A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FO LIA IUR IDICA 8, 1982
Jerzy Loga
EW OLUCJA ZAKRESU OCHRONY UBEZPIECZENIOW EJ PRZED SKUTKAMI WYPADKÓW PRZY PRACY
Społeczne ubezpieczenie wypadkow e, powołane w celu rekom pen-saty szkód na osobie spowodowanych przez w ypadek przy pracy, po-czątkowo obejm ow ało ochroną wyłącznie pracowników. Ale i ten za-kres ochrony nie miał charakteru pow szechnego. Ochrona ubezpiecze-niowa ograniczała się bowiem do zatrudnionych w gałęziach go spo-darki określanych jak o przem ysł i handel. W chwili odzyskania nie-podległości po pierw szej wojnie światow ej zakres ubezpieczenia od wypadków przy pracy w Polsce był szerszy w byłym zaborze pruskim niż w austriackim, przy braku takiego ubezpieczenia w b. zaborze rosyjskim . N a obszar tej dzielnicy rozciągnięta została ustaw a austria-cka z 1887 roku o ubezpieczeniu od wypadków przy pracy.
W całym okresie międzywojennym nie udało się zrealizow ać w Pol-sce powszechności ochrony przed skutkam i w ypadków przy pracy wo-bec wszystkich pracowników. Ustawa scaleniow a z 1933 r. pominęła bowiem zatrudnionych w rolnictwie na terenach dawnych zaborów austriackiego i rosyjskiego. Ochrona pokrywała się z zakresem usta-lonym przez wspom nianą ustawę austriacką. Ustaw a scaleniow a okre-śliła jednak inaczej ryzyko ubezpieczeniowe. Przyjęła mianowicie fo r-mułę „w ypadek w zatrudnieniu” . Formuła ta obejm ow ała nie tylko wypadki przy pracy w ścisłym tego słow a znaczeniu, tj. nieszczęśliwe zdarzenia związane z czynnościami, jakie pracownik pełnił z tytułu umowy o pracę, lecz także wypadki przy przechow ywaniu, czyszcze-niu, napraw ie i przenoszeniu narzędzi pracy oraz wypadki w drodze do pracy i z pracy. Tym sam ym zakres ochrony zakreślanej przez usta-wę scaleniow ą wykraczał poza strefę zagrożenia, jak ą stw arzała pra-ca sensu stricto. Poza tym ustaw a znała także ryzyko chorób zawodo-wych, ograniczając je początkowo tylko do trzech schorzeń: zatruć
ołowiem, rtęcią i zakażenia wąglikiem. Z upływem czasu lista chorób zawodowych była rozszerzana na inne schorzenia związane z pracą.
Zasada pow szechności ochrony ubezpieczeniowej przed skutkam i wypadków w zatrudnieniu wobec wszystkich bez w yjątku pracow ni-ków została zrealizow ana w Polsce po drugiej wojnie św iatow ej. Do-konał tego dékret z 1954 r. zastąpiony ustawą z 23 I 1968 r. o p.z.e.1 W rozumieniu przepisu art. 5 ust. 1 tej ustaw y pracownikiem jest osoba pozostająca w stosunku pracy. Ustęp 2 tego artykułu uznaje za pracow nika także osobę zatrudnioną na podstaw ie umowy o naukę za-wodu, przyuczenia do określonej pracy lub odbycia w stępnego stażu pracy. N atom iast zrównane z pracownikam i zostały osoby w ykonują-ce pracę nakładczą, jeżeli spełniają warunki wym agane dla uznania ich za pracow ników -w rozumieniu ustaw y o p.z.e., a także adwokaci z tytułu pracy w zespołach adwokackich2. Ustaw a o p.z.e. dokonała pierwszego kroku w rozszerzeniu ochrony ubezpieczeniowej poza krąg pracowników: dotyczyło to zwłaszcza adwokatów.
W skazana uprzednio ustaw a sformułow ała definicję legalną wy-padku (nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną), który na-bierał cech wypadku w zatrudnieniu, jeżeli pozostał w związku ze sferą zagrożenia, jaką ono stwarzało. Na „zatrudnienie" składały się stany faktyczne wyszczególnione w art. 14 ust. 2, sformułowane analogicznie do określonych przepisam i ustaw y scaleniow ej. W spom -nieć trzeba, że dekret z 1954 r. przewidywał możliw ość dochodzenia przez poszkodowanego wskutek wypadku w zatrudnieniu (choroby zawodowej) odszkodow ania na gruncie powództwa cywilnego, niezale-żnie od otrzym anych świadczeń ubezpieczeniowych, jeżeli zakładowi pracy można było postaw ić zarzut naruszenia przepisów dotyczących ochrony życia i zdrowia pracowników.
Ustawa z 23 I 1968 r. o świadczeniach pieniężnych9 stworzyła łącz-ny system świadczeń ubezpieczeniowych i odszkodow aw czych od za-kładu pracy z tytułu wypadku przy pracy. Łączyło się z tym
zamknię-1 Dekret Z 25 VI zamknię-1954 r. o p.z.e., DzU zamknię-1958, nr 23, poz. 97; usta w a z 23 I zamknię-1968 r. o powszechnym zaopatrzeniu em erytalnym pracow nik ów i ich rodzin, DzU nr 3, poz. 6.
