R O C Z N I K I G L E B O Z N A W C Z E T . X, Z . 1, W A R S Z A W A 1961
HJALMAR UGGLA, ZDZISŁAW MIROWSKI, ALEKSANDER NOŻY3ŃTSKI, JÓZEF RYTELEWSKI
Z B A D A Ń N A D EROZJĄ ,,B U R Z O W Ą ” GLEB PIA SZ C Z Y ST Y C H PO JEZIERZA M AZURSK IEG O
Katedra Gleboznawstwa WSR—Olsztyn
WSTĘP
C zęstotliw ość d eszczów n aw alnych i u lew , jak też czas ich trw ania i stop ień natężenia w iążą się ściśle z położen iem geograficzn ym .
Jak podaje C h ô m i e z [ 1, 2] , n ie w szy stk ie rejo n y P o lsk i są w jedn a kow ym stop n iu naw iedzane przez d eszcze naw alne, ale na p ew n ych obszarach m ają one przebieg podobny i to zarówno pod w z g lęd em c z ę stotliw ości, jak też stopnia i czasu trw ania. Z tablic podanych przez tego autora w yn ika, że P ojezierze M azurskie pod ty m w zględ em znajduje się na d ru giej p ozycji, ustępując jed yn ie górzystym teren om Śląska.
W śród strat p ow stałych w sk u tek gw ałtow n y ch u le w m ożna b y w y ró ż nić straty bezpośrednie (zniszczenie plonów ) i straty pośrednie, p olegają ce na zn iszczen iu gleb y (co pociąga za sobą ob n iżen ie p lon ów w n astęp nych latach), na n iszczeniu różnych urządzeń np. m elioracyjn ych , co w w ielu przypadkach m oże spow odow ać zabagnienie teren u , a w inn ych nadm ierne przesuszenie, prowadzące rów nież do obniżenia plonów .
D eszcze naw alne i u le w y mają charakter lok aln y i ob ejm ują sw y m zasięgiem obręb jedn ej lub n ajw yżej k ilk u m ałych zlew ni. D eszcze te są przew ażnie pochodzenia term iczn ego [6], stąd ich n asilen ie przypada na m iesiące letn ie, szczególn ie na lipiec i sierp ień . Chômiez [1] podaje, że deszcze n aw alne w ystęp u ją w P olsce od k w ietn ia do p ołow y w rześnia. Pod w zględ em długości okresu w ystęp o w a n ia deszczów P ojezierze Ma zurskie znajduje się na d ru gim m iejscu. G łów ne nasilenie w ed łu g tego autora [2] przypada na czerw iec.
Z niszczenia ,,b urzow e” są tym w ięk sze, im teren jest p od atn iejszy na procesy erozyjne. W edług R e n i g e r [11] P o jezierze M azurskie n ależy zaliczyć do III str efy podatności na p rocesy zm yw ne. Na podstaw ie ob serw acji w yd a je się, że dla teren ów o d u żym od setk u gleb p ia szczy
-104 H. Uggla i inni
sty ch podział ten jest n iew łaściw y, a to m ięd zy in n y m i dlatego, że autor ka zalicza p iaszczyste g leb y do grupy n ajm n iej podatnych na erozję. O bserw acje poczyn ione przez pracow ników naszej K atedry upow ażniają do zaliczenia teren ów o przew adze gleb p iaszczystych do IV grupy po d atn ości na p rocesy zm yw ne.
W 1957 r. na P ojezierzu M azurskim m iały m iejsce liczn e g w ałtow n e burze term iczne, połączone z o b fity m i opadam i. Chociaż w ostatn im ok resie na tem at erozji w odnej tego rejonu ukazały się liczn e prace [8, 9, 10, 16, 17], to w ty m u jęciu zagadnienie erozji n ie b yło jeszcze szczegó łow o poruszane. S y g n a ły d otyczące strat ,,b u rzow ych ” u kazały się w pra cach U g g l i [15, 17]. N in iejsza praca m a stan ow ić p rzyczyn ek do pozna nia n iew ą tp liw ie bardzo skom p lik ow an ego zagadnienia, jakim jest erozja „burzow a”.
OGÓLNY OPIS TERENU
Badania przeprow adzono na teren ie gospodarstw a d ośw iadczalnego W SR P osorty, położonego nad rzeką Ł yną w o d leg ło ści około 2 km od k ieru nk u S od O lsztyna. Spośród k ilk u n a stu m iejsc tego gospodarstw a, w których stw ierd zon o znaczne szkody poburzow e, w ybrano 3, n azyw a jąc je w n in iejszej pracy p unktam i I, II, IV. P u n k t III ob serw acji i ba dań zn ajd u je się w o d ległości około 10 k m w kierunku S od O lsztyna, w m iejsco w ości Ruś położonej rów nież w pobliżu Ł yn y.
W ym ien ion e m iejscow ości leżą w środkow ej części P ojezierza M azur skiego, w tzw . O bniżeniu G órnej Ł y n y [5]. T ereny te pokryw ają u tw ory d ylu w ialn e, p rzew ażn ie g lin y zw ałow e oraz lżejsze u tw o ry w o d n o -lo d o w - co w e (piaski, u tw ory p yłow e). Podłoże stanow ią dość głęboko położone u tw ory trzeciorzędow e. Obecna konfiguracja terenu, w yrzeźbiona w cza sie ostatn iego zlodow acenia, jest dość urozm aicona. Przew aża tzw . m o rena pagórkowata, pocięta m iejscam i d olin am i rzek i jezior. W pobliżu m iejsca badań przebiega IV fe sto n m oreny czołow ej. S tok i w zn iesień m o renow ych, opadające ku d olinom ciek ów i jezior, posiadają najczęściej spadki w granicach 6—12%, choć nierzadko są znacznie w ięk sze.
S tosu nk i w odne badanego terenu są ch arak terystyczn e dla m łod ych obszarów d y lu w ialn ych . B adany teren zd renow any jest liczn y m i zagłę b ieniam i erozyjn ym i, w chod zącym i w sk ład sy stem u rzek i K ortów ki, bądź bezpośrednio uchodzącym i do Ł yny lub do jez. K ortow skiego.
STOSUNKI KLIMATYCZNE
K lim at P ojezierza M azurskiego ch arak teryzu je się częstą zm iennością stan ów pogody, co w yw ołan e jest ścieran iem się mas pow ietrza k o n ty n en taln ego i m orskiego (polarno-m orskiego) n apływ ającego od zachodu
Erozja „burzowa” gleb piaszczystych 105
oraz, jak podaje H o h e n d o r f [3], w ystęp ow an iem prądów k on w ek cy j nych. P ow staw aniu ty c h prądów sp rzyja urozm aicona rzeźba terenu, ogrom na ilość jezior i zm ienność sza ty roślinnej.
S tosu n k i k lim a ty czn e P ojezierza M azurskiego są og óln ie znane i zo sta ły już scharakteryzow ane w pracy H ohendorf a [3]. W ypada jed yn ie
zaznaczyć, że 1957 r. b ył n iezw yk le ob fity w opady atm osferyczn e, które p rzew y ższy ły praw ie o 200 m m średn ie za lata 1891— 1930. Rok 1957 charakteryzow ał się ponadto nierów n om iernym rozm ieszczeniem opadów.
EROZJA BURZOWA W CZASIE LATA 1957 R.
W dniu 10 czerw ca 1957 r. w godzinach p opołu dn iow ych ok olice O lszty na naw iedziła gw ałtow na ulew a, której to w a rzyszy ły liczn e w yład ow an ia atm osferyczn e. W edług sk ali Chomicza [1] u lew ę n ależy zaliczyć do rzę du B2- O bjęła ona sw ym zasięgiem k ilk an aście m iejscow ości. W okresie czerw ca i lipca oraz w m nie jszych ilościach w sierpniu tego roku podobne u lew y w y stą p iły w k ilk u nastu punktach w ojew ód ztw a o lsztyń sk iego, co św iad czy o tym , że nie są on e rzadkością. P ełn a rejestracja tych zjaw isk jest trudna z tych w zględów , że w ystęp u ją on e w coraz to innych punk tach, choć n iek ied y te sam e m iejsca są k ilk ak rotn ie naw iedzane w ciągu roku przez m niej lu b bardziej naw alne deszcze. Jako dow ód p rzyto czy m y, że w ok olicach O lsztyna w ok resie 1957 r. zanotow ano 3 w ięk sze u le w y: 10.VI (najw iększa i najgroźniejsza w skutkach), 2.VII i 4.VII.
P ierw sza u lew a, trw ająca około 90 m inut, dała 72 m m opadu. S p ły w ające potoki w od y p oczyn iły ogrom ne zniszczenia w k ultu rach rolnych. N ajsiln iej u cierp iały okopow e i w arzyw a. W nieco m n iejszy m stopniu zniszczone zostały zasiew y zbóż jarych, a w n ajm n iejszy m ozim in y. U żytk i zielon e położone na stokach u cierp iały ty lk o w m in im a ln y m stop niu, n atom iast u ży tk i łąkow e i pastw iskow e położone u podnóży zostały w znacznej części p rzyk ryte w arstw ą jałow ego piasku, w yp łuk an ego ze sk ładników pokarm ow ych i zw iązków p róchnicznych (rys. 1). D robne części g leb y osadzone zostały w k otlin ach b ezod p ływ ow ych i częściow o rowach. P rzew ażnie jednak zostały u niesion e do ciek ó w i b ezpow rotnie stracone. Po burzy zbocza pokryte b y ły gęstą siecią żłobin, łączących się w w ięk sze koryta, zakończone nierzadko głębokim i w yrw am i. Na upra w ach ziem niaczan ych na stokach w środkow ej części zbocza w w ielu przypadkach krzaki u le g ły zniszczeniu, bądź obnażeniu aż do kłębów . Przy upraw ie w poprzek skłonu woda zbierała się w bruzdach, a n a stępn ie przelew ała, tw orząc kaskady i stru m ien ie. W d oln ej części zbo czy n an iesion y m ateriał w yrów nał red lin y i całk ow icie zam ulił roślin y okopow e (ziem niaki, buraki, w arzyw a). W czasie burzy przydrożne row y, w ąw ozy, parow y zam ien iały się w rw ące potoki, które n iszczyły
na-106 H. Uggla i inni
F o t . H . U g g l a
Rys. 1. Łąka całkow icie zamulona deluw iam i piaskow ym i w e w si Ruś Meadow com pletely silted up by sandy deluvia near the hamlet Ruś
w ierzchnią dróg, p od m yw ały m osty, p rzeryw ały groble itp. W ob n iże niach teren ow ych w ie le n aw ierzch ni dróg zostało p rzyk rytych d elu w ia m i. Po ustaniu deszczu na polach w d o ln ych partiach zboczy w id oczn e b y ły liczn e stożk i nam yw ow e, u tw orzone z przesortow anego m ateriału. M iąższość n am yw ów p iaszczystych sięgała często do k ilk u d ziesięciu ce n tym etrów . O bserw ow ane z p u n k tów w yżej p ołożonych stożki te tw o rzy ły d u że jasne plam y w śród zieleni. K otlin k i b ezod p ływ ow e w y p ełn iała woda. W znacznej części k otlin ek woda po k ilk u dniach w ysych ała, po zostaw iając na obrzeżeniach pas n am u łów organicznych, sk ładających się z resztek p ożn iw nych i w yp łuk an ego obornika. Część środkow a k o tli nek przew ażnie pokryta b yła w arstew ką ilastą m iąższości k ilk u ce n tym etrów . W k otlink ach w ięk szych p ow staw ały jeziorka, w k tórych w o da u trzy m yw ała się przez kilka tygod n i, a naw et, jak to m iało m iejsce w punkcie I, do następnego roku.
