Optymizm dyspozycjonalny młodzieży niepełnosprawnej - wybrane konteksty

Stanisław Byra, Monika

Parchomiuk

Optymizm dyspozycjonalny

młodzieży niepełnosprawnej

-wybrane konteksty

2009

O p ty m iz m d y s p o z y c jo n a ln y

m ło d z ie ż y n ie p e łn o s p ra w n e j

— w y b ra n e k o n te k s ty

D i s p o s i t i o n a l o p t i m i s m o f y o u t h w i t h p h i s i c a l a n d s e n s o r y d i s a b i l i t i e s - s e l e c t e t c o n t e x t s

A b s t r a c t : T he p u rp o se of th e article is th e a n a ly sis of selected a sp ec ts p la y in g a v ita l

role in th e process of coping w ith difficult s itu a tio n s, a s well a s in th e process of s h a ­ p in g in d iv id u a l p erc e p tio n of q u a lity of life (QOL): d isp o sitio n a l optim ism , social s u p ­ p o r t a n d se n se of coherence. T h e t e s t i n s t r u m e n t w a s m u ltip le re g r e s s io n a n a ly sis which, b a s e d on th e s tu d y of people w ith p h y sic al a n d se n so ry d isabilities, id e n tifie d sig n ifican t co rrela tio n s b e tw e e n th o se v a ria b le s a n d QOL. T he an a ly sis d e m o n stra te s, am o n g o th e rs, t h a t th e su rv e y e d y o u th e x h ib its s tr o n g p e s sim istic te n d en c ies. T he a n a ly sis confirm s also th e d iffe re n tia tin g significance of p e s sim ism to th e subjective perc ep tio n of social su p p o rt. I t does not, however, v a lid a te th e im p o rta n c e of th is v a r i a ­ ble in QOL p erc ep tio n a n d se n se of coherence of th e d isa b le d youth.

K e y w o r d s: disp o sitio n a l optim ism , q u a lity of life, social su p p o rt, se n se of coherence;

d isa b ility .

Wprowadzenie

W zak resie dociekań badaw czych ostatniego dziesięciolecia zag a d n ie­ n ia dotyczące optym izm u z a jm u ją coraz b ardziej eksponow ane miejsce. Optym izm należy do podstawowych kategorii analizow anych n a płaszczyź­ nie psychologii pozytywnej. P rzy czy n ą wciąż w zrastającego za in te re so ­ w an ia tym zjaw iskiem s ą liczne doniesienia o jego istotnym oddziaływ aniu n a różnorodne asp e k ty biopsychospołecznego funkcjonow ania człowieka. K o n stru k ty w n e konsekw encje bycia o p ty m is tą udow odniono w odniesie­ n iu do m .in. zdrow ia, ra d z e n ia sobie ze stresem , m otyw acji do osiągnięć i skutecznego d ziałan ia mimo niepowodzeń, przystosow ania psychologicz­ nego ( S e g e r s t r o m i in., 1988; S e l i g m a n , 1993; A s p i n w a l l , B r u n h a r t , 1996; G o l e m a n, 1997). Skłonność do optym izm u pełniąca funkcje m obilizacyjne w y m ie n ian a je s t w obrębie czynników najbardziej sprzyjających o siąg an iu sukcesu, obok np. u zdolnień i motywacji.

N ajbardziej popularnym określeniem optym izm u je st definicja sform u­ łow ana przez M artin a S e l i g m a n a (1993), który n a podstawie teorii atry- bucji W einera definiuje go w o d n iesien iu do sty lu w y jaśn ian ia, czyli „spo­

sobu, w ja k i zwykle tłu m aczy m y sobie, dlaczego coś się w y d arza” (s. 16). Style atry b u cy jn e ch arak tery zo w an e w obrębie wymiarów: stałość, zasięg i personalizacja w y zn aczają dwie w zględnie niezależne skłonności osadzo­ ne n a przeciwległych b iegunach przyjętego k ontinuum : optym izm u i pesy­ m izm u. Zachow anie jed n o stk i je s t wówczas re z u lta te m nie tyle zew n ętrz­ nego sch em atu wzm ocnień (środowiskowych), ile przyjętego sposobu w yja­ śn ia n ia przyczyn dośw iadczanych sukcesów czy porażek. Sposób, w ja k i je d n o stk a w y jaśn ia z d arz e n ia lub ja k ie p o siad a oczekiw ania odnośnie do przyszłości, znajduje odzwierciedlenie w ch ara k te rz e podejmowanej przez n i ą aktyw ności oraz ogólnej postaw ie w zględem życia. N a p rzy k ład osoba op tym istyczna w y jaśn ia dośw iadczane niepow odzenia w aspekcie d y n a ­ micznym , zakładając, że a k tu a ln y w ynik m ożna zm ienić p rzy dodatkowej aktywności. N ato m iast pesym ista w sytuacji porażki w inę przypisuje sobie i posiadanej stałej cesze osobowości niesprzyjającej wysokim osiągnięciom ( S e l i g m a n , 1993).

Ścisłe pow iązan ia optym izm u z n a d z ie ją s ą p o d s ta w ą do u z n a n ia jego relacyjnego ro zu m ien ia zaw ierającego się w stw ierd zen iu „dobre sam opo­ czucie (well-being) p lu s n ad zieja” ( M ą d r z y c k i , 1996). M ą d r z y c k i (1993; 1996) tej definicji różnicuje optym izm - pesym izm n a osobowy (uw a­ ru n k o w an y in d y w id u aln ie - cecham i te m p e ra m e n tu i re a liz a c ją celów) i społeczny (wyznaczony p rzynależnością i orie n tacją społeczno-polityczną jednostki), cechujące się w zg lęd n ą niezależnością.

