ą zróżnicow ane w zależności od płci i m iejsca zam ieszkania. W m iastach osoby w w ieku 60 i więcej lat tw o rzą częściej jednoosobow e gospodarstw a (40,2% ), niż na w si (34,6% ) a odsetek ten je s t w yższy w zbiorow ości kobiet. W ogólnej liczbie gospo­ darstw dom ow ych w Polsce, około 30% stan o w ią gospodarstw a kierow ane przez oso­ bę w w ieku 60 i więcej lat. U dział ten je st nieco w yższy na w si (31% ), niż w miastach. W m iastach co czwarte gospodarstw o kierowane je st przez starszego m ężczyznę, po­ dobna sytuacja występuje na wsi. W ogólnej liczbie gospodarstw, których g ło w ąjest ko­ bieta, około 38% stanow ią gospodarstw a kierowane przez starsze osoby a odsetek ten się­ ga ponad 35% w m iastach i aż ponad 44% na wsi. Mężczyźni są głowami większych li­ czebnie zespołów niż kobiety. Prawidłowość ta charakterystyczna jest dla wszystkich gos­ podarstw w Polsce, ja k również kierowanych przez osoby w w ieku 60 lat i więcej, i to za­ równo w m iastach i na wsi. Osoby starsze, w dom inującym stopniu, są głowam i małych li­ czebnie zespołów, czego potwierdzeniem jest m niejsza średnia liczba osób przypadająca na jed n o gospodarstw o (2,06 osób) w porów naniu ze średnią dla ogółu gospodarstw dom o­ w ych (2,84 osób). Gospodarstw a kierowane przez m ężczyzn w w ieku 60 i więcej lat ma­ j ą w swym składzie średnio więcej osób (2,41), niż kierowane przez płeć żeńską (1,71).

Starsze kobiety w m iastach tw orzą mniej liczne zespoły osób, niż na obszarach wiejskich. A naliza danych spisow ych w skazuje, że w strukturze gospodarstw dom ow ych za­ m ieszkałych przez ludność w w ieku 60 i więcej lat dom inująca rolę odgryw ają gospo­ darstw a jed n o o so b o w e, natom iast w śród w ieloosobow ych zespołów m ałe liczebnie, najczęściej dw uosobow e gospodarstw a m ałżeńskie.

Jed n oznaczna ocena skutków prezentow anych zm ian w strukturze gospodarstw do­ m ow ych nie je st m ożliw a bez uw zględnienia m iejsca starszych osób w rodzinie, sposo­ bu zam ieszkiw ania, czy sytuacji ekonom icznej.

Jednym ze stosow anych kryteriów klasyfikacji je st podział gospodarstw na rodzin­ ne i nierodzinne. Do tej ostatniej grupy zalicza się m iędzy innym i gospodarstw a je d n o ­ o sobow e, a w ięc te, których udział w śród starszej populacji je s t najw iększy.

W 2002 r. w śród 13 337 tys. gospodarstw w Polsce d o m in u jącą pozycję zajm u jąg o - spodarstw a rodzinne (73,6% ), które k o ncentrują 90% ogółu ludności. Rodzinne gospo­ darstw a dom ow e stanow ią bazę gospodarstw w ieloosobow ych. T w orzą je osoby spo­ krew nione połączone na ogół w ięzam i pokrew ieństw a lub pow inow actw a. Rodzinę tw orzy para (m ałżeństw o lub partnerzy - kohabitanci) bez dzieci lub 'z jednym oraz w ięk szą lic zb ą dzieci, ja k też sam otny rodzic z jed n y m lub w ięk szą liczb ą dzieci. Pod­ staw o w ą k ateg o rią rodzinnych gospodarstw je st zespól osób tw orzących biologicznie je d n ą rodzinę. Jednorodzinne gospodarstw a stanow ią niem al 94% rodzinnych zespołów

w Polsce, skupiających 89,5% ludności gospodarstw dom ow ych.

W yodrębnione rodziny to w około 80% m ałżeństw a, w gospodarstw ach których za­ mieszkuje 83,7% ludności. Z n aczącą pozycję zajm ują jednorodzinne gospodarstw a m a­ tek z dziećm i (16,2% ), skupiające 3877 tys. osób, czyli 12,7% ogółu społeczności gos­ podarstw dom ow ych.

G ospodarstw a nierodzinne (26,4% ), to przede w szystkim gospodarstw a jed n o o so ­ bowe. O pisane proporcje poszczególnych typów rodzinnych gospodarstw dom ow ych w ykazują niew ielkie zróżnicow anie w przekroju m iast i wsi. N a ogół na terenach w iej­ skich notuje się trochę w yższe udziały rodzinnych gospodarstw , niż w m iastach, nato­ miast w śród gospodarstw nierodzinnych m niejszy odsetek jednoosobow ych. D om inu­ jącą pozycję w strukturze jednorodzinnych gospodarstw z ajm u ją rodziny z p arą m ał­ żeńską i to zarów no w m iastach, ja k i na wsi.