Na p odstaw ie ob serw acji stw ierdzono, że najbardziej p odatnym i na erozję ,,burzow ą” okazały się piask i w odnolodow cow e. W piaskach tych p ołożonych na utw orach zw ięźlejszych p ow staw ały żłobiny sięgające p rzew ażnie aż do podłoża, przy czym sam o podłoże b yło tylk o n iezn acz n ie erodow ane. W m n iejszym stopniu p odatnym i na zm yw anie ok azały się u tw ory p yłow e, najbardziej od pornym i — średn ie i ciężk ie g lin y zw ałow e.
Erozja „burzowa” gleb piaszczystych 107
METODYKA BADAN
Badania sk u tk ów erozji „b urzow ej” m ia ły zasadniczo d w ojak i ch a rakter. P ierw sze z n ich p oleg a ły na obserw acjach, sporządzaniu szk iców i robieniu zdjęć fotograficzn ych zn iszczonych terenów . W następnej k o lejn o ści w yk on yw an o pom iary n ach ylen ia i d łu g ości stoków , w ielk ości w yrw i żłob in oraz pom iary obszarów n am ulonych, z u w zględ n ien iem stref różniących się op tyczn ie jakością m ateriału d elu w ialn ego. W celu scharakteryzow ania gleb na p oszczególn ych elem en tach stoku w yk on ano odkryw ki glebow e, z k tórych pobrano m ateriał do badań laboratoryj nych. Oprócz tego pobrano w ie le próbek z d eluw iów , w yod rębn iając na- m y w y św ieże od daw nych.
D rugą część pracy stan ow iły badania laboratoryjne zebranego m ate riału. W ykonano n astęp u jące oznaczenia: skład m ech aniczny m etodą B ouyoucosa (w m od yfik acji Cassagrande i P rószyńskiego), ozn aczen ie w ody h igroskopijnej, ciężaru w łaściw ego, ciężaru ob jętościow ego ch w ilo w ego i rzekom ego, p ojem n ości w odnych, porow atości. Z w ła ściw ości ch e m icznych oznaczono: procentow ą zaw artość próchnicy m etodą Iszczere- k ow a-R ołłow a w m od yfik acji M usierow icza, zaw artość p rzysw ajalnego fosforu i potasu m etodą Egnèra (w m od yfik acji Riehma). Fosfor oznaczo no na foto elek try czn y m k olorym etrze, potas na płom ien iom etrze typ u Schuhknechta-W aibla. O dczyn oznaczono p o ten cjo m etry czn ie za pom ocą e lek tro d y ch inh yd ron ow ej (pH w roztw orze w od y d esty lo w a n ej i w roztw o rze 1 n KC1). P om iarów dokonano p oten cjom etrem radzieckim ty p u P -4. P ojem n ość k om pleksu sorp cyjn ego oznaczono m etod ę K appena. Poza tym ze znacznej części próbek sporządzono w y cią g w 20% HC1. W w y
ciągu oznaczono rozpuszczalne: SK>2 (wagowo), R2O3 (wagow o m etodą
octanow ą), F e2Û3 (m etodą objętościow ą redukując żelazo m eta liczn y m cyn k iem , a następ n ie u tlen iając nadm anganian potasu), CaO (metodą szczaw ianow ą), MgO (wagow o przy u życiu dw uzasadow ego fosforanu sodu), P2O5 (m etodą L ew ickiego), K2O (na aparacie foto p ło m ien io w y m Zeissa), AI2O3 (z różnicy R2O3 — РегОз + P2O5). S ub stan cję n ieroz puszczalną w 20% HC1 po w ysu szen iu w 105 °C oznaczono w agow o.
OPIS MIEJSC BADAN
P u n k t I. P u n k t te n p ołożony jest w e w sch od niej części gospodarstw a d ośw iadczalnego P osorty na stosunkow o n iew ielk im w ale m orenow ym , z trzech stron otoczon ym d olin am i po jeziorow ym i. Spadki w kierunku d olin m ieszczą się w granicach 12— 18%. Na w ale w y stęp u je kilka k o tli nek b ezod p ływ ow ych . K o tlin k i te w erozji tej części zlew n i odgryw ają dość pow ażną rolę. W czasie okresów roztopow ych, jesien n y ch opadów
108 H. Uggla i inni
lub m n iejszych u le w burzow ych, sp ełniają on e rolę zbiorników reten cy jn y ch , w p ły w ających ham ująco na przebieg procesu erozyjn ego. Ina czej w czasie w ielk ich u lew . W yp ełnion e po brzegi wodą, której nie są w stan ie p om ieścić, przez d łu ższy jeszcze czas po zakończeniu u le w y za silają sp ły w a ją ce bruzdam i w ody, p otęgu jąc w te n sposób ich n iszczy cielsk ie działanie. Jedna z tak ich k otlin ek sta n o w i zakończenie n ie w ie l
kiego zbocza o spadku n ie przekraczającym 6%, w y sta w ie zachodniej
i d łu gości około 150 m (rys. 2).
C h arak terystycznym i gleb am i w y stęp u ją cy m i w m iejscu badań są g le by b ielicow e lek kie, w ytw orzon e z piasków słab o glin iasty ch i g lin ia sty ch na glin ie zw ałow ej lek k iej. W w ięk szości glin a w y stęp u je na głęb ok ości 70— 80 cm , często jednak m iąższość w arstw p iaszczystych przekracza 150 cm . W śród nich w y stęp u ją (na zboczu i w zagłębieniach) p iaszczyste gleb y d elu w ialn e. C echuje je w ięk sza zw artość p róch n icy w porów naniu z gleb am i otaczającym i. Zbocze, jak już w spom niano, zakończone jest, k otlink ą bezod p ływ ow ą o p ow ierzch ni 0,5 ha. W k o tlin ie tej po każdora zow ym w ięk szym sp ły w ie grom adzą się d elu w ia. M iąższość w arstw d e lu - w ialnych, które różnią się składem m ech an iczn ym i zaw artością p oszcze góln ych składników , waha się od 50 cm na obrzeżeniach kotlink i, do- 240 cm i w ięcej w jej środku. W 1957 r. pole obsadzone b yło ziem n ia kam i.
P u n k t II. P u n k t te n położony jest w p ołu d niow ej części gospodar stw a przy szosie z O lsztyna do O lsztynka. Z najduje się o n na zboczu w zn iesien ia zbudow anego z u tw orów w od n o-lod ow cow ych i ma w y sta w ę w schodnią. W ypukłe zbocze o d ługości 100 m zakończone je st p łytk ą k otlink ą o u tru d nion ym od pływ ie, pow stałą w zw iązku z w yk o n an iem n asypu szosy b iegnącej po zboczu (rys. 3). W ystępu jące tu gleb y należą do typ u bielicow ego. Pod w zg lęd em składu m echanicznego zaliczono je do bardzo lekkich, w ytw orzon ych z piasków słab og lin ia stych p ylastych w odnego pochodzenia. Cechą ch arak terystyczną ty c h utw orów jest d rob - n oziarnistość i duża zaw artość p yłu, dochodząca n iek ied y do trzy d ziestu k ilk u procent. P iasek słab oglin iasty w głęb szy ch poziom ach przechodzi w piasek luźny. Z punktu w id zen ia rolniczego są to g leb y ży tn io -łu b in o - w e, V i VI k lasy. W 1957 r. część w ierzch ow in y ob siano żytem , część po zostaw iono w odłogu. Na zboczu i u podnóża zasadzono ziem niaki. W m y śl w skazań p rzeciw erozyjn ych zbocze upraw iono w poprzek spadku.
P u n k t III. M iejsce ob serw acji w R usi ob ejm uje poprzeczny przekrój pasa w z n iesień m oren ow ych o dużych strom iznach opadających ku Ł ynie, tw orzącej w ty m m iejscu dość szeroką d olin ę. Na n iek tórych odcinkach zboczy tych w zn iesień spadki przekraczają n a w et 30%. O gólnie jednak przew ażają sto k i o n ach ylen iu 12— 18%. D łu gość ich waha się w gran i cach 150— 300 m. K ształt ich jest bardzo różnorodny (rys. 4).
Erozja „burzowa” gleb piaszczystych 109
Rys. 2. Punkt I. P rofil n iw elacyjno-glebow y
1 — żw ir; 2 — p iasek lu źn y ; 3 — p ia sek g lin . lek k i; 4 — p ia sek g lin . m o cn y ; 5 — g lin a lek k a ;
6 — d elu w iu m ; 7 — p róch n ica; 8 — k a m ie n ie; 9 — p oziom ; 10 — w arstw a
Point I. H ypsom etric soil profile
1 — gravel; 2 — lo o se sand; 3 — ligh t lo a m y sand; 1 — lo a m y sand; 5 — lig h t loam ; 6 — de lu viu m ; 7 — h u m u s; 8 — sto n es; 9 — h orizon ; 10 — la y er
W ob serw ow anym punkcie w y stęp ow ały gleb y słabo zbielicow ane, w y tw orzone z piasku luźnego. Z punktu w id zen ia rolniczego są to g leb y k la sy V i VI. Często jednak w ystęp u ją tu zbocza z gleb am i zw ięzłym i, w y tw orzon ym i z g lin y zw ałow ej. B ez w zględ u na rodzaj g leb y p oszczególne elem en ty stoku w yk azu ją duże różnice w sk ład zie m ech an iczn ym i ch
e-Rys. 3. Punkt II. Profil n iw elacyjn o-gleb ow y
1 — p ia sek lu źn y ; 2 — p ia sek sła b o g lin ia sty ; 3 — u tw ór p y ło w y ; 4 — d elu w iu m ; 5 — p róchnica;
6 — p oziom ; 7 — w arstw a
Point II. Hypsometric soil profils
1 — lo o se sand; 2 — slig h tly lo a m y sand; 3 — fin e sand form ation ( oven 40% 0 0,1 ~ 0,02 m m); 4 — d elu viu m ; 5 — h um us; 6 — h orizon ; 7 — la y e r
Rys. 4. Punkt III. Profil niw elacyjno-glebow y. Point III. Hypsometrie soil profile
112 H. Uggla i inni
m icznym , a ty m sam ym i w produktyw ności, która d ecyd u je o^ich w ar tości rolniczej.