M ichael F. S c h e i e r i C h arles S. C a r v e r (1992) opracow ując odrębny p o m iar ten d en cji optym istycznych i pesym istycznych, u jm u ją go w postaci jednej cechy zwanej optym izm em dyspozycjonalnym, k tó ry obej­ m uje uogólnione oczekiw ania pozytyw nych zd arzeń w przyszłości. W tym podejściu do o k reślen ia n a tu r y optym izm u-pesym izm u zw raca się je d n ak uw agę nie tylko n a oczekiw ania, ale ta k ż e n a rów nie is to tn ą jego w łaści­ wość, j a k ą je s t skłonność do p rzeż y w an ia d o d atn ich lub u jem nych uczuć w yrażających się w poczuciu zadow olenia lub niezadow olenia ( T a y l o r , 1995, za: J u c z y ń s k i , 2001). Specyfika optym izm u dyspozycjonalnego znajduje w yraz w jego o bronnym lub fu n kcjonalnym c h ara k terze . W celu u k a z a n ia pozytywnego w pływ u optym izm u n a funkcjonow anie człowieka an alizie p o ddaw any je s t optym izm funkcjonalny, k tó ry „w yraża nie tylko oczekiw ania sukcesu, lecz odzw ierciedla p o siad an ie zasobów osobistych, k tóre um ożliw iają radzenie sobie z codziennymi stresoram i” ( J u c z y ń s k i , 2001, s. 65).

Znaczenie optym izm u udow odniono n a podstaw ie k o rzy stn y ch s k u t­ ków jego o ddziaływ ania n ie m al we w szystkich dziedzinach funkcjonow a­ n ia człowieka. W skazyw anie pozytywnej w artości optym izm u w ym aga jed ­ n a k że w ykluczenia funkcji pełnionych przez tzw. optym izm n ie realisty cz­ ny i defensywny, które zn iek ształcają spostrzeganie rzeczywistości, wywo­ łując zachow anie jed n o stk i często n iead ek w atn e do posiadanych możliwo­ ści i w y m ag ań rzeczyw istych okoliczności.

O ptym izm dyspozycjonalny u jm ow any je s t w k ateg o rii zasobu osobi­ stego znacząco sprzyjającego sk u tec zn em u ra d z e n iu sobie z sy tu acjam i stresow ym i, p ełni niejako funkcję bufora, w zm agając odporność jed n o stk i n a n ap o ty k a n e czynniki stresogenne, zw łaszcza o w ysokim n atężen iu . W zw iązku z tym , iż oczekiw ania jed n o stk i m o g ą mieć c h a r a k te r specy­ ficzny (dotyczące k o n k retn ej sytuacji) lub uogólniony (obejmujące szereg zbliżonych okoliczności), p r z e k ła d a ją się one n a określone sposoby zacho­ w an ia czy reagow ania w zględem dośw iadczanych trudności. O czekiw ania jed n o stk i w yrażone w akty w n y m ra d ze n iu sobie przeciw staw iane s ą ocze­ kiw aniom charak tery sty czn y m dla pesym izm u prow adzącym do p asyw ne­ go u sto su n k o w a n ia się do problem u, a w konsekw encji - do zjaw isk a w y­ uczonej bezradności. J a k w sk a z u ją Seym our E p s t e i n i P e tr a M e i e r (1989), n aiw n y optym izm może w praw dzie sprzyjać u trz y m y w a n iu efek­ tyw nych relacji in terp erso n aln y c h , niem niej je d n a k osoby cechujące się w ysokim jego poziomem dośw iadczają więcej symptom ów chorobowych.

Warto zaznaczyć, iż w teorii oczekiwań, np. A lberta Bandury, optymizm/ pesym izm s ą n iezależn y m i k o n s tru k ta m i położonymi n a przeciw ległych k ra ń c a c h pojedynczego k o n tin u u m . D latego optym izm i pesym izm m o g ą odgryw ać znaczącą, ale o d d zieln ą rolę w sposobach, ja k im i ludzie r a d z ą sobie z potencjalnym i sytuacjam i stresowymi.

W ielokrotnie udowodniono różnice pomiędzy optym istam i i p esy m ista­ mi w k w estii np. w yboru sposobów ra d z e n ia sobie z p o w ażn ą chorobą, n a ­ s taw ie n ia do sytuacji zagrażających zdrow iu. O kazuje się, że optym iści w w iększym stopniu p re fe ru ją zadaniow e rad zen ie sobie z problem em , n a ­ to m ia s t pesym iści zdecydow anie częściej sto su ją n ie ad ap ta cy jn e s tr a t e ­ gie z m ag an ia się z sy tu a c ją tr u d n ą w postaci w yparcia, an g ażo w an ia się w czynności zastępcze, wycofywania się i bierności ( F r i e d m a n iin , 1992; S c h e i e r , W i e n t r a u b , C a r v e r , 1986; S c h e i e r , C a r v e r , B r i d g e s , 1994). Specyficzne d la optym istów /pesym istów te n d en cje do p rzyjm ow a­ n ia określonego sposobu ra d z e n ia sobie z dośw iadczanym i tru d n o ściam i z n a jd u ją odzw ierciedlenie w sto p n iu p rzy sto so w an ia się do zm ian życio­ wych, k tóry w p rzy p ad k u pierw szych je st zdecydowanie wyższy. U pesym i­ stów n a to m ia st stw ierdzono w iększe ryzyko k szta łto w a n ia się wyuczonej bezradności, k tó ra powodując osłabienie sy stem u im munologicznego orga­ nizm u, prow adzi do częstszych zachorow ań w tej g ru p ie osób. O ptym izm pozostaje tak że w pozytywnej współzależności z wysokim poziomem sam o­ oceny, poczuciem własnej w artości i samoskuteczności, w ew nątrzsterow no- ś c ią w y trw ało ścią w d ąże n iu do celu, sam o a k cep ta cją oraz neg aty w n ie koreluje z d epresją, lękiem społecznym, poczuciem bezradności, wyobco­ w aniem ( S c h e i e r , C a r v e r , 1985; J u c z y ń s k i , 2001).

N a podstaw ie u stalo n y ch relacji pom iędzy optym izm em /pesym izm em a o cen ą sytuacji stresow ych w k ateg o rii w y zw ania/zagrożenia oraz p re fe ­ row anym i s tra te g ia m i ra d z e n ia sobie z n im i coraz więcej doniesień em p i­ rycznych w sk azu je n a isto tn e znaczenie optym izm u dyspozycjonalnego w kształtow aniu zachowań prozdrowotnych, u trzy m an iu zdrowia oraz s k ra ­ can iu czasu z m a g an ia się z ch o ro b ą (np. S e l i g m a n , 1993; J u c z y ń ­ s k i , 1997), a ta k ż e subiektyw nym poczuciu d o b ro stan u psychicznego i fi­ zycznego ( P o p r a w a , 1996).