R odzinne gospodarstw a dom ow e m ają na ogół w sw ym składzie kilka pokoleń. Z punktu w idzenia celu niniejszego opracow ania interesują nas gospodarstw a, w skład których w ch o d zą w yłącznie starsze osoby. W 2002 r. tego typu gospodarstw odnotow a­ no w Polsce 2519,7 tys. (o k o ło ł9 % ) koncentrujących 3534,3 tys. osób, przy czym roz­ kład udziałów zarów no liczby gospodarstw , ja k i liczby ludności w nich zam ieszkałej jest niem al identyczny w m iastach i na wsi. W strukturze w ielopokoleniow ych gospo­ darstw dom ow ych 7,6% stan o w ią gospodarstw a osób w średnim w ieku, które zam iesz­ kują w spólnie z osobam i starszym i. Taki sam odsetek notujem y dla zespołów łączących ludność m ło d ą w średnim w ieku i ze starszego pokolenia. R elatyw nie najm niejszy udział (2,1% ) stan o w ią w spólne gospodarstw a osób m łodych i w w ieku 60 i w ięcej lat. W ielopokoleniow e gospodarstw a częściej m ożna spotkać na terenach w iejskich; udział ich w ogólnej liczbie gospodarstw składających się z kilku pokoleń w ynosi około 22%, podczas gdy w m iastach kształtuje się na poziom ie 12%.

Interesujących spostrzeżeń dostarcza analiza struktury gospodarstw dom ow ych osób w yłącznie w starszym w ieku w edług składu rodzinnego. W strukturze gospo­ darstw starszego pokolenia w ystępuje liczebna przew aga nierodzinnych gospodarstw dom ow ych, które stan o w ią 61,4% ich ogólnej liczby. Z biorow ość ta zdom inow ana jest przez g ospodarstw a jed noosobow e, których udział w ogólnej liczbie jed n o stek wynosi 98,6% i w aha się w granicach od 9 7 '8 % na w si do 99% w m iastach. Pozostała część, 38,6% ogółu rodzinnych gospodarstw , to niem al w 100% jednorodzinne zespoły, w skład których w ch o d zą w yłącznie starsze osoby.

P o d sta w o w ą k a teg o rią jednorodzinnych gospodarstw dom ow ych s ą w spółm ałżon­ kow ie w starszym w ieku, w zespołach których zam ieszkuje 97,2% , natom iast matki i ojcow ie z dziećm i stan o w ią je d y n ie około 2% ogółu ludności w yłącznie w w ieku 60 i więcej lat.

L iczba osób przypadająca na je d n o gospodarstw o dom ow e dla całej populacji znacznie odbiega sw ym poziom em od średniej dla populacji w starszym w ieku. Staty­ styczne gospodarstw o, w skład którego w ch o d zą w yłącznie starsi ludzie, liczy 1,4 osób przy średniej dla całego kraju 2,84 osób. P rzeciętna w ielkość gospodarstw a je s t niższa w m iastach (2,6 osób), w yższa na wsi (3,33 osób), natom iast w zbiorow ości w yłącznie starszego odłam u ludności poziom średnich je s t niem al identyczny na obu obszarach.

Jeśli chodzi o p rzeciętn ą w ielkość rodzinnych gospodarstw osób starszych to oscy­ luje ona w okół 2 osób (tak w m iastach, ja k i na w si), w obec średniej dla ogółu rodzin­ nych gospodarstw w kraju około 3,5 osób (w m iastach około 3,4 i na w si około 3,9). G ospodarstw a nierodzinne starszego pokolenia, to w zdecydow anej w iększości poje­ dyncze osoby (średnia 1,01).

3. Sytuacja ekonom iczna gospodarstw dom ow ych

O siągnięcie w ieku 60 lat dla kobiet i 65 lat dla m ężczyzn oznacza, w w iększości przypadków , odejście z aktyw nego życia zaw odow ego, czego k o n sekw encją je s t na ogół zm niejszenie dochodów . A naliza danych spisów pow szechnych z lat 1988 i 2002

w skazuje, że spadek aktyw ności polskiego społeczeństw a dotknął szczególnie osoby w w ieku przedem erytalnym . Trudna sytuacja na rynku pracy nie zachęca, a często unie­ m ożliw ia, aktyw izację starszej ludności. [Boroń, 2002], G łów nym źródłem zabezpie­ czenia środków na utrzym anie s ą stałe dochody z em erytur i rent. N ależy jed n ak zazna­ czyć, że s ą to św iadczenia otrzym yw ane w m iejsce dochodu z pracy, a w ięc nie doty­ c z ą całego społeczeństw a.

W ogólnej liczbie gospodarstw dom ow ych utrzym ujących się z pracy, zaledwie 3,9% stan o w ią gospodarstw a osób w w ieku 60 i więcej lat, a odsetek ten je st nieco wyż­ szy w gospodarstw ach, których głow ą je st kobieta (4,5% w obec 3,6% dla mężczyzn). G ospodarstw a osób starszych stanow ią dom in u jącą grupę w kategorii niezarobkow ych źródeł, przy w yższym udziale dla kobiet (66,3% ), niż m ężczyzn (60,6% ). G łó w n ą po­ z y c ją w tej kategorii dochodów s ą em erytury a w następnej kolejności renty. W popu­ lacji em eryckich gospodarstw jednostki kierow ane przez osoby starsze stan o w ią ponad 84% , przy czym w gospodarstw ach m ężczyzn udział ten sięga niem al 85% , a kierow a­ nych przez płeć żeń sk ą około 83% . G ospodarstw a, których głów nym źródłem utrzym a­ nia je s t renta, stanow ią znaczącą pozycję w strukturze ich ogólnej liczby, szczególnie w zbiorow ości kobiet. Liczba gospodarstw utrzym yw anych głów nie z renty wyniosła w 2002 r. ponad 1788 tys. W zbiorow ości tej około 49% stan o w ią gospodarstw a kiero­ w ane przez osoby w w ieku 60 i więcej lat. W gospodarstw ach tw orzonych przez m ęż­ czyzn o dsetek w ynosi około 34% , natom iast w gospodarstw ach kierow anych przez ko­ biety przekracza 61% .