2 N ie je st natom iast pracow nikiem w rozum ieniu usta w y o p.z.e. małżonek osob y prow adzącej zak ład na w łasny rachunek lub w spólnie z inną osobą. N a jbliżsi krewni (dzieci w łasne, przysposobione, pasierbow ie, rodzice, osob y p rzy sposa -biają ce, ojvzym, macocha, wnuki, dziadkow ie, rodzeństw o, teściow ie, zięciow ie, synow e, szw agierki i szw agrow ie) sta ją się pracow nikam i po spełnieniu dw óch w a-runków : zaw arcia umowy o pracę w form ie ak tu notarialnego oraz niezam ieszkiw a- nia w spólnie z osobą, na k tprej rachunek zakład je st prowadzony.
3 b sta w a z 23 I 1968 г. o św iadczeniach pieniężnych przy sługu jących w razie w ypadków przy pracy, DzU nr 3, poz. 8.
cie drogi dochodzenia odszkodow ania w postępowaniu przed sądem powszechnym. Niezależnie od tego ochrona ubezpieczeniowa ograni-czona została wyłącznie do szkody na osobie pracow nika spow odow nej wypadkiém przy pracy. Strefa zagrożenia w ypadkiem, jaką stw a-rzała praca w rozumieniu art. 2 ust. 1 tej ustaw y, nie obejm owała drogi do pracy i z pracy. Także zakres podmiotowy ustaw y został ograniczony jedynie do zatrudnionych w uspołecznionych zakładach pracy. Zatrudnieni w sektorze nie uspołecznionym oraz w szyscy pra-cownicy dotknięci wypadkiem w drodze do pracy lub z pracy objęci byli ochroną z przepisu art. 14 ust. 2 ustawy o p.z.e.
Dalszym krokiem na drodze zmian kształtu praw nego om awianego ubezpieczenia była ustaw a z 12 VI 1975 r.4 Ochrona ubezpieczeniowa uległa rozszerzeniu zarówno w znaczeniu przedmiotowym, jak pod-miotowym. Ustaw a ta rozszerzyła ją także na skutki wypadków w dro-dze do pracy i z pracy. Zespolone w niej św iadczenia ubezpieczeniowe i odszkodow awcze należne od zakładów pracy przysługują już w szys-tkim zatrudnionym, także w nie uspołecznionym sektorze, poszkodo-wanym wskutek wypadku przy pracy. Tym sam ym z ustawy o p.z.e. pozostały w mocy — w zakresie nas interesującym — jedynie prze-pisy art. 5 i 6. N atom iast ochrona ubezpieczeniowa z art. 14 ust. 2 ogranicza się jedynie do poszkodowanych wskutek wypadku przy pracy, którzy pozbawieni zostali prawa do świadczeń z ustaw y w padkow ej ze względu na przesłanki w yłączające prawo do nich, w y-mienione w art. 8 tej ustęw y5.
W m yśl przepisu art. 6 ust. 1 ustaw y w ypadkow ej jako w ypadek przy pracy rozumie się nagłe zdarzenie wyw ołane przyczyną zew-nętrzną, które zaszło w związku z pracą:
1) podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika zwyk-łych czynności albo poleceń przełożonych,
2) podczas lub w związku z wykonywaniem czynności w interesie za-kładu pracy nawet bez polecenia,
3) w czasie pozostawania pracownika w dyspozycji zakładu pracy / w drodze między siedzibą zakładu pracy a m iejscem wykonywania
obow iązków w ynikających ze stosunku pracy.
4 O św iad czeniach z tytułu w ypadków przy pra cy i chorób zaw odow ych, DzU nr 20, poz. 105.
J N ie można uznać za szczęśliw e uzależnienia praw a do św iadczeń ubezpieczenio-wych i odszkodow aw czych od identycznych przesłanek. Fundamentem, na jak im op ie-rało się zaw sze społeczne ubezpieczenie w ypadkow e, było praw o do św iadczeń ubez-pieczeniow ych z tytułu szkod y (inw alidztw a) spow odow anej przez w ypadek, oderw a-ne od w iązania takiej szkod y naw et z kw alifik ow aną w iną poszk odow aa-nego.
Jerzy Loga
Wymienione uprzednio stany faktyczne składają się na pojęcie pra-cy w' rozumieniu tego przepisu, tym samym więc stanowią strefę za-grożenia wypadkiem. W treści art. 6 ust. 1 nie wymieniono odrębnie czynności związanych z użytkowaniem narzędzi pracy. Ustaw odawca uznał — jak siię w ydaje słusznie — że przechowiywanie, czyszczenie, naprawa i przenoszenie takich przedmiotów m ieści się w ,,wykonywa-niu zwykłych czynności" pracownika.
Ochrona ubezpieczeniowa objęła także skutki w ypadków nie ma- jących charakteru wypadku przy pracy w rozumieniu przepisu art. 6 ust. 1 usitawy wypadkowej. Zostały bowiem z nimi zrównane wypadki w czasie podróży służbowej zaszłe przy innych czynnościach niż skłdające się na pojęcie praqy, wypadki pozostające w związku z odbyw a-niem służby w zakładowych lub resortowych formacjach sam oobrony albo w związku z przynależnością do obowiązkowej lub ochotniczej straży pożarnej działającej w zakładzie pracy, jak również przy wy-konywaniu zadań zleconych przez dziiałające w zakładzie pracy o rga-nizacje polityczne lub zawodowe albo przy uczestniczeniu w organizo-wanych przez nie czynach społecznych®.