W strefie p rzybrzeżnej d o lin y sp otyk am y g leb y d elu w ialn e i d elu w ia l- no-alu w ialn e, zabagnione w sk u tek w ysok iego poziom u w ód gru n tow ych . D oln e części zbocza pokryw ają gleb y d elu w ia ln e lek kie. Tak jedne, jak i drugie zbudow ane są z w arstw różnej m iąższości (od k ilk u d ziesięciu cen ty m etró w do kilk u m etrów ). C zęsto byw ają on e położone na u tw o rach g y tiow y ch . S potykam y tu rów nież gleb y d elu w ialn e, leżące na te rasach stok ów lub w m iejscach ich załam ania. M iąższość d elu w ió w jest tu na ogół m niejsza, aczkolw iek jak w yk a zały badania w in n ych p u n k tach, d elu w ia na stokach m ogą osiągać grubość 150 cm i w ięcej. Na m iąż szość ty ch d elu w iów w p ływ a przede w szy stk im głębokość zak lęśn ięcia.
Z ch w ilą w yrów n an ia zbocza erozja przebiega na całej jego linii.
W om aw ian ym punkcie, podobnie zresztą jak w poprzednich, na w ie l kość zn iszczeń m iała w p ły w szata roślinna. W ododział i górną część zbo cza pokryw ała roślinność traw iasta. Na gran icy u żytk u zielo n ego (który
F o t . H . U g g l a
R ys. 5. Wyrwa na pograniczu ziem niaczyska i pola obsianego żytem. Żyto całkow icie uchroniło glebę przed erozją. Ruś
Breach at the border of a potatoe field and a field sown w ith rye. The rye gave the soil full protection against erosion
Erozja „burzowa” gleb piaszczystych 113
daw niej b ył upraw iany) i części ornej, w ytw o rzy ła się praw ie d w u m e trow a skarpa, siln ie zadarniona. Od skarpy do dolnej części zbocza ro sło żyto ozim e. N a dolnej części aż do łąki upraw iano ziem niaki. Jest rzeczą znam ienną, że w środkow ej części zbocza, gdzie spadki dochodzą do 36,6%, n ie stw ierd zon o zniszczeń. Ż yto okazało się rośliną d o statecz nie chroniącą gleb ę przed erozją, n aw et p rzy tak siln ej u le w ie (rys. 5).
P u n k t IV. Z najdu je się na ty m sam ym w ale u tw orów flu w io g la cja l- nych co p un k t II. Zbocze p roste o n ach ylen iu 13% opada ku szosie, w zdłuż której b iegnie rów odprow adzający. M iędzy row em a polem
znaj-Rys. 6. Punkt IV. Profil niw elacyjno-glebow y
Point IV. Hypsometrie soil profile
O b jaśn ien ia ja k na ry s. 2
114 H. Uggla i inni
duje się pas zadarniony, położony k ilk ad ziesiąt cen ty m etró w w yżej w sto sunku do p rzylegających gru n tów upraw nych. R ów ma dość duży spa
dek w kierunku rzek i K ortów ki (rys. 6). W porów naniu z poprzednim i
p unktam i w ystęp u ją tu gleb y o w iele zw ięźlejsze, a przez to i bardziej odporne na zm yw an ie p ow ierzch niow e i żłobiące działanie w ody. Z aliczo no je do gleb brunatnych w yłu gow an ych . Są to na ogół gleb y średn io- ciężkie, w ytw orzon e z ciężkich glin p yla stych , w od n o-lodow cow ych , za w ierających gd zien iegd zie przew arstw ienia piasków słab og lin ia stych (od k ryw k i 1 i 2). U podnóża zbocza p ow stały gleb y d elu w ia ln e śred n iog łę- bokie. M iąższość d elu w iów n ie przekracza 95 cm. W profilu ty ch gleb w idoczne są w arstw y różniące się m ięd zy sobą m iąższością, sk ład em m e ch an iczn ym i zaw artością próchnicy. W czasie w ięk szych sp ły w ó w osa dzał się tu m ateriał grubszy, przem yty, z którego części sp ław ialn e uno szone b y ły row em do K ortów ki. P rzy łagodn ych spływ ach p ow staw ały w arstw y zw ięzłe m ałej m iąższości. Z asadniczym czynn ikiem , który d e c y dow ał o jakości deluw iów , jest rodzaj i sk ład m ech aniczny oraz budowa m orfologiczna u tw orów erodow anych.
Jak już podano w yżej, w odkryw kach na w ierzch ow in ie i stok u wśród przew ażających w arstw glin ia sty ch w ystęp u ją na różnych głębokościach w kładki piaszczyste. Z chw ilą odsłonięcia takich w a r stw n astęp ow ało in ten sy w n e p rzem ieszczan ie piasku m ało odpornego na zm yw anie, a na stęp n ie pow stanie n am yw ów p iaszczystych . P roces tw orzenia się gleb d elu w ia ln y ch jest jeszcze bardziej sk om p lik ow an y, gd y na zboczu w y stęp u je m ozaika glebow a, co na teren ie P ojezierza M azurskiego jest zja w isk iem p ow szechnym .
Część om aw ian ego stoku znajdow ała się pod uprawą buraków cukro w ych, część b yła zadarniona przez traw y p lan tacji nasiennej. B uraki na stoku b y ły o w iele gorzej rozw inięte niż na w ierzch ow in ie i w dolinie.
WYNIKI BADAŃ
N ależy zaznaczyć, że liczb y ok reślające ciężar d elu w ió w oraz objętość w y r w są obarczone p ew n ym błędem , k tóry pow stał w zw iązku z trud n oś cią w ykonania dostateczn ie dużej ilości pom iarów. Można także m ieć zastrzeżenia, co do rozm ieszczenia punktów, w k tórych pobrano próbki na p oszczególn ych zboczach. Podane w pracy liczb y d otyczące strat sp o w od ow an ych erozją w odną są w ięc orien tacyjn e i raczej za n isk ie.
p u n k t i
Opis s p ł y w ó w oraz in w e n ta r y z a c ja i w ielk o ść szk ó d e r o zy jn y c h . Na w stęp ie om ów im y charakter zlew ni. Jej p ow ierzchnia wraz z k otlink ą w y n o si około 5 ha. K otlin k ę m ożna p odzielić na d w ie części: na część A,
Erozja „burzowa” gleb piaszczystych 115
F o t . H . U g g l a
Rys. 7. Namuły ilaste w okół jeziorka poburzowego. Posorty Clayey deposits roud a laklet formed by the rain storm. Posorty
w której po w ięk szych u lew ach grom adzi się woda, oraz część B, na k tó rej osadzają ,się d eluw ia, lecz woda n ie stagn u je (rys. 7). Część A ma około 4000 m 2. Woda do tej części w p ływ a z około 2,5 ha. Część В o po w ierzch n i ok oło 2700 m2 posiada zlew n ię 1,5 ha. Podczas d u żych u le w część A jest zasilana w od am i i d rob nym i d elu w iam i części B. W czasie u le w y stru m ien ie w od y staczały się ku d olin ce (w k ieru nk u poprzecznym do redlin). Część sp ływ ających wód grom adziła się w om ów ion ych już w yżej zagłęb ien iach zbocza. R eten cyjn e d ziałanie tych zbiorników za w iodło całk ow icie w czasie trw ania u lew y. W oda b ow iem w y p ełn iła je po b rzegi i przelew ając się zasilała w sposób gw ałtow n y sp ływ ające ku głów n ej k otlin ce potoki jeszcze d ługo po ustaniu głów n ego nasilenia opadu. W te n sposób p ow staw ały głęb okie w y rw y (parowy), k tórych d łu gość w yn osiła ponad 80 m, szerokość dochodziła do 2,5 m, a głębokość do 1 m (rys. 8, 9). U podnóża pagórka p ow staw ały rozległe stożki na- m yw ow e o różnym składzie m ech anicznym . K otlinka zam ieniła się w je ziorko, w okół którego w ciągu jedn ego dnia pow stał pas n am u łów ila sty ch szerokości 350 cm , a grubości k ilk u centym etrów . Za ty m pasem osadził się pa,s gru b szych szczątk ów organ iczn ych szerokości 300 cm i gru b ości 20 cm. Na p rzebieg takiej sed y m en ta cji m iały w p ły w ruchy w irow e w ody, p ow stające pod w p ły w em w padających p otoków burzo w ych. T ym n iew ątp liw ie n ależy tłu m a czyć „strefow ość” różnych
rodzą-Rys. 8. Punkt I. Szkic sytuacyjny w yrw i nam yw ów
1 — żło b in y i w y rw y ; 2 n a m y w p ia szc zy sty ; 3 — n a m y w p iask u g lin ia ste g o lek k ieg o ; 4 — n a- m y w g lin ia sty ; 5 — n a m y w ila sty ; 6 — n a m y w iłu p ró ch n iczeg o ; 7 — n a m y w c z ę śc i o rg a n icz
n y ch ; 8 — głęb o k o ść; 9 — n u m er y o d k r y w e k
Point I. Situations sketch of the eroded and the sedim entation patsches
1 — g u llie s and ero d ed p atches; 2 — sa n d y d ep osit; 3 — d ep o sits of sand from lig h t lam y; 4 — loam y dep osit; 5 — cla y d ep o sit; 6 h u m ic cla y dep osit; 7 — organic parts d eposit; 8 — depth
Rys. 9. Parów wyżłobiony w czasie ulewy 10.VI.1957 (część środkowa). Punkt I. Ditch formed during the rain storm of June 10, 1957 (middle part). Point I
Rys. 10. Nam uły ilaste o charakterystycznej strukturze. Punkt I. Clayey deposits w ith characteristic structure. Point I
l i s H. Uggla i inni
jów n am u łów w k otlin ce i różnice w ich w łaściw ościach ch em iczn ych . P rzy ujściu parowu do k o tlin k i u tw orzył się p otężn y p iaszczysty stożek nam yw ow y w k ształcie w achlarza. N am u ły te są piaskiem lu źn ym o zn i kom ej zaw artości części sp ław ialn ych i p yłow ych . Szerokość pasa d elu w iów p iaszczystych w ahała się od k ilk u d ziesięciu cen ty m etró w do 3 i w ięcej m etrów . O gółem pow ierzchnia tych n am yw ów w yn osiła około 500 m 2, objętość około 172,5 m 3. O dpowiada to około 288,7 ton, z czego około 128 ton zgrom adziło się w głów n ym stożku n am yw ow ym na po w ierzch n i około 160 m 2.
N ależy zauw ażyć, że pokaźna część m ateriału piaszczystego została osadzona w redlinach. Tej ilości nie w zięto pod uw agę w obliczeniach, ale m ożna przypuszczać, iż stan ow i ona nie m niej niż 10— 15% d elu w iów stożk ów n apływ ow ych .