T rak to w an ie optym izm u dyspozycjonalnego w k ateg o rii zm iennej po­ zostającej w pow iązaniu z w ielością cech i procesów biopsychospołecznego funkcjonow ania jednostki prow adzi niejednokrotnie do podejm ow ania zło­ żonych an aliz dotyczących zachow ania przystosow awczego (np. C h a n g , S a n n a , 2003). Poziom optym izm u in te rp re to w a n y j est w ówczas zaró w ­ no z p ersp ek ty w y zm iennej w yjaśniającej, ja k i w yjaśnianej. W m odelach psychologicznego i fizycznego p rzystosow ania optym izm dyspozycjonalny pełni is to tn ą funkcję czy n n ik a pozostającego w zw iązku zarów no z proce­ sami, strategiam i radzenia sobie, ja k i z pierw otną oraz w tó rn ą oceną stresu. E d w ard C. C h a n g (1998) w sk azu je n a podstaw ie b a d a ń w łasnych, że optymiści i pesymiści ró ż n ią się przede w szystkim w ocenie w tórnej stresu. W jego p rzek o n an iu , poziom optym izm u może być u z n a w a n y za isto tn y czynnik w prognozowaniu przystosow ania. Z racji wielości pow iązań z in n y ­ m i czynnikam i biopsychospołecznego funkcjonow ania jednostki przyjm uje

on n ie jed n o k ro tn ie postać zm iennej pośredniczącej, k tó ra w y jaśn ia c h a ­ r a k te r zw iązku pomiędzy oceną stresu a przystosow aniem ( C h a n g , 2002). W od n iesien iu do osób n iep ełn o sp raw n y ch zag a d n ien ie optym izm u/ p esym izm u podlega analizie w kontekście przystosow ania, ra d z e n ia sobie z trudnościam i, satysfakcji z życia, poczucia w łasnej skuteczności w d ąże­ n iu do zam ierzonych celów. O ptym izm tra k to w a n y je s t jak o t a cecha oso­ bowości, k tó ra sprzyja motywacji do podejm ow ania ról społecznych i zawo­ dowych. Zatem optym istyczne n asta w ien ie do przyszłości i przew idyw ania zdarzeń w kategorii wyzwania, a nie zagrożenia m ożna ujmować jako isto t­ n y zasób w spom agający młodzież n ie p e łn o s p ra w n ą w w y p ełn ian iu obo­ w iązków p rzy p isan y ch roli u czn ia czy stu d e n ta . W p o w iązan iu z inn y m i czynnikam i (osobowościowo-społecznymi) może nie tylko współwyznaczać adaptacyjne radzenie sobie z sytuacjam i stresowymi, ale także motywować do aktyw nego uczestn ictw a n a różnych płaszczyznach życia szkolnego lub akademickiego.

Założenia badań własnych

Zdolność rad zen ia sobie jednostki w sytuacjach tru d n y ch stanow i płasz­ czyznę k ształto w an ia jakości jej życia, zarówno w aspekcie subiektyw nym , ja k i obiektywnym . W procesie ra d ze n ia sobie, rozu m ian y m jako „poznaw ­ cze i b eh aw io ra ln e w ysiłki podm iotu, m ające n a celu sp ro stan ie specyficz­ nym zew nętrznym lub/i w ew nętrznym w ym aganiom , k tó re s ą przez niego oceniane jak o spraw dzające lub p rzek raczające zasoby osobiste” ( F o l k - m a n , L a z a r u s , D u n k e l - S c h e t t e r , 1986, s. 993), szczególną rolę od­ g ry w ają zasoby ( P o p r a w a , 1994). Ich dostępność, ja k też um iejętność w ykorzystania, stanow i o pow odzeniu aktyw ności zaradczej.

A naliza sytuacji psychospołecznej osób niepełnospraw nych w in n a w y­ k raczać poza trad y cy jn e ra m y in terp reta cji. Obok b a d a n ia sytuacji tr u d ­ nych, problemów, ja k ie m o g ą być u d ziałem tej g ru p y osób (z racji o g ran i­ czeń fizycznych, psychicznych czy społecznych), isto tn e w ydaje się p o szu ­ kiw anie czynników, zarówno osobowościowych, ja k i dostępnych z zewnątrz, k tó re w sp o m ag ają zdolność ra d z e n ia sobie z ty m i tru d n o ściam i. Takie po­ dejście badaw cze wydaje się szczególnie isto tn e dla p rak ty k i reh ab ilitacy j­ nej, której in te g r a ln ą częścią je st dążenie do zw iększania poziom u jakości życia osób niepełnospraw nych.

A utorzy przeprow adzonych i zap rezen to w an y ch w ty m opracow aniu b a d a ń u s iłu ją sp ro stać tej potrzebie, zasadniczym bow iem ich celem je st

analiza zasobów w kontekście w zajemnych relacji, ja k też w aspekcie k szta ł­ to w an ia poczucia jakości życia osób z niepełnospraw nością. Z ak ład a się przy ty m w spółzależnościowy c h a ra k te r zw iązku zachodzącego pom iędzy analizo w an y m i zm iennym i. Ze w zględu n a to, iż optym izm dyspozycjo- n a ln y stanow i o k reślo n ą kom pilację pozytyw nych i n eg aty w n y ch ocze­ k iw ań co do w łasnej przyszłości, a n a liz a o trzy m an y ch w yników b a d a ń będzie przebiegać w obrębie tego jednego w ym iaru, a on sam będzie t r a k ­ tow any jako cecha o w iększym lub m niejszym n asilen iu .

P roblem y realizow ane w b a d a n ia c h określono w sposób następujący: 1. Ja k im poziomem optym izm u dyspozycjonalnego cechują się b ad an e osoby niepełnospraw ne?

2. J a k b a d a n e osoby o cen iają o trzym yw ane w sparcie społeczne w z a ­ kresie emocji, afirm acji, pomocy i w aspekcie ogólnym?