A nalizując strukturę gospodarstw dom ow ych, których g ło w ą je s t osoba starsza, m ożna stw ierdzić, że po d staw ą utrzym ania je s t dochód pochodzący z niezarobkow ych źródeł. Z pracy utrzym uje się zaledw ie 6,7% gospodarstw starszego pokolenia. O dse­ tek ten je s t w yższy w gospodarstw ach kierow anych przez m ężczyzn (8,6% ), co w yda­ je się zrozum iałe ze w zględu na późniejszy w iek em erytalny. W strukturze niezarobko­ w ych źródeł d o m in u ją gospodarstw a em erytów , przy czym odsetek w zbiorow ości żeń­ skich głów je s t niższy. R elatyw nie znikom a część gospodarstw dom ow ych kierow a­ nych p rzez osoby w w ieku 60 i więcej lat utrzym uje się głów nie z innych niezarobko­ w ych źródeł (zasiłku pom ocy społecznej czy innej doraźnej pom ocy) oraz pozostaje na utrzym aniu (1,3% ).

S ytuacja ekonom iczna decyduje o jak o ści życia ludności. D la osób starszych je st to często m ożliw ość sam odzielnej egzystencji w naturalnych dom ow ych w arunkach. [M a­ kow iec - D ąbrow ska 2002]. Pokolenie starszej ludności niejednokrotnie pozostaje w relatyw nie lepszej sytuacji ekonom icznej niż osoby m łode, które w szczególny spo­ sób zostały dotknięte skutkam i procesu transform acji.

Jednym z czynników objaśniających sytuację społeczno-ekonom iczną gospodarstw dom ow ych je s t sam odzielność zam ieszkiw ania. Z decydow ana w iększość osób star­ szych dysponuje m ieszkaniem , ale często dzieli je z gospodarstw em dom ow ym innych osób, najczęściej dorosłych dzieci. W 2002 r. z ogólnej liczby 13 337 tys. gospodarstw dom ow ych ponad 76% dysponow ało sam odzielnym m ieszkaniem , natom iast w śród gos­ podarstw z osobam i starszym i w skaźnik sam odzielności sięga niem al 81% . U dział go­ spodarstw dysponującym sam odzielnym m ieszkaniem kształtow ał się na poziom ie oko­ ło 20% w kategorii jed n o - i dw uosobow ych oraz ponad 23% w śród trzyosobow ych go­ spodarstw . W yższy w skaźnik 35,6% odnotow ano dla 4-osobow ych i więcej zespołów. Z bliżony rozkład udziałów spotykam y w m iastach i na wsi. O dsetek gospodarstw m a­ ją cy ch sam odzielne m ieszkanie je s t w yższy w populacji gospodarstw z osobam i w star­

szym w ieku. D otyczy to zarów no zbiorow ości m iast, ja k i wsi.

Potw ierdza to tezę, że sam odzielność zam ieszkiw ania zależy nie tyko od sytuacji społecznej czy ekonom icznej starszych osób, ale rów nież m ożliw ości usam odzielnienia się m łodszego pokolenia. N a w si dodatkow ym czynnikiem je s t różnorodność tradycji oraz system budow nictw a m ieszkaniow ego, sprzyjający w spólnem u zam ieszkiw aniu.

4. G ospodarstw a jed n oosob ow e osób w starszym w ieku

Z dotychczasow ych analiz w ynika, że w strukturze gospodarstw dom ow ych, któ­ rych głow ą je st osoba starsza, w ystępuje liczebna przew aga nierodzinnych gospo­ darstw, które stan o w ią 61,4% ich ogólnej liczby (w m iastach 62,7% , na wsi 58,8% ). Zbiorowość ta zdom inow ana je s t udziałem gospodarstw jed noosobow ych (około 98% ogółu nierodzinnych gospodarstw ) i to najczęściej tw orzonych przez kobiety. Rozwój liczby i przem iany struktur gospodarstw dom ow ych z osobam i w w ieku 60 i więcej lat w znacznym stopniu osadzone s ą w obecnej sytuacji społeczno-gospodarczej i m inio­ nych trendach rozw oju ogółu gospodarstw dom ow ych. [N ow ak-Sapota, 2000]. C zynni­ ki kształtujące w ielkość gospodarstw w konsekw encji doprow adzają do zm ian relacji gospodarstw rodzinnych i nierodzinnych na korzyść tych drugich. M oże to oznaczać, że znaczna część starszego społeczeństw a będzie się starzeć z dala od rodziny, często w sa­ motności, co je s t niew ątpliw ie b o lesn ą dolegliw ością starości. [Frąckiew icz, 2004], Bliższe poznanie tego problem u daje analiza liczby oraz struktury dem ograficznej i społecznej osób, które tw o rzą jednoosobow e gospodarstw a dom ow e.