N am u ły ilaste p okryw ały k ilk u cen tym etrow ą w arstw ą redlin y, niszcząc
całk ow icie ziem niaki (rys. 10). N agrom adzone w południow ej części
k otlin k i grube, słom iaste szczątk i organiczne tw orzyły w arstw ę o o b ję tości około 15 m 3. O bjętość siln ie próchnicznych osadów ilastych ok reślo no na 240 m 3, co przy ciężarze ob jętościow ym 1,3 w y n o si 312 ton.
S traty spow odow ane erozją są znaczne, poniew aż ok oło 15% obszaru zlew n i zostało pokryte deluw iam i. N ie sposób też pom inąć zniszczenia spow odow anego pow staw aniem w y r w i żłobin. W p rzyb liżen iu objętość d użych w y rw w yn osi około 80 m 3. W yrw y te p rzy czy n iły się do p o głęb ie nia istn iejącego obniżenia teren ow ego, b iegnącego przez środek zbocza ku kotlince. J est to zaczątek p rzyszłego w ąw ozu. Z jednej strony p rzesu sza to teren, a z d ru giej — ułatw ia dalszą erozję, co zaobserw ow ano w tym sam ym roku po n astęp n ych w ięk szych deszczach.
W łaściw ości gleb n a m y t y c h i z m y t y c h . Jak w yn ika z analiz ch em icz nych, deluw ia p iaszczyste są ubogie w sk ład n ik i pokarm owe i zaw ierają ich znacznie m niej niż g leb y w ierzch ow in y, a naw et g leb y pozostałe na stok u po zm yciu, nie m ów iąc już o d elu w iach ilastych, n iezw y k le za sobnych. Spośród sk ład n ik ów w yjątek stan ow i P2O5 rozpuszczalny w 20% HC1, którego procentow a zaw artość jest n iew iele niższa w gleb ach w y ż szych partii zboczy, n atom iast w porównaniu z d elu w iam i ila sty m i jest go znacznie w ięcej (odkryw ki 70, 71 i 67).
Z ubożenie d elu w iów piaszczystych w sk ład n iki pokarm ow e nastąpiło w sk u tek w yp łuk an ia części ilastych i sk ład n ik ów m in eraln ych rozpu szczaln ych w w odzie, które zostały p rzeniesion e do k o tlin k i (część A), gdzie się osad ziły. A naliza chem iczna w yk azu je n iezw y k łe bogactw o składników pokarm ow ych w ty ch osadach w porów naniu z glebam i
zlew ni. W yjątek stan ow i P2O5 rozpuszczalny w 20% HC1, o czym już
w spom niano. D ane an alityczn e d otyczące składu m echanicznego i ch e m icznego tej części osadów zaw iera tabl. 1, 2, 3.
S k ł a d m e c h a n i c z n y g l e b . P u n k t I - M e c h a n i c a l a o i l c o m p o s i t i o n . P o i n t I T a b l i c a 1 Lp. E l e m e n t r e l i e f u R e l i e f e l e m e n t Nr o d k r y w k i P r o f i l e Nr. G ł ę b o k o ś ć D e p th cm S z k i e l e t S k e l e t a l % P i a s e k - Sand % P y ł - P i n e s an d % C z ę ś c i s p ł a w i a l n e % - S i l t a n d c l a y > 1 1 - 0 , 5 0 , 5 - 0 , 2 5 0 , 2 5 - 0 , 1 0 , 1 - 0 , 0 5 0 , 0 5 - 0 , 0 2 0 , 0 2 - 0 , 0 0 6 0 , 0 0 6 - 0 , 0 0 2 < 0 , 0 0 2 Razem < 0 , 0 2 T o t a l ś r e d n i c a c z ą s t e k - P a r t . mm d i am. 1 W i e r z c h o w i n a IV 5 - 1 5 6 , 6 8 , 2 1 8,1 3 7 , 7 15 9 4 6 2 12 Summit 2 2 5 - 3 5 3 , 9 4 , 5 1 3 , 5 5 4 , 0 18 5 2 3 0 5 3 9 0 - 1 0 0 1.1 2 , 6 9 , 7 3 6 , 7 14 6 7 6 18 31 4 S t o k - S l o p e 11 5 - 1 5 6 , 4 2 3 , 3 4 4 , 3 14 5 1 2 4 7 5 3 0 - 4 0 6 , 7 5 , 4 1 4 , 4 6 1 , 2 15 2 0 1 1 2 6 7 0 - 8 0 0 , 0 2 1 , 8 3 5 , 8 5 7 , 4 3 2 0 0 0 0 7 14O - 15O 0 , 9 2 , 5 5 , 2 3 3 , 3 13 8 9 9 20 38 8 S t o k - S l o p e I I I 1 0 - 1 5 1 , 8 4 , 9 1 4 , 5 3 9 , 6 19 10 3 5 4 12 9 4 0 - 5 0 1 , 7 5 , 1 1 4 , 8 3 8 ,1 18 10 3 6 5 14 10 9 5 - 1 0 0 0 , 2 3 , 7 1 2 , 3 3 9 , 0 21 10 7 3 4 14 11 1 1 0 - 1 2 0 0 , 3 2 , 8 8 , 8 3 6 , 4 21 14 6 7 4 17 12 S t o k - S l o p e 90 0 - 2 0 , 4 5 , 9 2 7 , 6 4 8 , 5 13 2 1 1 1 3 13 31 90 7 , 6 10 ,6 3 8 , 3 4 1 , 9 5 2 0 0 3 3 14 32 5 - 1 0 6 , 0 5 , 5 2 5 , 7 3 9 , 8 17 4 0 0 8 8 15 33 55 1 1 , 5 5 , 4 1 1 , 0 2 , 6 5 41 11 10 14 35 16 73 0 , 5 1,1 9 , 7 3 3 , 6 4 0 , 7 9 4 1 0 2 3 17 89 0 , 4 1,1 8 ,1 3 1 ,1 4 2 , 8 10 1 4 0 3 7 18 34 2 0 - 4 0 2 , 3 9 , 6 3 3 , 7 4 0 , 7 10 2 2 1 1 4 19 74 0 - 7 2 , 5 1 2 , 3 3 7 , 2 3 6 , 5 Э 2 0 1 2 3 20 87 0 - 5 1 2 , 9 1 4 , 9 4 5 , 5 3 3 , 6 3 1 1 1 0 2 21 88 10 - 1 5 2 , 6 1 1 , 0 4 1, 1 3 8 , 9 1 5 0 1 2 3 22 P o d n ó ż e - Ba s e I 5 - 1 0 0 , 3 3 , 0 3 6 , 0 5 0 , 0 9 1 0 0 1 1 23 7 0 - 7 5 0 , 0 8 , 9 2 2 , 6 4 8 , 0 8 9 1 2 0 3 24 8 5 - 9 0 2 , 8 5 , 4 1 4 ,7 4 0 , 9 19 9 5 5 1 11 25 11 5 - 1 2 5 2, 1 5 , 6 1 5 , 6 4 4 , 8 13 8 5 6 2 13 26 P od nó że - Base 35 0 - 5 0 , 0 0, 1 4 , 7 5 0 , 2 26 13 1 4 1 6 27 75 0 - 8 0 , 6 1 4 , 1 4 4 , 3 3 5 , 6 4 0 0 1 1 2 28 76 2 0 - 3 0 0 , 1 2 , 0 3 8 , 0 5 1 , 0 5 2 0 1 1 2 29 85 0 - 5 0 , 7 7 , 0 4 0 , 3 4 4 , 7 5 1 1 0 1 2 30 86 1 5 - 2 0 0 , 6 9 , 0 3 6 , 3 4 7 , 2 5 1 0 1 0 1 31 36 0-3 0 , 0 0 , 0 0 , 2 8 , 8 8 16 20 27 20 67 32 37 0-3 0 , 0 0, 1 0,1 2 9 , 8 5 21 2 42 0 44 33 70 0- 3 0 , 0 0, 1 0,1 6 , 8 5 9 31 41 7 79 34 71 3 - 6 0 , 0 0 , 0 0 , 1 1 1 , 9 14 40 16 11 7 35 35 65 3 - 5 0 , 4 0 , 3 0 , 2 2 5 , 5 40 23 4 3 4 11 36 66 1- 2 0 , 0 0 , 8 0 , 1 5 , 1 5 26 26 14 13 53 37 67 0 - 5 0 , 0 0 , 0 0,1 7 , 9 4 21 25 28 14 67 3 8 68 6 - 8 0 , 0 0 , 1 0 , 3 2 9 , 6 33 2 0 5 4 3 12 39 69 8 - 1 0 0 , 2 1 , 4 4 , 7 2 0 , 9 22 33 6 5 7 18 40 79 5 - 1 0 1 ,4 3 , 4 8 , 8 3 4 , 8 16 14 7 10 6 23 41 80 7 0 - 8 0 0 , 8 4 , 6 1 3 , 0 2 9 , 4 15 14 9 9 6 2 4 42 81 12 0 -13 0 0 , 4 4 , 2 1 3 , 0 2 9 , 8 i6 14 9 8 6 23 43 e 2 1 9 0 - 2 1 0 1 , 2 3 ,1 6 , 9 2 1 , 0 23 22 9 с; 9 23 A4 83 2 5 0 1,7 2 , 5 1 1 , 3 2 3 , 7 16 17 5 7 17 29 E ro zj a „ b u r z o w a ” gle b p ia sz c z y st y c h
W ł a ś c i w o ś c i c h e m i c z n e g l e b . P u n k t I - C h e m i c a l s o i l p r o p e r t i e s . P o i n t I T a b l i c e 2 Lp. E l e m e n t r e l i e f u R e l i e f e l e m e n t Nr od krywki P r o f i l e N r . G ł ę b o k o ś ć D e p th cm pH P r ó c h n i c a Turnus % P o je m n o ś ć k o m p l e k s u s o r p c y j n e g o S o r p . co m pl c a p a c . m g - r ó w n . / 1 0 0 g g l e b y r o . e . / l 0 0 g s o i l Wyciąg 20# HCl - 20fo HC1 e x t r a c t M et od a E g n e r a E g n e r me tho d H2 ° KCl s u b s t a n c j e n i e r o z p u s z c z a l n e