W obrębie społecznego ubezpieczenia od wypadków przy praqy centralne m iejsce zajm uje pojęcie ryzyka pokrywanego przez to ubez-pieczenie, w szczególności wypadku przy pracy. Ja k wspomniano, art. 6 ust. 1 ustaw y w ypadkow ej określa w ypadek jako nagłe zdarżenie spo-wodowane przyczyną zewnętrzną. Związek zdarzenia m ającego obydwie
te cechy z pracą nadaje mu kw alifikację wypadku przy pracy.
Cechy nagłości oraz zewnętrzności przyczyny nigdy nie były po j-mowane w sposób dosłowny. Przyjmuje się, że zdarzenie nie traci cechy nagłości, jeżeli jego przebieg zamyka się w granicy czasowej nie przekraczającej trwania dniówki roboczej. Tym samym dla przy-jęcia cechy nagłości nie jest konieczne, aby zdarzenie realizowało się w ściśle oznaczonym momencie7. Kryterium nagłości pozwala odróżnić zjaw isko wypadku od choroby zawodowej. Za choroby zawodowe uznawane są jednak tylko takie schorzenia, które zostały objęte wy-kazem takich chorób, ustalanym w trybie rozporządzenia Rady Mini-strów i uzupełnianym w m iarę ustalania związku przyczynowego no-wych schorzeń z pracą lub warunkami je j wykonywania. Obow iązują-cy w ykaz chorób zawodowych ułatw ia postępowanie dowodowe od-nośnie do związku przyczynowego choroby z zatrudnieniem. W
ystar-6 Trzeba wspom nieć, że art. ystar-6 ust. 2 ustaw y w ypadk ow ej ograniczył w stosunku do rozporząd zenia przew odniczącego Kom itetu Pracy i Płac z 25 III 1969 r. za kres czynności, przy których w ypadek był zrów nany z w ypadkiem przy pracy.
7 Por. na ten temat: J. L o g a, W ypad ek przy pracy. P ojęcie praw ne, Łódź 1975, s. 52 i n.
cza bowiem stwierdzenie dwóch faktów: wykonywania pracy w oko-licznościach wskazanych w wykazie oraiz w ystąpienia choroby w nim umieszczonej, aby powstało domniemanie iuris ac de iure choroby za-wodowej.
Należy jednak nadmienić, że celowe byłoby stworzenie możliwoś-ci uzyskania świadczeń z tytułu szkody na osobie spowodowanej tak-że chorobą nie figurującą w urzędowym wykazie, pod warunkiem przedstawienia dowodu na okoliczność jej związku przyczynowego z pracą lub warunkami, w jakich była wykonywana.
Zewnętrzność przyczyny to druga — obok nagłości — z cech skła-dających się na pojęcie wypadku. Nie jest ona trudna do ustalenia, jeżeli wypadek przybiera postać zjaw iska gwałtownego, a jego skutek ujaw nia się w postaci urazu mechanicznego. W wielu jednak sytua-cjach ustalenie zewnętrzności przyczyny napotyka .trudności, zw łasz-cza w.edy, gdy wypadek spowodowany został splotem przycziyn: wew-nętrznej, tkwiącej w osobie pracownika, oiraz zewnętrznej. Ocena tych sytuacji dokonywana jest w naszej praktyce orzecznictwa wyipadkowe- go na płaszczyźnie oceny związku wypadku z pracą. Także cecha zewnętrznośai przyczyny nie jest rozumiana dosłownie w społecznym ubezpieczeniu wypadkowym.
W praktyce polskiego orzecznictwa wiypadkowego na uwagę za-sługują zwłaszcza wyroki Sądu N ajw yższego dotyczące zawału mięś-nia sercowego. Z reguły przyczyna zawału tkwi w schorzeniu sam oist-nym (przyczyna wewnętrzna), np. nadciśnieniu tętniczym. W zależnoś-ci jednak od warunków pracy (np. jeśli poszkodowany pracował na jednostce pływ ającej uniem ożliw iającej w czasie sztorm u udzielenie pomocy lekarskiej czy też dźwigał ciężary itp.) orzecznictwo przyjmu-je, że zawał serca może być spowodowany także przyczyną zewnętrzną (warunki pracy). Sąd N ajw yższy stw ierdził m. in. że „czynnikiem o charakterze przyczyny zewnętrznej może być nadm ierny wysiłek, przy uwzględnieniu zdrowia pracownika, podejm owany przezeń przy wykonywaniu pracy i zdeterminowany szczególnymi jej warunkami [...]" czy też dopuszczenie do pracy pracownika dotkniętego scho-rzeniem samoistnym, które w danym dniu czyniło go niezdolnym do pracy”8.
N ajistotniejsze jednak znaczenie dla kw alifikacji wypadku ma jego związek z pracą. W piśmiennictwie polskim nie ma zgodnego poglądu na charakter wspomnianego związku, taie' podejm ując tego problemu
8 Por. w y rok'i Sądu N ajw y ższego: z 21 VII 1977 г., III PRN 22/77, O SN C P 1978, nr 3, poz. 54; z 16 II 1977 г., III PRN 55/76, O SPiK A 1978, nr 12, poz. 217, z 24 VI 1977 r., III 18/77 (nie publ.); z 9 XII 1977 r., III PRN 49/77, „Służb a Pracow -nicza" 1977, nr 6, s. 34, szp. 1.
ze wzglęcłu na to, że wymagałby on obszerniejszego wywodu, należy stwierdzić, że orzecznictwo sądow e stoi konsekwentnie na stanow isku przyczynowego charakteru tego związku, przy czym ujm uje go inaczej niż w prawie qywilnym i karnym.