3. J a k ie poczucie koherencji ch ara k tery z u je osoby niepełnospraw ne? 4. J a k i je st poziom jakości życia osób z niepełnospraw nością?

5. Czy w ystępują, a jeśli ta k , to ja k i m a ją ch ara k te r, w spółzależności pom iędzy optym izm em dyspozycjonalnym b ad an y c h osób a otrzy m y w a­ nym przez nie w sparciem oraz posiad an y m poczuciem koherencji?

6. Czy w ystępują, a jeśli ta k , to ja k i m a ją ch ara k te r, w spółzależności pomiędzy optym izm em dyspozycjonalnym a poczuciem jakości życia b a d a ­ nych osób?

Z racji wielości możliwych pow iązań pomiędzy uw zględnionym i zm ien­ nym i ograniczono się do bliższej an alizy jednej z nich - optym izm u dyspo­ zycjonalnego. Z p ersp ek ty w y an aliz staty sty czn y ch tra k to w a n y je s t on w k ateg o rii zm iennej niezależnej wobec zm iennych zależnych, któ ry m i s ą tu taj: poziom w sp arcia społecznego, poczucie koherencji oraz poziom ja k o ­ ści życia.

D ostępna lite r a tu r a (por. M a k o w s k a , 1996; P o p r a w a , 1996; S ę k i Ś c i g a ł a , 2000) d o starcza inform acji, k tó re p o zw alają postaw ić zało­ żenia hipotetyczne w odniesieniu do problem ów w yrażających zw iązki za- leżnościowe. Z ak ład a się, iż poziom optym izm u dyspozycjonalnego, jak i c h a ra k tery zu je b a d a n e osoby, będzie pozostaw ał we współzależności z do­ świadczanym przez nie w sparciem oraz posiadanym poczuciem koherencji, p rzy czym do m n iem an e zależności b ę d ą m iały c h a ra k te r pozytywny. N a podstaw ie udokum entow anego zn aczenia optym izm u w podtrzym yw aniu pozytyw nych relacji m iędzyludzkich i w iększej otw artości n a innych m oż­ n a w nioskow ać o jego d o d atn im zw iązku z poszukiw aniem , m obilizow a­ niem i ak tu alizo w an iem dostępnego w sp arcia społecznego, a ta k ż e w spół­ tw orzeniem sieci społecznych ( S c h e i e r , C a r v e r , 1992). M ożna założyć, że niski poziom optymizmu dyspozycjonalnego wskazujący n a pesym istyczną in te rp re ta c ję n ap o ty k an y ch sytuacji i zd arz eń będzie isto tn ie pow iązany z niew ielkim stopniem spostrzeganego w sparcia ze stro n y innych.

Zgodnie z d r u g ą hipotezą, że is tn ie ją zależności pom iędzy dyspozycyj­ nym optym izm em b ad an y ch osób a poziomem jakości ich życia, przy czym tu ta j rów nież m ożna wnosić o pozytywnym k ie ru n k u możliwych pow iązań ( S c h e i e r , C a r v e r , 1987), pozytyw ne n a sta w ie n ie do przyszłości może motywować osobę do form ułow ania planów, celów, d o strzeg a n ia zasobów osobistych i społecznych sprzyjających ich osiąganiu, ta k że poszukiw ania odpowiednich środków. D ośw iadczane wówczas poczucie sam oskuteczno- ści i w artości siebie może sprzyjać w iększem u zadow oleniu z różnych dzie­ dzin życia ( S c h e i e r , C a r v e r , 1993; C z a p i ń s k i , 2005). O ptym istycz­ n e oczekiw ania w zględem przyszłych zd arz eń m o g ą ta k ż e pozostaw ać w pozytyw nym zw iązku w spółzależnościow ym z poczuciem koherencji osoby, a w szczególności - z w ym iarem zrozu m iałości i sensowności.

N iezbędne d an e zebrano za pom ocą n astę p u jący c h n arzęd zi: T estu O rien tacji Życiowej (LOT-R) M. S cheiera i C. C a rv era w ad ap tacji R. Po­ p raw y i Z. Juczyńskiego, K w estio n ariu sza W sparcia Społecznego (NSSQ) S. N orbeck w a d ap tacji J. K irenko, S kali Poczucia K oherencji (SOC-29) A. A ntonovsky’ ego w adap tacji B.L. Blocka oraz K w estionariusza Poczucia Jak o ści Życia R. Schalocka i K. K eith a w a d ap tacji A. J u ro sa .

Test O rientacji Życiowej pozw ala n a zb ad an ie optym izm u dyspozycyj­ nego. Z aw iera 10 stw ierdzeń, spośród k tó ry ch 6 m a w arto ść diagnostycz­ n ą. B ad a n y dysponując s k a lą 5-stopniow ą, ocenia, w ja k im sto p n iu d an e stw ierdzenie odnosi się do niego. A naliza te s tu może przebiegać z uw zględ­ n ien iem wyników surow ych oraz przeliczonych n a n orm y stenow e (por. J u c z y ń s k i , 2001).

K w estio n ariu sz W sp arcia Społecznego służy jako n arzę d zie b a d a n ia źródeł społecznego w sp arcia oraz identyfikacji osób udzielających w s p a r­ cia, czyli tw orzących tzw. sieć społeczną. Z jego pom ocą m ożna ponadto zbadać n a tężen ie otrzym yw anego w sp arcia w w ym iarach: emocji (Em), afirm acji (Af) i pomocy (Po) (do każdej z podskal odnoszą się po 2 pytania), ja k też w aspekcie globalnym (Sf). Po zdefiniow aniu sieci w sparcia, dzięki o k reślen iu osób znaczących w życiu, b a d a n y u sto su n k o w u jąc się do po­ szczególnych p y tań , ocenia wyłonione osoby pod w zględem poziomu o trzy­ m yw anego od nich w sp arcia ( K i r e n k o , 2002).