i n s o l u b l e e u b s t . S i 0 2 r2 ° 3 P e 2° 3 A12°3 CaO MgO P2 °5 K.,0 P 2°5 K2 ° □ g / 1 0 0 g g l e b y - s o i ] m i n e r a l . o r g a n . 1 W i e r z c h o w i n a IV 5 - 1 5 6 , 5 9 5 , 9 5 1 , 3 9 9 5 , 1 9 1,11 0 , 0 8 2,00 1 , 1 4 0 , 8 1 0 , 3 7 0,22 0, 0 5 0 0 , 3 3 25,6 2 Summit 2 5 - 3 5 6 , 5 9 6,00 0 , 2 5 5 H 7 9 6 , 9 3 0 , 0 3 0 , 0 5 1 , 4 5 0 , 8 3 0 , 5 7 0,12 0 , 1 5 0 , 0 4 9 0,22 6 , 3 1 0 ,5 3 9 0 - 1 ОС6 . 8 3 5 , 8 1 - 1 1 , 8 7 9 8 ,1 0 5 , 6 7 0,06 4 , 3 2 2 , 4 1 1 , 8 9 0 , 2 8 0 , 5 5 0 , 0 2 9 0 , 7 9 6 , 3 12,0 4 S t o k - S l o p e I I 5 - 1 5 6 , 0 9 5 , 2 9 0 , 5 9 1,02 9 7 , 3 8 0,46 0 , 0 6 1,11 0 , 6 7 0 , 3 9 0 , 0 9 0 , 1 0 0 , 0 8 3 0 , 1 9 6 , 3 1 0 ,5 5 3 0 - 4 0 6 , 0 9 5 , 3 6 0,12 0 , 5 2 9 8 , 2 5 0 , 3 4 0 , 0 6 1 , 0 8 0 , 6 4 0,38 0 , 0 9 0,12 0 , 0 5 9 0 , 2 3 8 , 5 12,0 6 7 0 - 8 0 6 , 1 4 5 , 3 6 - 2 , 5 7 9 8 , 3 4 0 , 0 8 0 , 0 4 1 , 0 8 0 , 5 3 0,48 0 , 1 2 0 , 1 0 0 , 0 6 7 0 , 2 8 1 1 , 2 3 3 , 3 7 140-15C 6 , 1 4 4 ,7 1 — - - - - _ - - - - 8 , 2 1 2 , 0 8 S t o k - S l o p e I I I 1 0 - 1 5 5 , 9 5 4 , 9 8 1 , 6 5 3 , 6 2 96,21 0 , 7 7 0 , 0 7 1 , 7 2 0 , 9 6 0 , 6 9 0 , 1 3 0 , 1 5 0 , 0 5 9 0 , 2 1 3 , 6 1 2 , 0 9 4 0 - 5 0 5 , 9 5 4 , 9 8 1 , 0 3 4 , 6 7 9 8 , 3 7 1 , 2 2 0 , 0 7 2 , 0 4 1 , 1 4 0 , 8 5 0 , 1 3 0 , 1 9 0 , 0 4 8 0 , 2 7 8 , 2 1 5 , 4 10 95 -1 ОС6 , 0 9 5 ,3 1 0 , 5 4 4 , 6 7 9 6 , 7 6 0 , 0 1 0 , 0 6 1 , 8 6 0 , 9 7 0 , 8 4 0 ,1 1 0 , 1 7 0 , 0 4 4 0,21 6 , 3 4 , 5 11 S t o k - S l o p e 73 0 - 5 6 , 1 6 5 , 5 8 0,02 1 , 3 2 9 8 , 5 3 0 , 2 9 0 , 0 5 0 , 9 1 0 , 5 4 0 , 3 1 0 , 0 6 0 , 0 5 0 , 0 6 1 0 , 0 9 6 , 6 7 , 5 12 34 2 0 -4 0 6 , 0 9 5 , 5 9 0,22 1,32 9 8 , 3 9 0 , 6 7 0 , 0 3 0,88 0 , 4 6 0,38 0 , 0 5 0 , 0 4 0 , 0 4 0 0 , 0 9 4 , 8 3 , 0 13 74 0 - 7 6 , 2 8 5 , 4 8 0,02 1 , 3 2 9 8 ,0 1 0 , 1 9 0 , 0 4 0,88 0,48 0 , 3 5 0 , 0 7 0 , 0 7 0 , 0 5 2 0,10 5 , 8 4 , 5 H P o d n ó ż e - Ba se I 5-10 6,26 5 , 3 6 0 , 1 5 2 , 5 7 98,81 0,22 0 , 0 6 0 , 7 3 0,46 0,22 0,06 0,06 0 , 0 4 2 0 , 1 3 2 , 4 1 6, 6 15 7 0 - 7 5 6 , 1 4 5 , 4 8 0 , 3 3 2 , 0 7 9 8 , 9 0 1 , 0 8 0 , 0 9 0 , 8 7 0,52 0 , 3 0 0 , 0 6 0 , 0 8 0 , 0 5 0 0 , 1 2 1 5 ,6 9 , 0 16 P o d n ó że - B as e 35 0 - 5 6 , 2 6 5 , 4 4 0 , 4 8 2 , 4 3 9 8 , 9 5 2 , 3 9 0 , 0 3 0 , 7 3 0 , 4 9 0 , 1 8 0 , 0 6 0 , 0 7 0 , 0 5 5 0 , 0 9 5 , 8 7 , 5 17 75 0 - 8 6 , 2 9 5 , 4 8 0 , 0 2 1 , 0 2 98, 26 0 , 0 0 0 , 0 4 0 , 8 3 0 , 5 1 0 , 2 8 0 , 0 7 0 , 2 1 0 , 0 5 0 0 , 0 7 4 , 8 4 , 5 18 76 2 0-30 6 , 2 9 5 , 5 3 0 , 0 1 3 , 1 2 9 8 , 7 9 0 , 0 3 0 , 0 2 0 , 8 6 0 , 6 7 0 , 3 5 0 , 0 6 0 , 0 6 0 , 0 3 8 0 , 0 6 4 , 6 4 , 5 19 36 о-з 5 , 8 8 5 , 1 3 6 , 0 5 1 9 , 1 3 8 7 , 3 8 4 , 6 7 0 , 0 8 5 , 6 6 3, 0 1 2 , 6 3 0 , 4 0 0 , 5 5 0 , 0 2 7 0 , 6 2 5 , 4 6 1 , 0 20 37 о-з 6 , 0 9 5 , 5 0 1 9 , 0 6 4 4 , 5 7 . - - - - 2 2 , 7 16 0 , 0 21 70 о-з 6 , 0 5 5 , 2 2 5 , 0 1 2 3 , 7 7 0 4 , 1 9 4 , 0 4 0 , 0 8 7 , 9 5 3 , 9 5 3 , 9 7 0 , 4 7 0 , 8 4 0 , 0 2 5 1 ,0 9 1 9 , 0 7 2 , 0 22 71 > 6 5 , 8 8 5 , 1 3 3 , 8 0 1 1 , 8 7 9 1 , 0 7 2 , 9 3 0 , 1 1 4 , 1 0 2 , 1 8 1 , 8 9 0 , 2 9 0 , 4 0 0 , 0 3 7 0 , 6 1 1 6 , 5 3 8 , 8 23 67 0 - 5 5 , 8 4 5 , 3 1 4 , 4 5 2 0 , 6 7 8 3 ,8 1 3 , 9 4 0 , 1 1 7 , 6 6 3 , 9 8 3 , 8 5 0 , 5 1 0 , 8 0 0 , 0 1 8 1 , 1 2 1 8 , 5 8 1 , 0 24 68 6 - 8 6 , 0 9 5 , 3 9 2 , 4 7 6 , 2 2 9 3 , 9 2 2 , 0 2 0 , 1 0 2 , 5 7 1 , 3 6 1 , 1 7 0 , 2 2 0 , 2 6 0 , 0 4 3 0 , 3 6 1 2 , 0 2 5 , 6 69 8 - 1 0 6 , 2 8 5 , 3 4 2,12 5 , 1 7 9 3 , 3 3 1,42 0 , 0 8 2 , 8 7 1 , 4 7 1,31 0,20 0 , 2 4 0 , 0 4 2 0 , 4 1 1 6 , 0 2 6 , 7 26 79 5 - 1 0 5 , 8 2 4 , 9 2 2,30 6 , 7 2 9 5 ,4 1 1,56 0,12 2 , 4 0 1 , 2 3 1 , 1 6 0,16 0 , 2 3 0 , 0 1 4 0,30 9 , 3 1 5 , 4 27 80 7 0 - 8 0 - - 2,62 7 , 7 7 9 5 , 4 6 1,91 0 , 0 7 2 , 3 4 1,21 1 , 0 9 0 , 1 4 0,20 0 , 0 4 4 0 , 2 7 8,8 2 3 , 3 28 81 120-13C 5, 21 4 , 4 2 3 , 6 7 8 , 2 7 9 4 , 4 0 2,26 0,12 2 , 1 7 1 , 1 4 0 , 9 7 0 , 1 3 0 , 2 4 0 , 0 4 5 0 , 2 4 8,2 1 4 , 3 29 82 190-210 5 , 2 3 1 3 , 4 2 9 4 , 0 7 4 , 7 1 0,12 2 , 3 9 1 , 3 3 1,02 0 , 4 6 0,32 0 , 0 4 5 0 , 3 5 11,2 12,0 H . U g g la i in n i
Erozja ..burzowa” gleb piaszczystych 121 T a b l i c a 3 W ł a ś c i w o ś c i o h e m i c z n e g l e b e r o d o w a n y o h . P u n k t I C h e m i c a l p r o p e r t i e s o f e r o d e d а о 1 1 б . P o i n t I Nr o d k r y w k i P r o f i l e N r . G ł ę b o k o ś ć D e p th om CŁ0:Mg0 r o z p u s z o z a l n . w 20 $ QC1 s o l u b l o l n 20$ HC1 S t o s u n e k PgOęj r o z p u B z c z a l n . w 2 0 # HC1 do p r z y s w a j a l n e g o R a t i o P2°5 60l . l n 2 0 $ HC1 t o a v a i l . S t o s u n e k K2 0 r o z p u e z o z a l n . w 2 0$ HC1 do p r z y s w a j a l n e g o B a t l o Kg0 в o l . I n 2 0 $ HC1 t o a v a i l . IV 5 - 1 5 1 , 7 1 2 , 9 2 5 - 3 5 0 , 8 7 , 7 2 1 , 0 90- 1 CO 0 , 5 4 , 6 6 5 , 4 I I I 1 0 - 1 5 0 , 9 1 6 , 3 1 7 , 9 4 0 - 5 0 0 , 7 5 , 9 1 7 , 4 9 5 - 1 0 0 0 , 7 7 , 0 4 6 , 1 I I 5 - 1 5 0 , 9 1 3 , 2 1 8 , 4 3 0 - 4 0 0 , 8 7 | o 1 9 , 4 7 0 - 8 0 1, 2 6 , 0 8 , 4 I 5 - 1 0 1,1 1 7 , 3 8 , 0 7 0 - 7 5 1 ,0 3,1 1 3 , 6 8 5 - 9 0 4 , 7 3 6 , 6 36 0 , 7 5 , 0 10,1 70 0- 3 0 , 6 1 , 3 1 5 , 1 71 3 - 6 0 , 7 2 , 2 1 5 , 7 67 0 - 5 0 , 6 0 , 9 1 3 , 8 68 6- 8 0 , 8 3 , 6 1 4 , 2 69 8-10 0 , 8 2 , 6 1 5 , 3 79 5 - 1 0 0 , 7 1 , 5 1 9 , 6 80 7 0 - 8 0 0 , 7 4 , 9 1 1 ,6 81 1 2 0 - 1 3 0 0 , 5 5 , 4 1 6 , 5 82 190-210 1 ,* 4 , 0 2 9 , 2
W celu lep szego zobrazowania strat podano sum aryczną zaw artość n ie k tórych skład n ików w m asie d elu w ialn ej z rozbiciem na d elu w ia pia szc zy ste i ilaste (tabl. 4). Jak w y k azały badania, m asa g leb y zm ytej z 1 ha zlew n i w y n o si 148,1 ton, z czego na d elu w ia piaszczyste przypada 70,2 ton. W ty ch d elu w iach zaw arte było: próchnicy — 3533 kg, F e2C>3 — 2629 kg, CaO — 339 kg, MgO 510 kg, P205 ~ 56 kg, K 20 — 625 kg oraz z p rzy sw ajaln ych składników : P2O5 około 16 kg i KoO około 49 kg.