Zgodnie z treścią orzeczeń dotyczących związku wypadku z pracą praca powinna mieć wpływ ,,odpowiedni", „nie zanadto luźny", powin-na być ,,istotną przyczyną" czy też „wywrzeć wpływ istotny w świetle doświadczenia życiowego” na wywołanie wypadku. Posługiwanie się tego rodzaju określeniam i w skazuje niedwuznacznie, że w ubezpiecze-niu tym związek przyczynowy ustalany jest w oparciu o tzw. konwen-cję prawnie doniosłej przyczyny. Usialenie, czy praca stanowi przyczy-nę wypadku, oprzeć trzeba na negatyw nej odpowiedzi na pytanie: czy ubezpieczony uległby wypadkowi także wtedy, gdyby nie znajdował się w strefie zagrożenia, jaką stwarza praca.
Stwierdzenie takie nie wystarcza jednak dla kwalifikacji zdarzenia jako wypadku przy praqy. Praca powinna mieć cechę przyczyny prawnie doniosłej. Nie będzie spełniała tego warunku przyczyna, która jedynie „znajdzie się" w zespole przyczyn prowadzących do wypadku. Powinna ona „zam anifestować się" prawnie doniosłym wpływem na zaistniały skutek. O tym, czy wywarła taki wpływ na zajście wypadku, zadecy-duje wnikliwa ocena okoliczności towarzyszących zdarzeniu, oparta na zdrowym rozsądku i doświadczeniu dnia codziennego. Przy jej dokony-waniu należy mieć na uwadze cel ochronny norm ubezpieczenia od wypadków przy pracy.
Stwierdzenie, że praca stanowi prawnie doniosłą przyczynę (w ro-zumieniu prawa) wypadku, nie przesądza jeszcze o prawie do św iad-czeń wypadkowych. O uprawnieniach świadczeniowych decyduje sku-tek wypadku przy pracy w postaci szkody na osobie ubezpieczonego w yrażającej się w trwałym lub długotrwałym uszczerbku na zdrowiu bądź w śmierci. Między wypadkiem przy pracy a wskazaną postacią szkody na osobie istnieć powinien związek przyczynowy, który jest również ustalany w oparciu o konwencję prawnie doniosłej przyczyny. Jeżeli na rozmiar ostatecznej szkody na osobie złoży się — obok w y-padku — także schorzenie samoistne, w ypadek nabiera znaczenia przy-czyny prawnie doniosłej, jeżeli jego wpływ .był odpowiednio znaczny
(w znaczeniu prawnym). W ypadek może bowiem doprowadzić do ujaw -nienia się schorzenia sam oistnego dotąd utajonego bądź do jego pogor-szenia czy też przyśpiepogor-szenia śmieroi ubezpieczonego w stosunku do prognozy zejścia wskutek choroby samoistnej.
Na tle różnych system ów omaw ianego ubezpieczenia orzecznictwo wypadkowe wypracowało niejednolite kryteria decydujące o
przypi-saniu wypadkowi przy pracy znaczenia przyczyny prawnie doniosłej szkody na osobie. Orzecznictwo wypadkowe w Polsce skłania się do przyjmowania, że wypadek przy pracy ma charakter przyczyny praw-nie doniosłej, jeżeli spowodował pogorszepraw-nie istpraw-niejącego schorzenia sam oistnego lub przyśpieszenie śmierci poszkodow anego9.
W całym świecie obserw ujem y 'tendencję rozszerzania zakresu och-rony ubezpieczeniowej poza krąg osób będących pracownikami. W Pol-sce dokonano tego na mocy ustaw szczególnych. N ależą do nich z jednej strony osoby w ykonujące pracę na rzecz jednostek gospodarki uspołecznionej na podstawie umowy agencyjnej lub umówy zlecenia, a z drugiej strony — twórcy, rzemieślnicy i niektóre inne osoby oraz samodzielni rolnicy. Podstawę prawną ich ubezpieczenia stanow ią usta-wy (w kolejności ich usta-wydania): z 27 IX 1973 r. o zaopatrzeniu twórców i ich rodzin10, z 19X11 1975 r. o ubezpieczeniu społecznym osób wyko-nujących pracę na rzecz jednostek gospodarki uspołecznionej na pod-stawie umowy agencyjnej lub zlecenia11, z 18 XII 1976 r. o ubezpie-czeniu społecznym rzemieślników i niektórych innych osób prow adzą-cych działalność zarobkową na rachunek w łasny i swych rodzin12 oraz z 2 7 X 1977 r. o zaopatrzeniu em erytalnym oraz innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin13.
Za -twórców uważane są osoby wykonujące działalność, której rezul-tatem są oryginalne dzieła z zakresu literatury, sztuk plastycznych, muzyki, fotografiki, lutownioŁwa artystycznego, choreografii, będące przedmiotem prawa autorskiego (art. 2 ust. 1). W stosunku do tych osób w razie stwierdzenia inwalidztwa pozostającego w związku z dzia-łalnością twórczą ustaw a odsyła do obow iązującej wtedy ustawy o świadczeniach pieniężnych z 1968 r., zaś art. 19 zaw iera ogólne stwier-dzenie, iż w sprawach nie uregulowanych w ustawie o zaopatrzeniu twórców i ich rodzin stosuje się odpowiednio wyszczególnione w nim przepisy artykułów ustawy z 1968 r., m. in. także przepis art. 2 do-tyczący pojęcia wypadku przy pracy. W obecnym stanie ' prawnym odpowiednie zastosow anie będą m iały przepisy ustawy wypadkowej, tj. w przedmiocie nas interesującym — art. 6 ust. 1,
• Por. uchw alę Sądu N ajw yższego z И II 1963 r., III PO 15/63, OSN CP 1963, nr 9, poz. 215 oraz kontyn ua cję tej linii orzecznictw a w w yrok ach SN z 13 I 1977 r., III PZP 16/76, O SN CP 1977, nr 9, poz. 155; z 16 II 1977 r., III PRN 55/76, OSPiKA 1978, nr 12, poz. 217; z 25 I 1977 r., III PRN 47/76, cyt. za: T. K a s i ń s k i , Pojęcie w ypadku przy pracy w św ietle orzecznictw a Sądu N a jw yższego, „P raca i Zabezpieczenie Społeczne" 1978, nr 1, s. 54 i n.