S k ala Poczucia Koherencji, złożona z 29 tw ierdzeń, pozw ala zbadać tę złożoną cechę osobowości w aspekcie jej trzech podstaw ow ych kom ponen­ tów, ja k im i są: poczucie zrozum iałości (PZr), poczucie zarad n o ści (PZa) i poczucie sensow ności (PSen), oraz w zak resie całościowym (WO). Z a d a­ n iem osoby b ad an ej, w ypełniającej k w estio n a riu sz, je s t u sto su n k o w a n ie się do podanych tw ie rd zeń z zastosow aniem klu cza odpowiedzi u szereg o ­ w anych dw ubiegunow o od 1 do 7.

K w estio n ariu sz Jak o ści Życia pozw ala n a określenie subiektyw nego w y m iaru jakości życia w zakresie: zadow olenia (Za), um iejętności/produk­

tywności (Pro), możliwości działania/niezależności (Dział), integracji ze spo­ łecznością (Społ). S u m a poszczególnych skal stanow i o globalnej ocenie j a ­ kości życia (OGlob) ( J u r o s , 1997). K o n stru k cja p y ta ń k w e stio n a riu sza odnosi się do sytuacji osób niepełnospraw nych, z tej racji zasięg jego stoso­ w an ia je s t ograniczony do tej grupy, co uniem ożliw ia dokonanie porów ­ n a ń z uw zględnieniem osób pełnospraw nych. Z adaniem osoby badanej jest u sto su n k o w ać się do podanych p y ta ń , używ ając trz ech możliwych odpo­ w iedzi (każdej z nich je s t p rz y p isa n a określo n a w arto ść liczbowa). K w e­ stio n a riu sz je s t znorm alizowany, a zatem m ożliw a je s t a n a liz a jego w y n i­ ków z zastosow aniem n o rm stenowych.

W b a d a n ia c h wzięło u d ział ogółem 68 osób z niep ełn o sp raw n o ścią (ru ­ chow ą oraz sensoryczną: z a b u rz en ia w zroku i zab u rz en ia słuchu) w w ie­ k u od 18 do 25 lat. W iększość b a d an y c h to kobiety (41%-62,9%). Osoby biorące udział w b a d a n iu s ą stu d en tam i różnych kierunków studiów dzien­ nych oraz uczniam i szkoły średniej.

Wyniki badań własnych

Optymizm dyspozycjonalny badanych osób

A n aliza dan y ch zeb ran y ch z zasto so w an iem K w estio n ariu sza LOT-R u jaw n iła, iż w śród b a d an y c h osób n iep ełn o sp raw n y ch więcej je s t tak ich , k tó re w y k a z u ją pesym istyczne n a sta w ie n ie do życia i w łasnej przyszłości (tab. 1).

T a b e l a 1

O p t y m iz m d y s p o z y c j o n a l n y (LOT-R): ś r e d n i a , o d c h y l e n i e s t a n d a r d o w e , w y n i k i p r z e l i c z o n e (w %)

K a te g o r ia M sd W yniki n isk ie W yniki p rze cię tn e W yniki wysokie O p ty m iz m 12,43 3,12 57,35 36,76 5,88

A n aliza z uw zględnieniem w yników przeliczonych w skazuje, iż p rz e ­ szło połowa bad an y ch osób z niepełnospraw nością dysponuje niskim pozio­ m em optym izm u; tylko nieliczni w y k a z u ją wysokie n a silen ie tej cechy. A zatem m ożna stw ierdzić, iż oczekiw ania tych b ad an y c h w zględem p rzy ­

szłych w ydarzeń życiowych m a ją c h a ra k te r negatywny, co znaczy, iż p rze­ ja w ia ją oni tendencję do u trzy m y w an ia przekonania, że ich udziałem b ę d ą przede w szystkim zdarzen ia nieprzyjem ne i niepożądane. Osoby te p rzeja­

w ia ją rów nież w ięk szą skłonność do p rzeży w an ia u jem nych uczuć, w y k a­ z u ją n isk i poziom zadow olenia z życia ( J u c z y ń s k i , 2001). Takie n a s ta ­ wienie, w którym przew aża skłonność pesym istyczna, m a swoje im plikacje w o d n iesien iu do funkcjonow ania w sy tu acjach tru d n y c h . N astaw ien ie pesym istyczne do życia wiąże się z obniżeniem zdolności konstruktyw nego radzenia sobie, pogorszeniem dobrostanu psychofizycznego jednostki, w resz­ cie osłabieniem dążeń m ających n a celu osiągnięcie życiowego sukcesu (P o - p r a w a , 1996). M ożna zatem założyć, iż stw ierdzone u osób badanych b rak i w zak resie istotnego zasobu osobistego, ja k im je s t optym izm , m a ją swoje konsekw encje dla jakości ich życia.

Wsparcie społeczne osób badanych

B ra k n o rm uniem ożliw ia zdefiniow anie poziom u w sp arcia społeczne­ go, zbadanego za pom ocą K w estio n ariu sza NSSQ, w k ateg o ria c h w y n i­ ków niskich, przeciętnych i wysokich. Możliwe je s t jedynie porów nanie poszczególnych jego aspektów n a podstaw ie uzyskanych w artości średnich (tab. 2). T a b e l a 2 W s p a r c ie s p o ł e c z n e (NSSQ): ś r e d n i e i o d c h y l e n i a s t a n d a r d o w e w z a k r e s i e p o d s k a l Z a k re s w sp a rc ia M sd E m ocje 3 9,7 5 2 2,23 A firm a c ja 3 9,21 2 2 ,7 8 Pomoc 3 5,5 3 2 1,89 S u m a fu n k c jo n a ln a 114,49 6 5,86

Osoby b ad an e najwyżej ce n ią sobie w sparcie, dzięki k tó rem u dośw iad­ c za ją pozytyw nych uczuć, k tó re z asp o k aja ich p otrzeby psychiczne, m iło­ ści, przynależności, szacu n k u i podziwu. W zbliżonym sto p n iu c e n ią sobie możliwość o b d arza n ia z au fa n iem osób znaczących oraz realizację, dzięki k o n ta k to m z ty m i osobami, p otrzeby afirm acji. W n ajm n iejszy m sto p n iu dostępne im wsparcie zaspokaja potrzeby praktyczne, związane z sytuacjam i życiowymi, ta k im i ja k tru d n o ści finansow e, d łu g o trw a ła choroba czy też inne.