W czasie u le w y u legło w ym yciu i przem ieszczen iu w przyb liżen iu 25% sk ład n ików zaw artych w w arstw ie ornej g leb y w ierzch ow in y.
Z ta b licy 4 w id zim y, że w glebach na stokach zaw artość głó w n ych składników pokarm ow ych roślin w porów naniu z w arstw ą orną w ierzch o w in y n ie przekracza 62%. W yjątek sta n ow i P2O5 rozpuszczalny w 20% HC1. W zrost zaw artości fosforu m ożna tłu m aczyć o d słon ięciem zasob n iej szych w ten sk ład n ik w arstw gleb y. D elu w ia p iaszczyste zaw ierają jeszcze m n iejsze ilości sk ład n ik ów w porów naniu z gleb am i w ierzch ow in y. F osfor rozpuszczalny w 20% HC1 także w y k azu je ten d en cję zniżkow ą, ale znacz nie m niejszą w porów naniu z in n ym i składnikam i. L iczby zaw arte w tabl. 5 w skazują, że n ajsiln iej w ym yw an e są zw iązki próchniczne, a n astęp nie wapń i m agnez. Zawartość sk ładników w d elu w iach ila sty ch w po rów naniu z glebą w ierzch ow in y jest k ilkakrotnie w yższa. J ed y n ie fosforu rozpuszczalnego w 20% HC1 jest o w iele m n iej.
O grom ne różnice w ystęp u ją przy porów naniu zasobności w sk ład n ik i d elu w ió w ila stych z piaszczystym i. N iek tórych składników , jak np. próch
T a b l i c a u Wpływ e r o z j i n a s k ł a d c h e m i c z n y g l e b z a l e g a j ą c y c h n a p o s z c z e g ó l n y c h e l e m e n t a c h s t o k u . Z a w a r t o ś ć p o s z c z e g ó l n y c h s k ł a d n i k ó w w 1 0 0 t o n a c h g l e b y w w a r s t w i e o r n e j w p r o c e n t a c h . P u n k t I I n f l u e n c e o f e r o s i o n on t h e c h e m i c a l c o m p o s i t i o n o f t h e s o l i c o v e r i n g t h e p a r t i c u l a r s l o p e e l e m e n t s . P e r c e n t u a l o o n t e n t I n Ю 0 t a r a b l e s o i l l a g e s . P o i n t I S k ł a d n i k i C o m p o n e n t W i e r z c h o w i n a Sum mi t Z b o c z e - S l o p e P o d n ó ż e - B a s e o d k r y w k a ft p r o f i l e 4 o d k r y w k a 3 p r o f i l e 3 o d k r y w k a 2 p r o f i l e 2 Mamy vry b u r z o w e - S t o r m d e p o s i t s p i a s z c z y s t e o d k r y w k a 1 s a n d y p r o f i l e 1 i l a s t e o dk r y v / k a 36 s i l t y p r o f i l e 36 o r g a n i c z n e o d k r y w k a 37 o r g a n i o p r o f i l e 37 g l i n i a s t e c l a y e y / ś r . z o d k r . 7 0 i 7 1 / i l a s t e o d k r y w k a 6 7 s i l t y p r o f i l e 67 Р г 0 с Ь л 1 с а 1 0 0 1 1 9 62 11 5 0 7 1 371 3 1 9 3 20 Humus B2 ° 3 1 0 0 8 6 56 35 2 8 3 302 384 Р е г ° 3 1 0 0 84 5 8 41 2 6 3 2 6 9 3 48 CaO 1 0 0 35 2 5 17 1 0 9 1 02 1 38 MgO 1 0 0 6 7 4 6 2 7 2 4 9 2 7 8 3 59 p 2 ° 5 1 0 0 1 1 8 1 6 5 8 3 54 62 35 K2 0 1 0 0 64 5 8 4 0 1 8 5 2 5 6 ) J 7 P5 0c p r z y s w . - - - - - - -a v -a i l . hLr,0 p r z y s w . 1 0 0 4 7 41 65, 2 3 8 6 2 5 2 1 6 316 a v a i l .
Erozja „burzowa” gleb piaszczystych 123
z p iaszczystym i, m agnezu 10, potasu od 3 do 9, wapnia 5, a żelaza od 3 do 8 razy w ięcej.
D elu w ia ilaste rów nież pod w zględ em zasobności w sk ład n iki łatw o rozpuszczalne w ykazują przew agę nad d elu w iam i piaszczystym i. Z aw ie
rają one 6— 10-krotnie w ięcej p rzysw ajalnego fosforu i 4— 35-krotnie
w ięcej p rzysw ajalnego potasu.
T a b l i o a 5 Z a w a r t o ś ć s k ł a d n i k ó w w r ó ż n y c h riamywach " b u r z o w y c h " . P u n k t I C o n t e n t o f c o m p o n e n ts i n v a r i o u s w a t e r - c a r r i e d " s t o r m " s e d i m e n t s . P o i n t I S k ł a d n i k i - Component Namywy - S e d i m e n t s p i a s z c z y s t e - s a n d i l a s t e - s i l t and c l a y kg S u c h a ma sa - Dry m a t t e r 2 8 0 7 0 0 , 0 3 1 2 0 0 0 , 0 P r ó c h n i c a - Humus 5 6 1 , 0 1 3 5 7 2 , 0 K2 ° 3 2 2 4 9 , 0 1 7 4 4 0 , 0 P e 2 °3 1 4 8 5 , 0 9 0 3 2 , 0 CaO 1 8 2 , 0 1 1 7 6 , 0 MgO 2 6 7 , 0 1 7 7 5 , 0 p2o5 1 3 1 , 0 9 4 , 0 K2 0 1 3 3 , 0 2 3 6 8 , 0 ]?2°5 p r z y s w . - a v a i l . 1 8 , 2 4 5 , 0 K^O p r z y s w . - a v a i l . 2 3 , 6 1 7 4 , 0
W profilu gleb d elu w ialn ych w rozm ieszczeniu p oszczególn ych sk ład nik ów nie w idać praw idłow ości, co w iąże się n iew ątp liw ie z rodzajem nam yty ch w arstw . Zawartość przysw ajalnego fosforu i potasu w d elu - w iach ilastych p ow stałych po burzy jest w yższa niż w osadach „star szy ch ”. D otyczy to szczególn ie potasu. N atom iast fosforu rozpuszczalnego w 20% HC1 w d eluw iach starszych jest w ięcej niż w d elu w iach ,»burzo w y c h ”.
Interesująco przedstaw ia się stosu n ek wapnia do m agnezu. Jest on przew ażnie m n iejszy od jedn ości i tylk o w kilku przypadkach przekracza n iezn aczn ie 1. Ma to m iejsce przy d elu w iach p iaszczystych (odkryw ki 1, 73, 74, 34). W glebach d elu w ialn ych o składzie m ech anicznym iłu lub glin y stosu n ek ten o scy lu je w granicach 0,5—0,8, a ty lk o w jedn ym przypadku, na głęb okości 190— 210 cm przekracza 1. F osforu p rzysw a jaln ego w stosunku do rozpuszczalnego w 20% HC1 jest m n iej w glebach d elu w ia ln y ch k o tlin k i niż w gleb ach w y ższy ch partii zbocza i w d e lu w iach piaszczystych . Stosu nek potasu rozpuszczalnego w 20% HC1 do
124 H. Uggla i inni
potasu p rzysw ajalnego jest w yższy (w porów naniu z fosforem ). W d e- luw iach k o tlin k i jest on bardziej w yrów n an y (w yn osi około 15) i nieco n iższy niż w gleb ach w ierzch ow in y i w gleb ach zm yw ow ych .
C iekaw ie układa się stosu n ek p oszczególnych sk ład n ików w profilu g leb y d elu w ialn ej na zboczu (odkrywka 3) w porów naniu z glebą d elu - w ialną k o tlin k i (odkrywki: 79, 80, 81, 82). L iczb y w yrażające stosu nek wapnia do m agnezu w obu przypadkach są zbliżone. Fosforu i potasu rozpuszczalnych w kw asie so ln y m w stosunku do form p rzysw ajaln ych jest nieco w ięcej w gleb ie na zboczu. N ależy podkreślić, że dane te od biegają od otrzym an ych przez K a ś k a z E stońskiej SSR [4]. K ask sto sow ał jednak inną m etod ę oznaczania sk ład n ik ów p rzysw ajalnych. Z d a n ych u zysk an ych w czasie badań d otyczących p ojem ności k om pleksu sorpcyjnego w yn ika, że g leb y erodow ane w yk azu ją o w iele niższą po jem ność sorp cyjną w porów naniu z gleb am i d elu w ialn ym i. W n aszym przypadku n aw et n iektóre d elu w ia piaszczyste w yk azu ją pojem ność sorpcyjną w yższą (odkryw ki 1 i 2, tabl. 2).
Na zakończenie n ależałob y podkreślić, że g leb y tego punktu (przyj m ując k ry teriu m stosow an e przez K aśka) należą do bardzo siln ie erodo-
w anych, b ow iem w arstw a orna na zboczu (odkryw ka 2) zaw iera poniżej
25 ton próchnicy w przeliczen iu na ha. To ogrom ne zubożenie w próch n icę n iew ątp liw ie m u si znaleźć odbicie w plonach.
P U N K T I I
Opis s p ł y w ó w oraz in w e n ta r y z a c ja i ro z m ia r y sz k ó d e r o z y jn y c h . D rugi p unkt er o zy jn y znacznie się różni od pierw szego. E rodowane zbocze opada ku k otlin ce, która stosu nk ow o niedaw no, w w yn ik u zaham ow ania d opływ u w od y przez nasyp drogow y, stała się bezodpływ ow a.
Obszar zlew n i wraz z k otlin k ą w yn osi około 1,5 ha, z czego na k otlin k ę przypada około 0,49 ha. W czasie u lew y w oda grom adząca się początko wo w redlin ach w m iarę n apływ ania coraz to w ięk szej ilości przeryw ała ich brzegi i w postaci „kaskad” w lew ała się do red lin niżej położonych. P ow stałe w te n sposób stru m ien ie sp ływ ając w dół (w poprzek redlin) po lin ii najw ięk szego spadku żłob iły bruzdy i w y r w y dość znacznych rozm iarów (szerokość 35— 150 cm, głębokość 25— 85 cm). W dolnej części zbocza pow stała gęsta sieć żłobin, k ończących się p iaszczystym i stożkam i n am yw ow ym i. D łu gość stożk ów sięgała do 20 m. B ok i istożków łą czy ły się ze sobą, w w yn ik u czego u podnóża pow staw ał pas jałow ego n am yw u jasnej barwy.