10 DzU nr 38, poz. 225. 11 DzU nr 45, poz. 232. 12 DzU nr 40, poz. 235. 13 DzU nr 32, poz. 140.
Strefa zagrożenia wypadkiem twórców wyznaczona jest przez dzia-łalność twórczą. Nie można je j utożsamiać z pojęciem pracy w rozu-mieniu art. 6 ust. 1 uslaw y wypadkowej. Twórca nie wykonuje bowiem działalności w charakterze osoby podporządkowanej poleceniom prze-łożonych. Ochrona ubezpieczeniowa twórców rozciąga się również na wypadki zrównane z wypadkami pozostającym i w związku z działal-nością twórczą (zrównanymi z wypadkam i przy pracy w rozumieniu ustawy wypadkowej), jeżeli twórca ulegnie wypadkowi w okolicznoś-ciach, z którymi ustaw a wypadkowa wiąże taką ochronę. Ustawa o za-opatrzeniu twórców nie odsyła natom iast do przepisów art. 14 ust. 2 uslaw y o p.ze., 0 0 w skazuje, że ochrona ubezpieczeniowa nie rozciąga
się na skutki wypadków w drodze do pracy lub z praqy.
Nadmienić 'trzeba, że w odniesieniu do twórców nie jes.t spraw ą łatwą odgraniczenie wyraźną linią sfery ryzyka zawodowego i o so -bistego. Nie da się tu ustanowić wyraźnych ram, jak czyni to usitawa wypadkow a w odniesieniu do zakresu pracy pracownika. Być może tak-że ta okoliczność była powodem, tak-że przy ministrze kultury i sztuki powołano specjalną Kom isję do Spraw Zaopatrzenia Em erytalnego Twórców, która orzeka m. in. o tym, czy wypadek, któremu uległ twórca, wiąże się ze strefą jego ryzyka zawodowego14.
Ustaw a z 19 XII 1975 r. dotyczy osób w ykonujących stale i od-płatnie pracę na podstawie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia, zaw artej z jednostką gospodarki uspołecznionej. Praca jest wykonywa-na stale, jeżeli trwała nieprzerwanie co wykonywa-najm niej przez okres 6 m iesię-cy. Ustaw a w yłączyła pewien krąg osób z zakresu sw ej mocy obo-w iązującej, jednocześnie zaś zezobo-wala na przyjęcie do ubezpieczenia określonych osób na ich żądanie1*. Strefa zagrożenia wypadkiem, nad którą roztacza się ochrona ubezpieczeniowa ustaw y szczególnej, nie różni się w istocie od zakreślonej w art. 6 ust. 1 ustaw y wypadkowej. Termin ,,praca" zastąpiony został sformułowaniem „wykonywanie umo-w y” . W yumo-warła na to umo-wpłyumo-w odmienna sytuacja praumo-wna tych osób
14 Odw ołanie od decyzji Kom isji k ieru je się do ministra kultury i sztuki w ciągu 3 m iesięcy. Decyzje, od których nie w niesiono odw ołania, oraz decy zje ministra w ią-żą organ rentow y.
15 U sta w a w yłączyła osoby, które nie ukończyły Iff lat, będą ce rów nocześnie pra -cow nikami w w ym iarze czasu pracy nie m niejszym niż połow a obow iązującego' w da-nym zaw odzie albo osoby ob jęte odrębda-nymi przepisam i w za k resie zaopatrzenia em erytalnego lub ubezpieczenia społecznego. Do drugiej grupy należą osoby będą ce rów nocześnie w łaścicielam i, sam odzielnym i posiadaczam i, użytkow nikam i lub dzier-żawcami gospoda rstw a rolnego o przychodow ości szacunkow ej ustalonej dla w ym iaru podatku gruntow ego, pow od ującej zaw ieszenie w całości praw a do em erytury lub renty na podstaw ie przepisów ustaw y o p.z.e.; m ają one ustalone praw o do em ery-tury lub renty.
w’ porównaniu z pracownikami. W prawdzie umowa agencyjna czy umo-wa zlecenia, na podstawie których wykonyw ana jest praca na rzecz jednostek gospodarki uspołecznionej, m ają — podobnie jak umowa o pracą — cechy umów starannego działania. Nie stw arzają jednak
dla w ykonującego pracą podporządkowania w trakcie pracy. Strefa za-grożenia zakreślona „wykonywaniem um owy" jest szersza niż zakreślo-na przez „pracą" w rozumieniu ustawy w ypadkowej. Stąd też np. w y-padek w drodze do m iejsca wykonywania umowy bądź podczas zadań wykonywanych na zlecenie organizacji politycznych czy zawodowych (pkt 3 i 4 ust. 1 art. 20 ustaw y szczególnej) je st wypadkiem „przy w y-konywaniu umowjy". O zakresie tym decyduje w pierwszym rządzie treść danej umowy zaw artej z jednostką gospodarki uspołecznionej. Jeżeli wypadek nastąpi przy czynnościach nie w ynikających z umowy, decydujące znaczenie trzeba przypisać interesowi jednostki, dla któ-rej czynność została podjąta.