W ogólnej liczbie ludności, skoncentrow anej w gospodarstw ach dom ow ych, około 8,7% stanow i ludność jed noosobow ych gospodarstw , odpow iedni odsetek w zbiorow o­ ści osób w w ieku 60 i więcej lat kształtuje się na poziom ie około 23,8% . Ludność je d ­ noosobow ych gospodarstw dom ow ych zdom inow ana je st przez płeć ż e ń s k ą a szcze­ gólnie przez starsze kobiety. W 2002 r. niem al 31% zbiorow ości kobiet w w ieku 60 i więcej lat je s t g ło w ą jed noosobow ego gospodarstw a, zaś w skali kraju je st to 10% ogólnej liczby pań. M ężczyźni w skali kraju, w gospodarstw ach jednoosobow ych sta­ now ią 7,4% m ęskiej populacji, zaś w grupie osób starszych odsetek ten w ynosi około 13%.

Udział ludności starszej w gospodarstw ach jednoosobow ych w zrasta w raz z prze­ chodzeniem do starszych w iekiem roczników. Stała, rosnąca tendencja utrzym uje się w zbiorow ości m ężczyzn, choć tem po w zrostu je s t niew ielkie do 75 roku życia, w star­ szych natom iast grupach w ieku, następuje szybki przyrost udziałów. W populacji star­ szych kobiet, ich w yższym udziałom w gospodarstw ach jednoosobow ych, tow arzyszy rów nież ich w zrost w raz z w iekiem . O m aw iany w skaźnik osiąga najw yższy poziom w przedziale w ieku 80-85 lat, po czym obserw uje się je g o system atyczny spadek.

W strukturze ogółu gospodarstw dom ow ych niem al co czw arte je s t jednoosobow e, natom iast w śród gospodarstw tw orzonych przez osoby starsze ponad 38% stanow ią go­ spodarstw a pojedynczych osób.

Istotne różnice udziałów jed noosobow ych gospodarstw osób starszych w ogólnej ich liczbie obserw uje się w poszczególnych w ojew ództw ach, zw łaszcza w porów na­ niach uw zględniających podział m iasto-w ieś. Praw idłow ości te są odzw ierciedleniem struktury ogółu gospodarstw dom ow ych w edług w ielkości. N ajw iększe liczebnie gos­ podarstw a na obszarach m iast i wsi odnotow ano w w ojew ództw ie podkarpackim , a naj­ m niejsze w m iastach w ojew ództw łódzkiego i m azow ieckiego.

W życiu osób w podeszłym w ieku szczególnego znaczenia nabiera m ożliw ość kon­ taktu z rodziną. C zęść starszego społeczeństw a, z konieczności lub w yboru, tw orzy sa­ m odzielne gospodarstw o i m ieszka w odrębnym m ieszkaniu. C zęść osób, na ogół nie­ zależn a ekonom icznie, tw orzy odrębne gospodarstw o jednoosobow e, ale dzieli m iesz­ kanie z członkam i rodziny lub obcym i osobam i.

W 2002 r. w ogólnej liczbie gospodarstw dom ow ych w Polsce 76,2% osób zam iesz­ kuje sam odzielnie. O dsetek m ających odrębne m ieszkanie, w śród gospodarstw osób starszych, sięga niem al 81% i w yższy je st w m iastach (82,1% ), niż na wsi (78,8% ).

Z ag adnienie sam odzielności zam ieszkiw ania ludności w podeszłym w ieku je st zło­ żonym problem em . W pływ na indyw idualne decyzje w tym zakresie, obok czynników dem ograficznych, m ają tzw. determ inanty zachow aw cze. Zw iązane s ą one z w iekiem i p łc ią osób, które w danym m om encie zn a jd u ją się w różnych fazach rozw oju gospo­

darstw a. L udność w zw iązkach m ałżeńskich na ogół tw orzy gospodarstw a w ieloosobo­ w e do m om entu usam odzielnienia się dzieci i w m iarę upływ u lat - zgonu w spółm ał­ żonka. P ozostające osoby p o szerzają krąg sam otnych osób tw orzących jednoosobow e g ospodarstw a lub do łączają do gospodarstw sw ych dorosłych dzieci. O soby obu płci, które nigdy nie w stępow ały w zw iązki m ałżeńskie, najczęściej p o zo stają w jednooso­ bow ych gospodarstw ach zam ieszkujących sam odzielnie. W zbiorow ości osób rozwie­ dzionych i ow dow iałych, decyzje o sposobie zam ieszkiw ania zależą na ogół od kondy­ cji fizycznej i zdrow otnej, sytuacji społeczno-ekonom icznej, a także od czynnika su­ biektyw nego, ja k im je s t skłonność do tw orzenia sam odzielnego gospodarstw a, niż za­ m ieszkiw anie z innym i osobam i. [Keilm an, 1988], Z przeprow adzonych badań wynika, że w iększość ludzi starszych - niezależnie od płci i stanu cyw ilnego - w yraża chęć kon­ tak to w an ia się i przebyw ania z dziećm i, ale deklaruje odrębne zam ieszkiw anie. [Szatur- - Jaw orska, 1999],

W edług danych N SP 2002 w ogólnej liczbie gospodarstw zam ieszkałych sam odziel­ nie 38,2% stan o w ią gospodarstw a m ające w sw ym składzie osoby w w ieku 60 i więcej lat, udział ten je s t m niejszy w m iastach (34,8% ), niż na wsi (45,6% ). W zbiorow ości go­ spodarstw m ieszkających sam odzielnie z osobam i starszym i około 67% , to gospodar­ stw a z je d n ą o so b ą w w ieku pow yżej 60 lat (w m iastach 67,9% , a n a obszarach w iej­ skich 65,2% ).