Poczucie koherencji badanych osób

Podobnie, ja k w p rzypadku skali w sparcia społecznego, ta k i tu taj, moż­ liwe je s t jedynie przeanalizow anie u zyskanych wyników w odniesieniu do poszczególnych podskal (tab. 3).

T a b e l a 3

P o c z u c i e k o h e r e n c j i (SOC): ś r e d n i e i o d c h y l e n i a s t a n d a r d o w e

w z a k r e s i e p o d s k a l

P o d s k a l a M s d Poczucie zrozum iałości 4 0,69 17,55 Poczucie za rad n o śc i 30,21 11,56 Poczucie sensow ności 2 4,97 11,54 W ynik ogólny 9 5,87 38,44

W najw yższym sto p n iu b a d a n e osoby cechuje poczucie zrozum iałości (średnia tu ta j u z y sk an a je st wyższa od przew idyw anej dla tej skali - 38,5), co oznacza, iż d o strzeg a ją odbierane inform acje jako spójne, przew idyw al­ ne, możliwe do w ytłum aczenia, m ające sens. Ich zdolność trafnego d ostrze­ g an ia zasobów będących w dyspozycji, stan o w iąca o sp o strzeg an iu s y tu ­ acji w kategoriach wyzwania, jest rozw inięta w nieco niższym stopniu (śred­ n ia n iższa od oczekiwanej, k tó ra wynosi 35). Zw iązane z ty m ściśle poczu­ cie sensu działań, dające motywację do podejmowania wysiłków zaradczych, zostało u k szta łto w a n e u b a d an y c h z n iep ełn o sp raw n o ścią w najn iższy m sto p n iu (śred n ia n iższa od przew idyw anej - 28). N iższy poziom wyników u zy sk an y ch przez b ad an y c h w zak re sie dwóch kom ponentów k s z ta łtu je więc niższy od przew idyw anego w y n ik u przeciętnego (101,5) w sk aźn ik poczucia koherencji.

B ra k możliwości o dniesienia do norm u tr u d n ia in terp re ta c ję ze w sk a ­ zan iem n a jakość posiadanego przez b a d an y c h poczucia koherencji, n ie ­ mniej jed n ak m ożna sądzić, iż różnice w zakresie jego poszczególnych kom ­ ponentów m ogą stanow ić o tru d n o ściach w efektyw nym postępow aniu w sytuacjach trudnych. Z racji w skazyw anych pozytywnych zależności m ię­ dzy poziomem poczucia koherencji a rad zen iem sobie i ogólnym przystoso­ w an iem jednostki, w odniesieniu do wyników u zy sk an y ch przez młodzież niepełnospraw ną, m ożna wnioskować o p osiadanym przez n i ą mało s a ty s ­ fakcjonującym potencjale w ty m zakresie.

Jakość życia badanych osób

G lobalne poczucie jakości życia b ad an y c h osób z n iep ełn o sp raw n o ścią k szta łtu je się n a poziomie przeciętnym , ale ocena poszczególnych jego w y­ m iarów je st zróżnicow ana (tab. 4).

T a b e l a 4

J a k o ś ć ż y c i a (QLQ): ś r e d n i e , o d c h y l e n i a s t a n d a r d o w e , w y n i k i p r z e l i c z o n e w p o d s k a l a c h (w %)

W ym iar jakości życia M s N isk ie P rz e c ię tn e W ysokie Z adow olenie 19,15 5,25 3 0,8 8 57,35 11,76 P ro d u k ty w n o ść 9,00 4,12 100,00 - -N ie z a le ż n o ść 2 2,93 5,32 10,29 51,47 38,24 I n te g r a c ja ze społecznością 18,18 4,33 3 3,82 61,76 4,41 W ynik globalny 6 9,25 11,92 2 0,5 9 79,41

-Poziom jakości życia b ad an e j m łodzieży k s z ta łtu je p rzede w szystkim p otrzeba niezależności działania, podejm ow ania decyzji w sp raw ach o ró ż­ nej skali ważności, p otrzeba sam ostanow ienia. M niejsze znaczenie m a po­ czucie satysfakcji z w łasnej sytuacji m a terialn ej, domowej, p ersp ek ty w a doświadczania w życiu przyjemności, przeżyw ania pozytywnych wydarzeń, o siąg an ia sukcesów. D la jakości życia m łodzieży z n ie p ełn o sp raw n o ścią m niejsze znaczenie m a możliwość realizacji potrzeb społecznych, w ty m obszarze funkcjonow ania bow iem d o św iadczają poczucia o sam otnienia, wyobcowania, co zw iązane może być z n is k ą ak ty w n o ścią społeczną, ja k o ­ ściowo ubogim i form am i sp ęd zan ia czasu wolnego czy też m a łą możliwo­ ścią naw iązy w an ia kon tak tó w społecznych. N ajm niejsze znaczenie m a t u ­ taj sam orealizacja w pracy zawodowej. J e s t to u zasad n io n e faktem , iż oso­ by b a d a n e jeszcze nie podjęły aktyw ności zawodowej.

Optymizm dyspozycjonalny a wsparcie społeczne,

poczucie koherencji i jakość życia badanych

W celu doko n an ia oceny możliwych w spółzależności pom iędzy zm ien ­ n ym i u jęty m i w tych b ad an iach , posłużono się w ielow ym iarow ą a n a liz ą regresji. W yniki tejże an alizy w ykazały, iż optym izm m a znaczenie ró żn i­ cujące jedynie w odniesieniu do w sparcia społecznego bad an y ch osób z n ie ­ p ełn o sp raw n o ścią (tab. 5).