Ustawa z 18 XII 1976 r. obejm uje rzemieślników i niektóre inne osoby prowadzące działalność zarobkową na własny rachunek.
Rzemie-ś ln ik — to osoba w ykonująca'rzem iosło w rozumieniu przepisów o wy-konywaniu i organizacji rzemiosła. Niektóre inne osoby — to osoby
2a jm u ją ce się handlem i usługami, jeżeli z tego tytułu należą do
zrze-szeń pryw atnego handlu i usług; 'trudniące się rybołóstwem morskim, jeżeli są właścicielami kutrów, łodzi lub sprzętu rybackiego oraz osoby trudniące się flisactw em turystycznym, jeżeli są członkami stow arzy-szenia flisaków pienińskich.
Strefa zagrożenia wypadkiem przewidziana w tej ustawie nie obej-muje „czynności podjętych w interesie [...]", co jest zrozumiałe, jeżeli mieć na względzie, iż każda czynność w łaściciela zakładu podejm owana w związku z działalnością z nim związaną leży w interesie zakładu. Także w odniesieniu do rzemieślników i innych osób objętych ubez-pieczeniem w ypadek w drodze do m iejsca prowadzenia działalności zarobkowej lub z tego m iejsca oraz podczas wykonywania zadań zle-conych przez organizacje polityczne czy zawodowe jest wypadkiem związanym z prowadzeniem działalności zarobkowej na w łasny rachu-nek.
Ostatnią w reszcie grupą osób objętych ubezpieczeniem z mocy usta-wy szczególnej są rolnicy, którzy w ytw arzają w prowadzonych przez siebie gospodarstw ach rolnych produkty, sprzedają je jednostkom gos-podarki uspołecznionej i spełniają jeszcze inne warunki przewidziane w ustawie, a także członkowie ich rodzin. Inne warunki — to przede wszystkim opłata składek (co dotyczy zresztą w szystkich osób nie bę-dących pracownikami, ubezpieczonych z m ocy ustaw szczególnych) na
rzecz Funduszu Em erytalnego Rolników oraz sprzedaż produktów rol-nych określonej wartości przez ustalony czas.
Charakterystyczną cechą ubezpieczenia samodzielnych rolników jest fakt, iż obejm uje ono także małżonka rolnika oraz dzieci pozostające na jego utrzymaniu. Dotyczy bo również skutków w ypadku przy pracy oraz choroby zawodowej. Takie rozwiązanie podyktował charakter go s-podarstw a rolnego, w którym bodaj najw yraźniej uzewnętrznia się realizacja obowiązku wspólnej troski o zaspokajanie potrzeb rodziny. Stąd o pracy dzieci w gospodarstw ie rolnym nie decyduje w zasadzie zdolność do czynności prawnych, lecz możliwość wykonyw ania pracy w ogóle oraz potrzeby takiego „rodzinnego zakładu pracy".
N a uwagę zasługuje fakt, że omawiana ustaw a posłużyła się expresses verbis pojęciem „w ypadek przy pracy” . Strefą zagrożenia takim ryzykiem jest gospodarstwo rolne, które orzecznictwo rozumie szeroko. Obejm uje ono nie tylko gospodarstw o poszkodow anego, ale także gospodarstwo innego właściciela, jeżeli poszkodow any wykony-wał W nim pracę w ramach np. pomocy sąsiedzkiej16. Obejm uje ona także zadania zlecone przez organizacje polityczne lub społeczne bądź uczestnictwo w organizowanych przez nie czynach społecznych. U sta-wa o zaopatrzeniu rolników nie wspomina o drodze do m iejsca wyko-nywania czynności związanych z prowadzeniem gospodarstw a rolnego jako odrębnej strefie zagrożenia.
Trzeba zwrócić uwagę na okoliczność, że w gospodarstwie rolnym oddzielenie strefy zagrożenia chronionej ubezpieczeniem społecznym od strefy osobistego ryzyka nie jest łatwe. Trudność ta dotyczy także in-nych osób prowadzących działalność zarobkową na w łasny rachunek. W odniesieniu do rolników pow stają jednak trudności prawie niemoż-liwe do przezwyciężenia. Z pomocą przychodziło uprzednio rozciągnię-cie obow iązkowego ubezpieczenia od następstw nieszczęśliwych wy-padków na właścicieli gospodarstw rolnych. Przepisy dotyczące tego ubezpieczenia zostały jednak uchylone17.
W tym m iejscu trzeba zatrzymać się nad pojęciem drogi do pracy lub z pracy w rozumieniu ubezpieczenia od wypadków przy pracy. Sprawa ta najbardziej chyba obrosła kazuistyką w orzecznictwie w y-padkowym. Przepisy ustawy w ypadkow ej oraz ustaw szczególnych ograniczyły się do ustalenia końcowego celu takiej drogi oraz m
iej-16 Por. wyrok Sądu N a jw y ższego z 6 VI 1979 r., III UZP 4/79, „Służba Pracow ni-c z a " . 1980, nr 1, s. 35; uni-chw alę Sądu N a jw y ższego z 7 VIII 1979 г., Ш UZP 5/79, OSN C P 1980, nr 1, poz. 5.