P ow ierzchnia n am yw ów p iaszczystych w y n osiła około 1050 m 2, a ila sty ch około 960 m 2. Po obu stronach d elu w ió w ila sty ch o sa d ziły się w form ie p ółk siężyców szczątk i obornika. D elu w ia ilaste zgrom ad ziły
Erozja „burzowa” gleb piaszczystych 125
Rys. 11. Punkt II. Szkic sytuacyjny namywów i w yrw
1 — żło b in y i w y r w y ; 2 — n a m y w p ia szc zy sty ; 3 — n a m y w ila sty ; 4 n a m y w części organ iczn ych ; 5 — głęb o k o ść; 6 — n u m ery od k ryw ek
Point II. Situations sketch of the eroded and the sedim entation patsches
1 — g u llie s and th e sed im en ta tio n p atch es; 2 — sa n d y d ep osit; 3 — clay d ep osit; 4 organ is parts d ep osit; 5 — depth; 6 — n u m b er of op en in gs
się w n ajn iższym punkcie terenu. Oprócz tego stw ierdzono zasypanie w ielu redlin , czego w ob liczen iach nie u w zględniono.
W w yn ik u ero zji ,,b u rzow ej’’ na p rzestrzen i 100 m p ow stało 7 w ięk szy ch w y rw o o b jętości około 80 m 3, n ie licząc znacznej ilości m n iej szy ch żłobin (rys. 11). W iele krzaków ziem niaczan ych zostało w y rw a n y ch
T a b l i c a 6 S k ł a d m e c h a n i c z n y g l e b . P u n k t e r o z y j n y I I - M e c h a n i c a l s o i l c o m p o s i t i o n . P o i n t I I Lp. E l e m e n t r e l i e f u R e l i e f e l e m e n t Odkrywka P r o f i l e N r . G ł ę b o k o ś ć D e p th cm S z k i e l e t S k e l e t a l <h P i a s e k - Sand <% P ył - F i n e sa n d Ь C z ę ś c i s p ł a w i a l n e - S i l t and o l a y * > 1 1 - 0 , 5 0 , 5 - 0 , 2 5 0 , 2 5 - 0 , 1 0 , 1 - 0 , 0 5 0 , 0 5 - 0 , 0 2 o 0 ГО 1 0 0 0 cr> 0 , 0 0 6 - 0 , 0 0 2 < 0 , 0 0 2 Razem < 0 , 0 2 T o t a l ś r e d n i c a o z ą s t e k - P a r t . mm di a m . 1 W i e r z c h o w i n a I I I 5 - 1 0 0 , 5 3 , 6 8 , 9 5 9 , 5 19 6 0 2 1 3 Summit 2 2 5 - 3 0 0 , 0 2 1 2 , 0 9 , 3 4 5 , 7 23 5 1 2 2 5 3 5 5 - 6 0 0 , 0 0 , 7 5,1 5 5 , 2 28 7 0 3 1 4 4 9 0 - 9 5 0 ,0 1 0 , 4 1 ,9 3 7 , 7 32 1 7 1 3 7 11 5 1 1 0 - 1 2 0 1 , 7 2 , 7 2 3 , 5 6 0 , 8 11 1 1 0 0 1 6 S t o k - S l o p e I I 5 - 1 0 0 , 2 1 , 8 9 , 8 5 2 , 4 24 7 1 2 2 5 7 1 8 - 2 2 0 , 2 1 , 5 7 , 9 4 2 , 6 27 1 3 2 4 2 8 8 4 5 - 5 0 0 , 3 1 , 8 8 , 2 5 0 , 0 25 7 0 4 4 8 9 7 5 - 8 0 0 , 3 1 , 7 5 , 6 5 7 , 7 23 1 1 2 4 10 1 1 5 - 1 3 0 1, 1 3 . 0 Ю , 6 6 2 , 0 21 3 0 1 0 1 11 P o dn ó że - B as e I 5 - 1 0 1 , 2 3 , 8 1 7 , 3 5 3 , 9 17 3 0 1 4 5 12 3 5 - 4 0 0 , 2 2 , 5 1 2 , 3 5 0 , 2 21 7 3 1 3 7 13 90 -91 0 , 2 2 , 9 1 3 , 6 5 9 , 5 19 0 3 0 3 14 120-135 0 , 7 5 , 4 3 0 , 6 5 2 , 0 9 2 1 0 0 •ł 15 Naayjwy b ur zo w e 20 O-1 5 0 , 0 1 ,*» 1 5 , 7 5 2 , 9 21 5 ч 0 0 4 4 S t o r e d e p o s i t s 16 21 0-1 0 , 2 6 , 4 3 , 0 1 6 , 6 15 23 15 8 13 36 17 22 0 - 2 5 0 , 0 0 , 0 0 , 8 1 1 , 2 6 45 19 1 1'7 37
W ł a ś c i w o ś c i c h e m i c z n e g l e b . P u n k t I I - C h e m i c a l s o i l p r o p e r t i e s . P o i n t I I T a b l i c a 7 Lp. E l e m e n t r e l i e f u R e l i e f e l e m e n t Nr od k ry w ki P r o f i l e N r . G łę b o k o ś ć De pth cm PH P r ó c h n i c a fournis % P o je m n o ść k o m p l e k s u s o r p c y j n e g o S o r p . c o m p l . c a p a c . n g - r ó w n . / 1 0 0 g g l e b y m . e . /Ю О g s o i l Wyciąg 20% HCl - 20% HCl e x t r a c t M et od a E g n e r a E g n e r meth od H2 ° KC1 s u b s t a n c j e n i e r o z p u s z c z a l n e
i n s o l u b l e s u b s t . sio 2 r 2 ° 3 P e 2° 3 a i2° 3 CaO MgO
P2° 5 K20 P2°5 * 2 ° m g / 100 g g l e b y - s o l i m i n e r a l . o r g a n . 1 W i e r z c h o w i n a I I I 5 - 1 0 5 , 7 6 4 , 9 8 0 , 6 6 2 , 0 7 9 7 , 7 0 0 , 5 7 0 , 0 4 1 , 4 8 1 , 0 6 0 , 3 6 0 , 1 0 0 , 1 2 0 , 0 5 8 0 , 3 6 1 4 , 0 7 , 5 2 2 5 - 3 0 6 , 1 7 5 , 5 1 0 , 1 2 3 , 1 2 9 7 , 5 3 0 , 0 1 0 , 0 6 1 , 7 4 1 , 0 5 0 , 6 3 0 , 1 0 0 , 0 8 0 , 0 5 5 0 , 3 0 9 , 6 1.5 3 9 0 - 9 5 6 , 0 3 4 , 9 9 - 5 , 1 7 9 4 , 8 8 0 , 8 9 0 , 0 7 3 , 4 7 0 , 8 9 2 , 5 4 0 , 1 6 0 , 1 7 0 P044 0 , 7 3 1 4 , 0 2 3 , 3 4 S t o k - S l o p e I I 5 - 1 0 5 , 7 9 4 , 7 4 0 , 4 9 2 , 4 2 9 7 , 7 5 0 , 5 2 0 , 0 8 1 , 3 6 0 , 8 8 0 , 4 1 0 , 0 5 0 , 0 5 0 , 0 6 5 0 , 2 6 1 5 , 2 1 2 , 0 5 1 8 - 2 2 5 , 6 9 4 , 3 8 0 , 8 4 2 , 4 2 9 7 , 4 6 1 , 0 4 0 , 0 6 1 , 5 5 1 , 1 0 0 , 4 1 0 , 1 5 0 , 1 9 0 , 0 3 8 0 , 2 6 4 , 4 6 , 0 6 7 5 - 8 0 5 , 6 4 4 , 5 5 0 , 4 1 3 , 1 2 9 7 ,1 1 0 , 1 0 0 , 0 5 1 , 3 8 0 , 8 2 0 , 5 2 0 , 0 8 0 , 1 4 0 , 0 4 0 0 , 1 9 5 , 6 6 , 0 7 P o d n ó że « Ba s e 1 5 - 1 0 6 , 2 9 5 , 5 7 1 , 4 8 4 , 1 2 9 6 , 3 7 1 ,1 1 0 , 0 4 1 , 8 0 1 , 0 8 0 , 6 7 0 , 1 6 o, 16 0 , 0 6 1 0 , 3 5 16 ,0 2 0 , 0 8 3 5 - 4 0 6 , 0 3 4 , 9 4 0 , 9 9 3 , 1 2 9 7 , 4 7 0 , 7 3 0 , 0 7 1 , 3 2 0 , 7 9 0 , 4 6 0 , 0 7 0 , 1 3 0 , 0 7 3 0 , 2 0 1 0 , 6 1 5 , 4 9 9 0 - 9 5 5 , 8 3 4 , 6 1 0 , 1 0 1 , 3 2 9 8 , 1 4 5 , 3 9 0 , 0 7 1 , 2 7 0 , 9 0 0 , 3 3 0 , 0 4 0 , 0 8 0 ,0 4 6 0 , 2 8 6 , 0 7 , 5 10 Namywy bu rz o w e 20 0-15 6 , 2 6 5 , 1 3 0 , 3 3 2 0 , 7 0 9 8 , 3 6 0 , 5 1 0 , 0 3 0 , 8 2 0 , 5 2 0 , 2 3 0 , 0 5 0 , 0 5 0 , 0 6 7 0 , 1 2 8 , 5 7 , 5 11 S t o r m d e p o s i t s 21 0-1 5 , 7 1 5 , 2 7 2 , 2 0 1 8 , 0 7 8 8 ,5 1 4 , 9 3 0 , 0 9 5 , 6 2 2 , 9 4 2 , 6 4 0 , 4 1 0 , 4 3 0 , 0 4 7 0 , 8 5 2 4 , 5 6 6 , 0 12 22 0 - 2 5 5 , 6 0 5 , 0 5 7 , 5 2 1 9 , 6 2 8 4 , 7 2 5 , 8 7 0 , 1 2 6*,91 3 , 9 3 2 , 9 4 0 , 4 6 0,57 0 , 0 3 6 0 , 6 4 2 7 , 2 6 2 , 0 t o E ro zj a „ b u r z o w a ” gle b p ia sz c z y st y c h
128 H. Uggla i inni
i p rzen iesion ych w dół. L icząc ostrożnie, straty w plonach w sk u tek p rzy krycia bądź w yp łu k an ia krzaków ziem niaczan ych w y n io sły dla obszaru zlew n i około 17%.