W 2002 r. odnotow ano 2519,7 tys. gospodarstw dom ow ych, w skład których w cho­ dziły w yłącznie osoby w w ieku 60 i więcej lat (około 19% ogółu gospodarstw ), a 61,4% w śród nich, to gospodarstw a nierodzinne. W ogólnej liczbie 2594,1 tys. gospodarstw w P olsce niem al 43% stan o w ią osoby sam otnie użytkujące m ieszkanie. M ożna w nio­ skow ać, że sam odzielne zam ieszkiw anie starszej ludności tw orzącej jednoosobow e gos­ podarstw a, je s t d o m en ą m iast. N a obszarach m iejskich około 786,7 tys. osób w w ieku 60 i w ięcej lat zam ieszkuje sam otnie, co stanow i 48% liczby gospodarstw zam ieszka­ łych sam odzielnie z je d n ą o so b ą sta rs z ą na wsi je s t to populacja licząca 1467,7 tys. osób (22,1% ). Istotne różnice w poziom ie w skaźników , charakteryzujących sposób za­ m ieszkiw ania ludności m iast i w si, w y n ik ają m iędzy innym i z tradycji rodzinnych, w spólnoty m ajątkow ej (w spólne użytkow anie gospodarstw rolnych), ja k rów nież od­ m iennej struktury budow nictw a. (N ow ak-Sapota, 2002).

Z asoby m ieszkaniow e m iast to, w dom inującym stopniu, m ałe m ieszkania w bu­ dow nictw ie w ielkopłytow ym . Ludność starszego pokolenia najczęściej je s t użytkow ni­ kiem tych zasobów , co nie sprzyja w spólnem u zam ieszkiw aniu gospodarstw .

O soby starsze, w zdecydow anej w iększości, d ysponują dochodem pochodzącym ze św iadczeń em erytalnych i rentow ych, co pozw ala na ogół gospodarow ać sam odzielnie. P o tw ierd za to analiza danych dotyczących źródeł utrzym ania osób w w ieku 60 lat i w ię­ cej. W populacji 2519,7 tys. gospodarstw posiadających w łasne źródło utrzym ania, 72,5% stan o w ią gospodarstw a em erytów i ponad 22% rencistów , a odsetki te są zbliżo­ ne w m iastach i na wsi. G ospodarstw a jednoosobow e, czerpiące głów ne dochody z em erytury, stan o w ią niem al 54% ich ogólnej liczby, natom iast w śród rencistów udział jed n o o so b o w y ch gospodarstw kształtuje się na poziom ie niem al 81% , przy czym odset­

ki te s ą w yższe dla miast.

5. Przew idyw ane zm iany w liczbie i strukturze gospodarstw dom ow ych do 2030 r.

Z najom ość rozw oju liczby i przekształceń w strukturze gospodarstw dom ow ych m a ją ogrom ne znaczenie dla przygotow ania założeń i realizacji planów społeczno- -gospodarczych kraju oraz je g o regionów. Szczególnie istotną rolę w tym zakresie speł­ n ia ją prognozy długoterm inow e, które um ożliw iają nakreślenie podstaw ow ych proble­ m ów, które b ę d ą się pojaw iać w zw iązku z tendencjam i zm ian stanu i struktury dem o­ graficznej społeczeństw a. Z m iany te w bezpośredni sposób w p ły w ają na rozw ój liczby gospodarstw dom ow ych oraz ich strukturę w edług w ielkości. O soby dorosłe p ełn ią ro­

lę głów gospodarstw dom ow ych, a w ięc ich struktura w edług w ieku decyduje o liczbie gospodarstw. D zieci i m łodzież, w dom inującym stopniu, s ą członkam i gospodarstw , co wpływa na ich w ielkość.

Prognoza gospodarstw dom ow ych, opracow ana przez G U S, obejm uje lata 2003- 2030. P odstaw ą obliczeń prognostycznych były w yniki Pow szechnego Spisu Ludności i M ieszkań przeprow adzonego w 2002 r. oraz prognoza ludności na ten sam okres. [GUS, 2003], Z ałożenia prognostyczne doty czą przede w szystkim uw arunkow ań de­ m ograficznych i rodzinnych. W zakresie zm ian czynników ekonom icznych i sytuacji mieszkaniowej przyjęto ogólne kierunki trendów ze w zględu na brak szczegółow ych prognoz rozw oju gospodarczego, zw łaszcza dla w ojew ództw .

O gólna liczba ludności w gospodarstw ach dom ow ych od 2002 r. będzie system a­ tycznie zm niejszała się, osiągając w 2030 r. poziom 34 906,6 tys. Spadek o 7,6% jest wyłącznie udziałem m iast, na terenie których liczba ludności w gospodarstw ach zmniejszy się do 19 959,5 tys. (około 12%), natom iast liczba ludności w gospodar­ stwach dom ow ych na w si w zrośnie do 14 947,1 tys., czyli o około 2,8% . Pow iększać się będzie rów nież zbiorow ość ludności zam ieszkującej obiekty zbiorow ego zakw ate­ rowania, osiągając w 2030 r. poziom niem al 800 tys., co oznacza w zrost o około 200 tys. w stosunku do 2002 r. Przyrosty są zróżnicow ane w poszczególnych grupach w ie­ ku, ale najw iększe przew iduje się w śród starszych w iekiem osób, szczególnie powyżej 74 lat.