17 Przepisem § 15 rozporządzenia R ady M inistrów z 24 II 1978 r. w spraw ie obow iązkow ego ubezpieczenia odpow iedzialności cyw ilnej rolników , DzU nr 5, poz. 13.
sca je j rozpoczęcia. W obec braku bliższych ustaleń w ustawach szcze-gólnych dotyczących pojęcia drogi do pracy lub z ртасу, należy od-wołać się do przepisów wykonawczych wydanych na podstawie usta-wy usta-wypadkowej, określających to pojęcie18.
Przez drogę do pracy nie można rozumieć w yłącznie ustalonego odcinka przestrzeni w znaczeniu geograficznym, lecz ruch nego w znaczeniu fizycznym w zamiarze osiągnięcia celu ubezpieczo-nej drogi. Zamiar taki ma istotne znaczenie dla zakresu ochrony ubez-pieczeniowej. Przepisy nie o kreślają wyraźnie początkow ego m iejsca drogi do pracy ani je j końcowego etapu. Z przepisów wykonawczych wynika jednak, że punktem tym jest dom. Ochrona ubezpieczeniowa rozpoczyna się wraz z przekroczeniem drzwi w yjściow ych domu i koń-czy się wraz z przekroczeniem tych drzwi po powrocie z pracy. Powin-na być to przy tym droga Powin-najkrótsza i nieprzerwaPowin-na, Od tak ustalo-nej zasady przepisy dopuszczają dwa w yjątki: jeżeli ze względów ko-munikacyjnych droga dłuższa jest dogodniejsza oraz jeżeli przerwy w przebywaniu drogi były uzasadnione i ograniczały się do granic potrzeby. Ochrona obejm uje także drogę konieczną do przebycia z jednego do drugiego m iejsca zatrudnienia, do m iejsca wykonywa-nia funkcji lub zadań politycznych, zawodowych bądź społecznych, zwykłego spożyw ania posiłków, czy m iejsca odbyw ania studiów, паи Tri dla pracujących na podstawie skierowania.
Przesłanką ochrony ubezpieczeniowej w odniesieniu do wypadków w drodze do pracy lub z pracy jest także związek przyczynowy, jed-nakże nie między wypadkiem a pracą, lecz pomiędzy odbywaną drogą i pracą. W szystkie żalem nieszczęśliw e zdarzenia bez względu na źród-ło niebezpieczeństwa, np. wypadki spowodowane zjawiskam i atm osfe-rycznymi itp., a nawet wynikłe z nierozważnego zachowania osoby przebyw ającej drogę, uzyskują kw alifikację wypadku w drodze do pra-cy lub z prapra-cy, byleby sam a droga nie straciła związku z pracą. Ochro-na ubezpieczeniowa obejm uje także odcinek drogi, który przebywa pracow nik pow racając z pracy w ostatnim dniu okresu wypowiedzenia umowy o pracę.
W spomniano uprzednio, że w stosunku do samodzielnych rolników droga do m iejsca wykonywania czynności związanych z prowadzeniem gospodarstw a rolnego nie stanowi odrębnej strefy zagrożenia. Decy-duje o tym położenie „rolniczego zakładu pracy". Ziemia uprawna
18 Rozporządzenie m inistra pracy, płac i spraw socjalnych z 17 X 1975 r. w sp ra -wie zasa d i trybu orzekania o uszczerbk u na zdrow iu oraz w ypła ty św iad czeń z'ty tu łu w ypadków przy pracy, w drodze do p racy i z p racy oraz z tytułu chorób zaw od
położona jest często w różnych m iejscach, niekiedy odległych od za-budowań mieszkalnych i gospodarczych, tworzących tzw. obejście. Stąd strefa zagrożenia wypadkiem, jaką tworzy gospodarstw o rolne, mieści w sobie każdy nieszczęśliwy w ypadek dotyczący rolnika także w dro-dze koniecznej do przebycia ze względu na czynności z gospodarstwem związane. Dolycziy to także drogi podjętej dla załatwienia spraw adm i-nistracyjnych związanych z takim gospodarstwem . Tylko droga prze-byta wyłącznie w osobistym interesie rolnika nie będzie objęta ochro-ną ubezpieczeniową19.
Niewątpliwie ubezpieczenie od wypadków przy pracy w rolnictwie napotyka ogromne trudności w zakresie kw alifikacji prawnej nieszczę-śliw ego zdarzenia. Pokonanie tych trudności nie jest możliwe w obrę-bie ubezpieczenia społecznego od wypadków przy pracy sensu stricto. »W iąże ono bowijpm ochronę ubezpieczeniową z faktem związku przy-czynowego nieszczęśliwego zdarzenia z pracą i rozszerzenie tej ochro-ny na skutki każdego w ypadku w rolnictwie bez względu na jego powiązanie z pracą nie mieści się w ramach takiego ubezpieczenia społecznego. Możliwym do przyjęcia rozwiązaniem byłoby domniema-nie, że każdy wypadek dotyczący rolnika jest wypadkiem przy pracy w rozumieniu ustawy szczególnej. Domniemanie to mogłoby być oba-lone dowodem przeciwnym przedstawionym przez ubezpieczyciela.