T a b e l a 5 W y n ik i a n a l i z y r e g r e s j i - o p t y m i z m d y s p o z y c y j n y a w s p a r c i e s p o ł e c z n e Z m ie n n a n ie z a le ż n a „optym izm ” P o d su m o w a n ie w s k a ź n ik a zm iennej zależnej ß t (66) P „w sparcie społeczne: em ocje”

R = 0,294 R 2 = 0,086 cR 2 = 0,072 F (1,66 )= 6,235 p < 0,015 W ynik wolny 65,796 6,121 0,000 O ptym izm - 0 ,2 9 4 - 2 ,4 9 7 0,015

„w sparcie społeczne: a firm a c ja ”

R = 0,321 R 2 = 0,103 cR2 = 0,090 F(1,66) = 7,588 p < 0,008 W yraz wolny 68,370 6,267 0,000 O ptym izm - 0 ,3 2 1 - 2 ,7 5 5 0,008

„w sparcie społeczne: pomoc”

R = 0,321 R 2 = 0,103 cR2 = 0,089 F(1,66) = 7,565 p < 0,008 W yraz wolny 63,516 6,057 0,000 O ptym izm - 0 ,3 2 1 - 2 ,7 5 0 0,008 „w sparcie społeczne: s u m a fu n k c jo n a ln a ” R = 0,317 R 2 = 0,100 cR2 = 0,087 F(1,66) = 7,362 p < 0,008 W yraz wolny 197 ,6 8 2 6,256 0,000 O ptym izm - 0 , 3 1 7 - 2 ,7 1 3 0,008

O ptym izm m a najw iększe znaczenie różnicujące w zak re sie wyników w sparcia afirm acyjnego, nieco m niejsze w p rzy p ad k u funkcjonalnego oraz w w ym iarze globalnym, n a to m ia st najm niejsze w zak resie w sp arcia em o­ cjonalnego. K ieru n ek u zy sk an y ch współzależności je st odm ienny od p rz e ­ widyw anego, w sk azu je bow iem n a u jem n e p o w iązan ia pom iędzy opty m i­ zm em a ro zp atry w a n y m i za k re sa m i w sparcia. In te rp re ta c ja wyników, z uw zględnieniem wcześniej opisanych, stanow i podstaw ę stw ierdzenia, iż osoby, k tó re w y k a z u ją pesym istyczne n a sta w ie n ie do życia, jednocześnie w y ra ż a ją wyższe zapotrzebow anie n a w sparcie społeczne, tak ie, k tó re b ę ­ dzie źródłem pozytyw nych emocji, k sz ta łto w a n ia w ize ru n k u siebie jako osoby szanow anej i podziw ianej, obdarzanej miłością. Osoby o n isk im po­ ziomie optym izm u w y k a z u ją wyższe su b iek ty w n e zapotrzebow anie n a w sparcie dające poczucie b ezpieczeństw a w ynikającego z zau fan ia, afir- macji i wreszcie z k o nkretnej pomocy w sytuacjach życiowych. O kazuje się więc, że młodzież n ie p ełn o sp raw n a w raz z form ułow anym i oczekiw ania­ mi raczej n eg aty w n y ch z d arz eń w przyszłości w y raża w y ższą potrzebę w sp arcia ze stro n y innych, w osobach znaczących sy tu u jąc zapew ne źró ­

dło efektyw nego p o rad ze n ia sobie z nim i. W sparcie społeczne może więc pełnić funkcję istotnego zasobu.

Podsumowanie

D okonane an alizy wyników p o zw alają u stosunkow ać się do sform uło­ w anych problem ów i hipotez:

1. W śród b ad an y ch osób z niepełnospraw nością n ajw ięk szą g rupę s ta ­ n o w ią tak ie, k tó re m ożna określić m ian em pesymistów, ze skło n n o ścią do n egatyw nej oceny w łasnej przyszłości. Inaczej mówiąc, s ą to osoby, k tó re w y k a z u ją b ra k i w zak resie istotnego zasobu osobowościowego, ja k im je st optym izm w yrażający się w pozytyw nym u sto su n k o w a n iu się w zględem tego, co dzieje się w ich życiu. Nie je st to zjawisko korzystne z uw agi zarów ­ no n a zdolność ra d z e n ia sobie w sy tu acjach tru d n y c h , ja k i n a poziom s a ­ tysfakcji z życia czy też d o b ro stan psychofizyczny ty ch osób. W k o n te k ­ ście złożonych pow iązań optym izm u/pesymizmu z układem zm iennych skła­ dających się n a proces ra d z e n ia sobie je d n o stek ta cecha osobowości t r a k ­ to w an a je s t jako isto tn y p red y k to r z m ag a n ia się z n ap o ty k an y m i p rzesz­ k odam i i tru d n o ściam i ( R e i l l e y i in., 2005). P esym istyczne n a s ta w ie ­ nie do życia obniża zdolność aktyw nego ra d z e n ia sobie, m .in. poprzez zm niejszenie wytrwałości w działaniu. U nik an ie konfrontacji z problemem, częstsze u pesymistów, n a r a ż a n a n eg aty w n e konsekw encje odnoszonych porażek - obniżenie p rzek o n an ia co do w łasnych możliwości, gorsze sam o­ poczucie psychofizyczne, a n a sk u tek generalizacji może prow adzić do roz­ woju zjaw isk a wyuczonej b ezradności ( P o p r a w a , 1996; S c h e i e r , za: M a k o w s k a , 1996). Skłonność do p esy m izm u zw iąz an a z n eg aty w n y m i oczekiwaniami co do efektów w łasnej aktywności zaradczej zm niejsza zdol­ ność w ykorzystania dostępnych jednostce zasobów, tak ich ja k w sparcie spo­ łeczne czy zasoby u ty lita rn e (wiedza, um iejętności, zasoby m a terialn e). W ta k ic h też p rzy p ad k ach m ożna oczekiwać niższego poczucia koherencji, zw łaszcza w w ym iarze zaradności i sensowności.

2. O cena w sparcia dotycząca poszczególnych jego zakresów je st zbliżo­ na, co znaczy, że b ad an e osoby w podobnym sto p n iu c e n ią sobie możliwość zyskania dzięki k o n ta k to m z osobami z sieci pozytywnych emocji, poczucia zau fan ia, pop arcia swoich d ziałań. Stosunkow o najniżej oceniają pomoc funkcjonalną. B a d a n a młodzież wysoce ceni sobie poczucie niezależności (w ynika to z in te rp re ta c ji jakości jej życia), a zatem w najm niej szym sto p ­ n iu oczekuje pomocy innych w sytuacji trudności finansow ych czy też ogra­ niczenia swojej aktywności.