W edług szacunków , w okresie do 2030 r. przew idyw any je s t w zrost liczby gospo­ darstw, najbardziej intensyw ny do 2020 r. (o 14,4%). O gólna liczba gospodarstw zw ięk­ szy się w tym okresie do 15,3 m in, a w następnym dziesięcioleciu nie n astąp ią w iększe zmiany. Tem po w zrostu będzie zróżnicow ane na terenach m iast i wsi. W m iastach oko­ ło 7% przyrost - w stosunku do 2002 r. - oczekiwany je st w 2010 r.; w okresie do 2020 r. nie przew iduje się zm ian, a w następnym dziesięcioleciu liczba gospodarstw dom o­ wych zm niejszy się o około 516 tys. osób. N a obszarach w iejskich przew idyw any jest system atyczny w zrost gospodarstw dom ow ych sięgający około 40% do 2030 r.

O bliczenia prognostyczne są w ynikiem zakładanych przekształceń w strukturze de­ m ograficznej ludności. [Jelonek, 2004]. N iższy poziom dzietności kobiet i w iększy spa­ dek um ieralności p o w o d u ją zm niejszanie się populacji dzieci, przy w zrastającej liczbie osób w starszym w ieku. Z najdzie to odzw ierciedlenie w strukturze w ielkości gospo­ darstw dom ow ych oraz spadku przeciętnej w ielkości gospodarstw a.

G ospodarstw o dom ow e w Polsce będzie m iało przeciętnie w swym składzie w 2030 r. około 2,3 osób, w obec 2,8 osób w 2002 r. Spadek ten będzie głów nie konsekw encją zm niejszenia się w ielkości gospodarstw na wsi z 3,3 osób w roku 2002 do 2,4 osób w 2030 r. W ielkość gospodarstw a m iejskiego obniży się odpow iednio z 2,6 osób do 2,2.

N ajw iększy spadek przeciętnej liczby osób w gospodarstw ie dom ow ym przew iduje się w w ojew ództw ach: podlaskim , podkarpackim , św iętokrzyskim i w ielkopolskim ; od około 13% w św iętokrzyskim do ponad 18% w podlaskim , czyli w regionie o najw yż­ szej średniej w 2002 r. W ielkość gospodarstw a dom ow ego w w ojew ództw ach Polski Północnej i pasa zachodniego zm niejszy się średnio o około 7% . W grupie tych w oje­ w ództw znajdzie się rów nież śląskie, gdzie przew idyw any je s t najm niejszy spadek (o ponad 3% ). Z m iany te spow odują niewielkie przesunięcia w składzie regionów w 2030 r. w stosunku do stanu w 2002 r.

Z m iany struktury gospodarstw dom ow ych w edług liczby osób w skazują na syste­ m atyczny w zrost udziału m ałych liczebnie jed n o stek , szczególnie tw orzonych przez pojedyncze osoby. Jednym z czynników w pływ ających na zw iększanie się populacji jed n o o so b o w y ch gospodarstw je st w zrastająca liczba i odsetek ludności w w ieku 60 lat

i w ięcej.

W okresie 2010-2020 przew iduje się intensyw ne pow iększenie zbiorow ości osób starszych skoncentrow anych w gospodarstw ach dom ow ych i jej dalszy w zrost liczebny w latach 2020-2030. L iczebność starszego pokolenia zw iększy się w kraju z 6411,3 tys.

osób w 2002 r. do ponad 10 130 tys. w 2030 r. (o 58% ). Z decydow anie szybciej wzra­ stać będzie liczba gospodarstw dom ow ych z osobam i w w ieku 60 lat i w ięcej. W latach 2 002-2030 ogólna ich liczba w zrośnie o 74% . G ospodarstw a dom ow e osób starszych stanow ić b ęd ą w 2030 r. 45,6% ogólnej liczby gospodarstw w kraju.

S zybsze tem po w zrostu liczby gospodarstw dom ow ych, niż skupionej w nich star­ szej ludności, daje w efekcie zm niejszanie się przeciętnej w ielkości gospodarstw a. Sta­ tystyczne gospodarstw o kierow ane przez osobę w w ieku 60 lat i więcej będzie miało w sw ym składzie w 2030 r. średnio 1,46 osób, przy średniej dla m iast 1,43 osób i dla wsi 1,52 osób.

Z m iany przeciętnej liczby osób w gospodarstw ach uw arunkow ane są przekształce­ niam i w strukturze w ielkości gospodarstw , idącym i w kierunku w zrostu udziałów ma­ łych liczebnie jed n o stek i spadku udziałów w ieloosobow ych gospodarstw . Z naczna ro­ la w tym procesie przypada starszem u pokoleniu. W Polsce w 2030 r. liczba gospo­ darstw jed n o o so b o w y ch w zrośnie w stosunku do 2002 r. o ponad 55% , a to oznacza, że co trzecie gospodarstw o będzie kierow ane przez pojedynczą osobę. P rzew iduje się, że w tym sam ym czasie liczba gospodarstw jed noosobow ych kierow anych przez osoby w w ieku 60 lat i więcej podw oi się, a intensyfikacja w zrostu prognozow ana je st na la­ ta 2010-2030.

S truktura gospodarstw dom ow ych, których g ło w ą je s t osoba w w ieku 60 lat i w ię­ cej, nadal będzie zdom inow ana udziałem jed noosobow ych gospodarstw , d ru g ą pozycję za jm u ją odsetki dw uosobow ych jednostek. W 2030 r. w ogólnej liczbie gospodarstw kierow anych przez osoby starsze - 83,6% stanow ić b ęd ą gospodarstw a jed n o - i dw u­ osobow e.