We wszystkich omówionych system ach ubezpieczeniowych przesłan-ką prawa do świadczeń jest skutek wypadku przy pracy w postaci trwałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu albo śmierci. Prawo do świadczeń ubezpieczeniowych zależy nadto od zaliczenia poszkodo-wanego do jednej z grup inwalidów. W stosunku do rzemieślników oraz innych osób prowadzących działalność zarobkową na własny ra-chunek, a także samodziielnych rolników przewidziane zostały tylko
dwie grupy inwalidów.
Rozszerzenie ochrony ubezpieczeniowej poza krąg pracowników zo-stało dokonane w innej jeszcze formie. Przepis art. 42 ustawy w ypad-kowej upoważnił Radę Ministrów do przyznania niektórych świadczeń wypadkowych osobom, które uległy wypadkowi w szczególnych oko-licznościach lub przy wykonywaniu szczególnych funkcji20. Szczególne okoliczności — to ratowanie innych obywateli od grożącego ich życiu niebezpieczeństwa, udzielanie przedstawicielowi organu państwowego
19 Por. w yrok Sądu N a jw y ższego z 30 XII 1978 r., III UZP 1/79, OSN CP 1979, poz. 145.
* > Rozporządzenie Rady Ministrów z 3 X 1975 r. w spraw ie pod staw y w ym iaru renty ź tytułu w ypadku przy pracy lub choroby zaw odow ej, św iadczeń dla pracow -ników którzy ulegli w ypadkom w szczególnych okolicznościach oraz św iadczeń dla osób nie będących pracow nikam i, DzU nr 33, poz. 179.
pomocy przy spełnianiu czynności Urzędowych, przy śctiganiu lub u ję -ciu osób podejrzanych o popełnienie przestępstw a lub przy ochronie innych obywateli przed napaścią. Szczególne funkcje to funkcje rad-nego lub członka kom isji rady narodowej albo wykonywanie przez soł-tysa czynności związanych z tym stanowiskiem; funkcje ławnlika ludo-wego w sądzie, członka kolegium do spraw wykroczeń lub członka organu rozstrzygającego spory ze stosunku pracy bądź z ubezpiecze- nia społecznego; wykonywanie świadczeń osobistych na cele społeczne albo uczestniczenie w akcjach społecznych (jeżeli przepisy szczególne przewidują świadczenia w razie w/ypadku w takich okolicznościach); w czasie zajęć szkolnych w szkole w yższej lub zajęciach na studiach doktoranckich albo w czasie praktyki przewidzianej organizacją stu-diów bądź nauki; przy pracy w OHP na innej podstawie niż umowa ' o pracę; przy pracy wykonywanej w ramach terapii zajęciow ej w za-kładach społecznej służby zdrowia. Rozporządzenie dotyczy także osób, к óre uległy wypadkowi w związku z pracą w warunkach pozbawienia lub ograniczenia wolności.
Ochrona przewidziana w tym rozporządzeniu obejm uje zarówno pra-cowników i osoby objęte ubezpieczeniem z mocy ustaw szczególnych, jak osoby me pozostające w stosunku ubezpieczenia. Także i w tiych przypadkach przesłanką prawa do świadczeń przewidzianych w ustawie wypadkowej jest związek przyczynowy w podwójnym znaczeniu: wy-padku ze szczególnymi okolicznościami (szczególną funkcją) oraz usz-czerbku na zdrowiu (śmierci) z takim wypadkiem. Ze względu na do-niosłość społeczną pełnionych funkcji bądź szczególnych okoliczności Towarzyszących wypadkowi państwo przejęło odpowiedzialność z tytu-łu wynikających stąd szkód. Pojęcie nieszczęśliw ego wypadku jest szersze od pojęcia wypadku przy pracy.
Ten pobieżny zarys tendencji rozszerzania zakresu ochrony ubez-pieczeniowej przed skutkami wypadków oraz chorób zawodowych po-rw ała na stwierdzenie, że ochrona ta nie ogranicza się już do skutków wypadków związanych „bezpośrednio" z pracą (np. wypadki w drodze do pracy .i z pracy). Została także rozciągnięta na osoby nie będące pracownikami. W Polsce dokonamy tego ustaw y szczególne obow iązują-ce obok ,,pracowniczej" ustaw y wypadkow ej i regulująiązują-ce również inne rodzaje ubezpieczeń społecznych poza ryzykiem wypadku.
Rozciągnięcie ochrony ubezpieczeniowej poza pracowników nie w y-warło wpływu na pojęcie wypadku przy pracy oraz charakter powiązań przyczynowych będących podstawą prawa do świadczeń. Faktem nato-miast jest, że rozszerzenie tej ochrony na działalność twórczą, czynność
Jerzy Loga
na Własny rachunek czy też prowadzenie gospodarstw a rolnego łączy się z rozszerzeniem strefy zagrożenia poza zakres pracy w rozumieniu ustawy wypadkowej. Dotyczy to zwłaszcza ubezpieczenia twórców oraz samodzielnych rolników.
Nie od dzisiaj w ubezpieczeniu społecznym rozważa się problem zapewnienia osobom pracującym ochrony ubezpieczeniowej przed skut-kami wypadków poza zawodowych. W obecnym stanie prawnym znacz- ' na sfera życia pozazaw odowego jest już taką ochroną objęta. Rozciąga się ona bowiem na wypadki w drodze do pracy i z pracy oraz zaszłe w szczególnych okolicznościach i podczas pełnienia szczególnych
funk-cji. Pozostała sfera życia stanowi nadal strefę osobistego ryzyka.
Uniw ersytet Łódzki Instytut Praw a i A dm inistracji