W porów naniu z p un k tem poprzednio om ów ion y m o gó ln e straty w m a sie gleb y, w p rzeliczen iu na jed n ostk ę pow ierzchni, są tu w ięk sze, co tłu m aczyć n ależy w ięk szy m i spadkam i stoku.
T a b l i c a 0 f c ł a ś o i w o ś o i o h e m l c z n e g l e b e r o d o w a n y c h . P u n k t I I C h e m l o a l p r o p e r t i e s o f e r o d e d s o i l s . P o i n t I I Nr o d k r y w k i P r o f i l e N r . G ł ę b o k o ś ć D e p t h cm CaOîMgO r o z p u s z o z a l n . w 20% HC] s o l u b l e i n 20% HCl S t o s u n e k PgO^ r o z p u s z o z a l n . w 20% HC1 do p r z y s w a j a l n e g o R a t i o PgOęj s o l . i n ' 20% HCl t o a v a i l . S t o s u n e k KgO r o z p u s z o z a l n . w 20% HCl do p r z y s w a j a l n e g o R a t i o KgO s o l . i n 20% HCl t o a v a i l . I I I 5 - 1 0 0 , 9 4 , 1 4 7 , 9 2 5 - 3 0 1 , 3 5 , 7 2 0 0 , 0 5 5 - 6 0 0 , 9 8 , 2 7 0 , 6 9 0 - 9 5 0 , 9 3 , 2 3 1 , 4 I I 5 - 1 0 1 , 0 4 , 3 2 2 , 0 1 8 - 2 2 0 , 7 8 , 7 4 2 , 4 4 5 - 5 0 0 , 6 2 1 , 6 3 4 ,1 7 5 - 8 0 0 , 6 7 , 2 3 1 , 2 I 5 - 1 0 0 , 9 3 , 8 1 7 , 3 3 5 - 4 0 0 , 6 6 , 8 1 2 , 7 90 -9 1 0 , 5 7 , 6 37 ,1 20 0 , 9 7 , 7 1 5 , 4 21 0-1 0 , 9 1 , 9 1 2 , 9 22 0 - 2 5 0 , 8 1 . 3 1 0 , 4
W przeliczen iu na 1 ha ziem i w ym yciu uległo: 199 ton gleb y, 2047 kg próchnicy, 1932 kg F e20 3, 221 kg CaO, 242 kg MgO, 126 kg P2O5, 424 kg KoO oraz sk ład n ik ów przysw ajalnych: 22 kg P2O5 i 33 kg K2O (tabl. 10).
P orów nując d eluw ia punktu poprzedniego z om aw ian ym o b ecn ie na le ż y stw ierdzić, że w d ru gim d om inują d eluw ia p iaszczyste, podczas gdy w p unkcie I stosu nek układa się odw rotnie. N a leży to tłu m aczyć w yższą zaw artością części ilastych w gleb ie pierw szego punktu i obecnością pod łoża glin iastego oraz m n iejszy m i spadkam i terenu przy rów nocześnie d łu ższych stokach.
W łaściw ości gleb n a m y t y c h i z m y t y c h . D elu w ia stare w porów naniu z glebam i stok ów są nieco zasobniejsze w próchnicę, fosfor p rzysw ajal ny, fosfor rozpuszczalny w 20% HC1 oraz w p rzysw ajalny potas. W po zostałych sk ładnikach n ie w y k ry to istotn ych różnic. Znaczne różnice stw ierd zon o natom iast porów nując d eluw ia ,,burzo w e ’’ z gleb am i pozo
sta ły m i po zm yciu. I tak d elu w ia p iaszczyste są uboższe w e w szy stk ie sk ład n ik i w stosunku do gleb p ozostałych po zm yciu. J ed y n ie ilość
9 — R o c z n ik i G le b o z n a w c z e t. X z. 1 Wpływ e r o z j i na s k ł a d c h e m ic z n y g l e b z a l e g a j ą c y o h n a p o s z o z e g ó l n y o h e l e m e n t a c h s t o k u . Z a w a r t o ś ć p o s z c z e g ó l n y c h s k ł a d n i k ó w w 100 t o n a c h g l e b y w w a r s t w i e o r n e j w p r o c e n t a o h . P u n k t I I I n f l u e n c e o f e r o s i o n on t h e c h e m i c a l c o m p o s i t i o n o f t h e s o i l c o v e r i n g t h e p a r t i o u l a r e l o p e e l e m e n t s . P e r c e n t u a l c o n t e n t i n 100 t a r a b l e s o i l l a g e s . P o i n t I I T a b l l o a 9 Po dn óże - Ba se S k ł a d n i k i W i e r z c h o w in a Z b o c z e - S l o p e Namywy s t a r e Old d e p o s i t s Namywy b u r zo w e - S to r m d e p o s i t s Component Summit p i a s z c z y s t e - s a n d y g l i n i a s t e - o l a y e y od kr yw ka 20 p r o f i l e 20 odkryw ka 21 p r o f i l e 21 od kr y w k a 22 p r o f i l e 22 P r ó c h n i c a - Humus 100 7 4 , 0 224 5 0 , 0 336 1139 8г°з 100 9 1 , 9 ю з 5 5 , 5 322 396 P e2°3 100 83,2 101 4 9 , 5 278 272 CaO 100 4 6 , 5 iń 5 1 , 4 400 458 UgO 100 40,5 141 4 5 , 6 369 490 P2 °5 100 1 1 3 , 0 105 1 1 6 , 0 80 61 k2o 100 7 3 , 4 96 3 2 ,0 238 181 P5 0(- p r z y s w . 5 a v a i l . 100 1 0 8 , 0 113 6 , 7 175 194 KpO p r z y s w . a v a i l . 100 1 6 0 , 0 266 1 0 0 , 0 880 820 E ro zj a „ b u r z o w a ” gle b p ia sz c z y st y c h
130 H. Uggla i inni
fosforu rozpuszczalnego w 20% HCl jest taka sam a, a n aw et nieco w ięk sza (pokrywa się to z w yn ik am i an ality czn y m i p ierw szego p unktu ero zyjnego). D elu w ia ila ste są natom iast k ilk ak rotn ie zasobniejsze w skład n ik i od żyw cze roślin w porów naniu z gleb a m i zbocza. Z fosforem roz p uszczaln ym w 20% HC1 jest podobnie jak w p un k cie poprzednim . Z tabl. 9 w idać, że w stosu nk u do g leb pozostałych na zboczu n am yw y p iaszczyste zaw ierają około 50% sk ład n ików (z w y ją tk iem P2O5 roz puszczalnego w 20% HC1 i p rzysw ajalnego potasu), ilaste 175— 1139% (z w y ją tk iem fosforu). T a b l i c a 10 Z a w a r t o ś ć s k ł a d n i k ó w w r ó ż n y c h namywach " b u r z o w y o h " . P u n k t I I C o n t e n t o f c o m p o n e n t s i n v a r i o u s w a t e r - c a r r i e d " s t o r m " s e d i m e n t s . P o i n t I I S k ł a d n i k i - Component Namywy - S e d i m e n t s p i a s z c z y s t e - s a n d II i l a s t e - s i l t and c l a y kg S u oh a ma sa 2 - Dry m a t t e r * 1 6 8 , 0 3 1 , 0 P r ó c h n i c a - Humus 5 5 4 , 0 1 4 9 3 , 0 B2 ° 3 1 3 7 3 , 0 1 9 2 5 , 0 p . 2 ° 3 8 7 7 , 0 105*5,0 CaO 8 7 , 0 1 3 4 , 0 ItgO 8 9 , 0 1 5 3 , 0 p2o5 1 1 3 , 0 1 3 , 0 * 2 ° 1 9 4 , 0 2 3 0 , 0 P2 0 5 p r z y s w . - a v a i l . 1 4 , 0 8 , 0 ïg O p r z y s w . - a v a i l . 1 3 , 0 2 0 , 0 z S u o h ą ma sę p o d a n o w t o n a o h _ Dry m a t t e r i n t .
S tosunek CaO do MgO jest przew ażnie n iższy od 1 (tabl. 8). Fosforu
i potasu rozpu szczalnych w 20% HC1 w stosu nk u do form p rzysw ajal nych jest m niej w d elu w iach ilastych p oburzow ych niż w d elu w iach p iaszczystych i „starszych ”, jak rów nież w gleb ach podlegających erozii. W yn ik i otrzym an e przez nas są w n iek tórych punktach zgodne z w y n i kam i K aśka [4], n iek tórych zaś od m ien ne. W badaniach cytow an ego autora stosu nek Ca do Mg w d eluw iach był w ięk szy, a w glebach pozo sta ły ch po zm yciu m n iejszy od 15. Jak w idać, jest on o w iele w y ższy niż w n aszym przypadku.
Erozja „burzowa” gleb piaszczystych 131
P U N K T I I I
Opis spływów oraz inwentaryzacja i rozmiary szkód erozyjnych.
Z k o lei zostaną om ów ion e w y n ik i sp ły w u na stokach opadających ku do lin k om od p ływ ow ym . Jak w yn ika z przekroju podłużnego, zbocze erod
o-F o t . H . U g g l a
Rys. 1 2. P ole ziem niaczane silnie uszkodzone żłobinami. Punkt III
Potateo field deavily damaged by gullies. Point III
w an e w m iejscow ości Ruś {»osiada znaczne spadki, a linia stoku w y k a zu je liczn e załam ania, które p rzy czy n iły się do pow stania tam gleb d elu - w ia ln y ch (odkryw ka 5), podobnych pod w zględ em składu m echanicznego do ty p o w y ch gleb na stokach, różniących się jednak od n ich żyznością.
iszczę-132 H. Uggla i inni
nia. Całe p ole p ok ryte b yło liczn y m i bruzdam i i żłob inam i (rys. 12, 13). K ieru n ek żłobin b ył zgodny ze spadkiem . Z aczyn ały się one od granicy żyta. Szerokość bruzd w yn osiła od 30 do 90 cm , głębokość od 35 do
Rys. 13. Punkt III. Szkic sytuacyjny nam yw ów i w yrw
1 — n u m ery o d k ryw ek ; 2 — żło b in y i w y r w y ; 3 — n a m y w p ia sz c z y sty ; 4 k ieru n ek sp adku; 5 — g łęb o k o ść
Point III. Situations sketch of the eroded and the sedim entation patches
1 — n u m b er o f o p en in g s; 2 — g u llies and th e sed im en ta tio n p a tsch es; 3 — sa n d y d ep osits; 4 — d ir e c tio n o f d ow n dip; 5 — d ep th in cm
100 cm . Oprócz 10 pokaźnych stw ierd zon o ogrom ną ilość bruzd m ałych. W d oln ej części sk łon u w y tw o rzy ły się p iaszczyste stożk i n am yw ow e, k tóre m iejscam i całk ow icie zn iszczy ły ziem niaki. W iększa część n am y w ó w osadziła się na łące przyk ryw ając darń w arstw ą jałow ego piasku gru b ości 5— 20 cm . M ateriał d rob niejszy osadził się w p obliskim row ie,