P odsum ow anie

P rezentow ana analiza dotycząca zm ian w liczbie i strukturze gospodarstw dom o­ w ych ludności starszego pokolenia upow ażnia do sform ułow ania następujących w nio­ sków :

♦ W edług danych N SP w 2002 r. obszar kraju zam ieszkiw ało 38 230 tys. osób, spo­ śród których około 99% stanow iła ludność skoncentrow ana w gospodarstw ach dom o­ w ych.

♦ W latach 1970-2002 w zrostow i ogólnej liczby ludności Polski tow arzyszył szyb­ szy przyrost ludności w gospodarstw ach dom ow ych. Tem po zm ian było zróżnicow ane w okresach pom iędzy kolejnym i spisam i, ja k rów nież w układzie terytorialnym .

♦ W badanym okresie notuje się znaczny przyrost gospodarstw dom ow ych a w yso­ kie w zględne przyrosty charakterystyczne są dla m iast. O gólna liczba gospodarstw do­ m ow ych w zrasta szybciej niż liczba osób w chodzących w ich skład. Z najduje to swoje odzw ierciedlenie w zm niejszaniu się przeciętnej w ielkości gospodarstw .

♦ Z m iany w liczbie oraz strukturze ogółu ludności p rzekładają się na tendencje zm ian w zakresie stanu i składu osobow ego gospodarstw dom ow ych. Proces starzenia się populacji w pływ a bezpośrednio na w zrost bezw zględnej liczby gospodarstw oraz przekształceń w ich strukturze.

♦ O soby starsze s ą głow am i około 30% ogólnej liczby gospodarstw dom ow ych. ♦ W strukturze gospodarstw dom ow ych osób starszych d o m in u ją m ałe liczebnie je d ­ nostki, z p rzew ag ą jednoosobow ych. M ężczyźni częściej niż kobiety k ieru ją w ielooso­ bow ym i zespołam i, ponad połow a starszych m ężczyzn je s t g ło w ą dw uosobow ych ze­ społów . W zbiorow ości starszego pokolenia kobiet w yraźnie d o m in u ją g ło w y jed n o o so ­ bow ych gospodarstw .

♦ P rzekształcenia w strukturze gospodarstw dom ow ych pow odują, że gospodarstw o kierow ane przez starszą osobę jest, niezależnie od płci i m iejsca zam ieszkania, m niej­ sze liczebnie, niż ogół gospodarstw dom ow ych.

♦ W strukturze gospodarstw starszego pokolenia w ystępuje liczebna przew aga nie- rodzinnych jednostek, które stan o w ią ponad 61% ich ogólnej liczby.

♦ Przeciętna w ielkość rodzinnych gospodarstw osób starszych oscyluje w okół dw u­ osobowych zespołów i nie odbiega w zasadzie sw ym poziom em w m iastach i na wsi. G ospodarstwa nierodzinne starszego pokolenia, to w zdecydow anej w iększości poje­ dyncze osoby.

♦ G ospodarstw a osób starszych czerpią stałe dochody przede w szystkim z niezarob- kowych źródeł. G łó w n ą pozycją w tej kategorii dochodów są em erytury, a w następnej kolejności renty.

♦ W 2002 r. z ogólnej liczby 13 337 tys. gospodarstw dom ow ych ponad 76% za­ m ieszkiwało sam odzielnie. W ysoki poziom w skaźników charakteryzujących sam o­ dzielne zam ieszkiw anie je s t charakterystyczny dla m iast, na wsi osoby starsze tw orzą­ ce sam odzielne gospodarstw a częściej d z ie lą w spólne m ieszkanie z innym i zespołam i, zwykle rodzinnym i.

♦ W strukturze ogółu gospodarstw dom ow ych niem al co czw arte je s t jednoosobow e, natomiast w śród gospodarstw tw orzonych przez osoby starsze ponad 38% stanow ią gos­ podarstwa pojedynczych osób. G ło w ą gospodarstw a jed noosobow ego je st częściej ko­ bieta i to zarów no w m iastach, ja k i na wsi.

♦ G ospodarstw a dom ow e osób starszych stanow ić b ę d ą w 2030 r. około 46% ogól­ nej liczby gospodarstw w kraju.

♦ Struktura gospodarstw dom ow ych osób starszych będzie w przyszłości zdom ino­ wana udziałem jedno o so b o w y ch gospodarstw .

W opracow aniu przedstaw ione zostały głów ne tendencje w rozw oju liczby gospo­ darstw dom ow ych osób w w ieku 60 i więcej lat oraz przekształcenia w ich dem ograficz­ nej strukturze. Trzeba nadm ienić, że w e w szystkich krajach Europy zm iany w ykazują zbliżone trendy, chociaż tem po i intensyw ność tych zm ian s ą zróżnicow ane w czasie. D em ograficzne aspekty rozw oju liczby gospodarstw dom ow ych rozpatryw ane są na ogół w kontekście przem ian zasobów ludzkich oraz przem ian w ich składzie w edług wieku, płci i stanu cyw ilnego. W hierarchii pozostałych czynników istotną pozycję zaj­ m ują determ inanty określające kondycję społeczno-ekonom iczną społeczeństw a, które często d ecy d u ją o m ożliw ości tw orzenia sam odzielnego gospodarstw a. Trendy dotyczą­ ce rozw oju liczby gospodarstw dom ow ych i ich przeciętnej w ielkości w połączeniu z w iekiem w ykazują w w iększości krajów taki sam kierunek. Liczba gospodarstw wzra­ sta w szybszym tem pie niż całej populacji. Szybkie tem po przyrostu ludności dorosłej, a szczególnie w starszym w ieku, w pływ a bezpośrednio na w zrost bezw zględnej liczby gospodarstw dom ow ych oraz zm ian w ich strukturze.

R óżnice tem pa spadku przeciętnej w ielkości gospodarstw a w różnych krajach w yja­ śnia w iele czynników , ale istotną rolę odgryw a liczebność społeczeństw a oraz rodzaj aglom eracji i położenie geograficzne. Średnia w ielkość gospodarstw a je s t generalnie w yższa w m iejscow ościach m ałych oraz na obszarach w iejskich.

Jakościow e aspekty rozw oju liczby gospodarstw dom ow ych zw iązane s ą ze zm iana­ mi ich struktury w edług składu rodzinnego. Z m ien iają się relacje gospodarstw rodzin­ nych i nierodzinnych na korzyść tych ostatnich, zm niejsza się zaś odsetek rodzin z pa­ rą m ałżeńską. Proces ten rozpoczął się w rozw iniętych krajach E uropy w drugiej poło­ w ie ubiegłego w ieku i trw a do dzisiaj.

S tarzenie się społeczeństw a, które je s t kon sek w en cją spadku urodzeń i w ydłużają­ cego się okresu życia jed n o stek , odgryw a bardzo istotną rolę w procesie rozw oju licz­ by gospodarstw dom ow ych, zm ian ich składu osobow ego i rodzinnego. Przew idyw ane do 2030 r. trendy nie sy g n alizu ją zm ian kierunku w tym zakresie. Liczba gospodarstw będzie w zrastała niezależnie od stanu liczebnego ogólnej liczby ludności, a średnia

w ielkość gospodarstw a nadal będzie ulegała zm niejszeniu. N ależy rów nież oczekiwać dalszego zróżnicow ania intensyw ności zm ian w poszczególnych regionach kraju.

O p racow an ia i m ateriały źródłow e:

1. B o r o ń M., 2002, Zmiany aktywności zawodowej ludności Polski w latach 1992-2000 jako

przejaw dostosowań jakościowych na rynku pracy, „Studia Demograficzne” 2/2002.

2. C z e c h o w ic z Z., 1998, Medyczne aspekty starzenia., [w: ] Sytuacja zdrowotna osób w star­

szym wieku w Polsce. Aspekt medyczny i społeczno-demograficzny, Łódź.

3. F r ą c k i e w i c z L., 2004, Ludzie starzy a problem samotności, [w:] Nasze starzejące się społe­

czeństwo. Nadzieje i zagrożenia, red. Kowaleski J. T., Szukalski P., UŁ Łódź.

4. GUS, 2003, Gospodarstwa domowe i rodziny, NSP 2002.

5. GUS, 2003, Ludność i gospodarstwa domowe. Stan i struktura społeczno-ekonomiczna, NSP

2002

.

6. GUS, 2003, Prognoza gospodarstw domowych w Polsce według województw na lata 2002-

-2030.

7. J e l o n e k A., 2004, Proces starzenia się ludności Polski w perspektywie trzech najbliższych

dziesięcioleci, [w: ] Nasze starzejące się społeczeństwo. Nadzieje i zagrożenia, red. Kowaleski J. T.,

Szukalski P., UŁ Łódź.

8. K e i l m a n K., 1988, Recent Trends in Family and Household Composition in Europe, „Euro­ pean Journal o f Population”, vol. 3.

9. K o w a 1 e s k i J. T., 2000, Starzenie się ludności Polski - stan aktualny i przyszłość, [w:] Sytu­

acja zdrowotna osób w starszym wieku w Polsce. Aspekt medyczny i społeczno-demograficzny, Łódź.

10. M a k o w i e c - D ą b r o w s k a T., 2002, Wiek jako determinant zdolności do pracy ze szczegól­

nym uwzględnieniem wysiłku fizycznego, [w: ] Proces starzenia się ludności, potrzeby i wyzwania, red.

Kowaleski J. T., Szukalski P, Łódź.

1 1 . N o w a k - S a p o t a W., 2002, Sytuacja mieszkaniowa gospodarstw domowych emerytów, [w:]

Proces starzenia się ludności, potrzeby i wyzwania, red. Kowaleski J. F., Szukalski P. Łódź.

12. N o w a k - S a p o t a W., 2002, Gospodarstwa domowe osób w starszym wieku — aspekt demo­

graficzny, [w]: Proces starzenia się ludności, potrzeby i wyzwania, red. Kowaleski J. T., Szukalski P.,

Łódź.

1 3 . 0 b r a n i a k W., 1998, Struktura demograficzna łudzi starych w Lodzi, [w.] Sytuacja zdrowot­

na osób w starszym wieku w Polsce. Aspekt medyczny i społeczno-demograficzny, Łódź.

14. GUS, 2003, Prognoza gospodarstw domowych w Polsce według województw na lata 2002-

2030.

15. S z a t u r - J a w o r s k a B., 1999, Życie rodzinne ludzi starszych w Polsce, „Polityka Społeczna”, nr 9.

16. S z u k a l s k i P., 2002, Proces starzenia się ludności a sprawiedliwość i równość międzypoko­

leniowa, [w: 1 Proces starzenia się ludności, potrzeby i wyzwania, red. Kowaleski J. T., Szukalski P,