3. Młodzież z n iep ełn o sp raw n o ścią cechuje się zróżnicow anym pozio­ m em w ym iarów sk ładających się n a poczucie koherencji, w śród których poczucie zrozum iałości docierających inform acji u k ształto w an e je st w n a j­ wyższym stopniu. Z racji niskiego poziomu poczucia zaradności i przew idy­ w anych w zw iązku z ty m tru d n o ści w w y k o rzy stan iu p o siad an y ch i do­ stęp n y ch zasobów je s t praw dopodobne, że osoby n iep ełn o sp raw n e w y k a­ z u ją tendencję do n ied o strzeg an ia sen su i potrzeby podejm ow ania d ziałań mających n a celu zm ianę możliwej sytuacji problemowej. W rezultacie można wnioskować o k ształto w an iu się u tych osób skłonności do ujm ow ania sy tu ­ acji tru d n y c h nie tyle w kateg o rii w yzw ania, k tó re w arto podjąć, ile zagro­ żenia. Takie u sto su n k o w an ie się w zględem n ap o ty k an y ch tru d n o ści z n aj­ duje z kolei w yraz w aktyw ności zaradczej w postaci ucieczki i u n ik a n ia konfrontacji z problem em . O bniżona zdolność aktyw nego ra d z e n ia sobie, zw iązan a z pesym istycznym n asta w ien iem , słabym p rzek o n a n iem co do p o siad an y ch zasobów i obniżonym poczuciem sen su d ziałan ia, może mieć swoje konsekw encje, ja k wcześniej w spom niano, w obniżeniu d o b ro stan u psychofizycznego jednostki.

4. Ogólny poziom jakości życia badanej młodzieży k ształtuje się w w ięk­ szości n a poziomie przeciętnym . N a uw agę zasługuje je d n a k sto su n k o ­ wo n is k a satysfakcja z w łasnej sytuacji życiowej oraz słabe poczucie z in te ­ gro w an ia ze społecznością. S u b iek ty w n a ocena w łasnego życia n a p ła sz ­ czyźnie k o n ta k tó w z in n y m i może pozostaw ać w relacji do w yboru sty lu ra d z e n ia sobie w sy tu acjach tru d n y c h . P rzy n isk im zadow oleniu z życia w tym jego w ymiarze osoby niepełnospraw ne w mniejszym stopniu s ą skłon­ n e do zadaniow ego u sto su n k o w a n ia się w zględem problem ów (np. P a r ­ c h o m i u k , B y r a , 2005). Zapewne satysfakcja z relacji interpersonalnych, cze rp an a ta k ż e z uzyskiw anego w ich obrębie w sp arcia odzw ierciedla się w większej pew ności co do w łasnych możliwości, co w konsekw encji może sprzyjać wyborom bardziej adaptacyjnych sposobów ra d z e n ia sobie.

5. Pesym izm m iał - ja k się okazało - znaczenie różnicujące jedynie dla subiektyw nej oceny w sp arcia społecznego. Nie p otw ierdził się zak ład an y c h a ra k te r hipotezy.

M ożna sądzić, iż deficyt w z ak re sie optym izm u, ja k wcześniej w spo­ m niano, istotnego dla jakości psychospołecznego funkcjonow ania jednostki czynnika osobowościowego, zadecydow ał w p rz y p a d k u b a d an y c h t u osób o stw ierdzonym kształcie wyników. S tąd rów nież u zy sk an y c h a ra k te r po­ w iązań ze w sparciem , k tó ry odzw ierciedla p otrzeby psychiczne osób n ie ­ pełnospraw nych - potrzebę dośw iadczania poczucia miłości, szacunku, po­ dziwu. Ponadto, ja k w sk a z u ją badacze (np. B o m a n , Y a t e s , 2001), opty­ m izm /pesym izm s ą w zględnie niezależnym i k o n s tru k ta m i m ającym i od­ m ien n e konsekw encje d la zachow ania i funkcjonow ania jednostek. W z a ­ k resie relacji pom iędzy tego ty p u dyspozycją osobowościową a p ercepcją

w sp arcia społecznego m ożna przypuszczać, iż optym izm sprzyjający b a r ­ dziej ad ap ta c y jn e m u ra d z e n iu sobie z tru d n o ściam i n eg aty w n ie koreluje ze sp o strzeg an iem w sp arcia i zapotrzebow aniem n a nie. Z kolei p esy m i­ styczne n asta w ien ie, p rzesąd zające o nieskuteczności sam odzielnych w y­ m agań, przy w y rażan y m niezadow oleniu z w łasnej sytuacji życiowej, po­ zwalałoby wnioskować o w iększym oczekiwaniu w sparcia ze strony innych. Taki sposób ro zu m o w an ia w ydaje się n ajb ard ziej prawdopodobny, n a co w sk a z u ją ta k ż e u zy sk an e w niniejszych b a d a n ia c h wyniki.

In te re su jące jest, że skłonność do pesym izm u nie o k azała się znacząca dla określanego w niniejszych b a d a n ia c h poczucia jakości życia młodzieży niepełnospraw nej, nie wykazując tak że istotnych pow iązań z poczuciem ko­ herencji, ja k im dysponowała. Najpraw dopodobniej, optym izm dyspozycjo­ n aln y może pozostawać zarówno w bezpośrednim , ja k i pośrednim zw iązku z poczuciem jakości życia. Rolę czynników m ediacyjnych w tej relacji m ogą bowiem pełnić stosowane przez jednostkę strategie rad zen ia sobie ( S c h o u , E k e b e r g , R u l a n d , 2005), koncepcja siebie, pozytyw na ocena w łasnej sytuacji finansowej ( L e u n g , M o n e t a , M c B r i d e - C h a n g , 2005). Kon­ trolow anie zatem tego ro d zaju zm iennych mogłoby w yjaśnić c h a ra k te r zw iązku analizow anych w niniejszych b ad an iach zm iennych. M ożna przy ­ puszczać, że m łodzież n iep ełn o sp raw n a w y rażająca n eg aty w n e oczekiw a­ n ia względem zdarzeń w przyszłości i jednocześnie wskazująca n a niskąsatys- fakcję z w łasnej sytuacji życiowej oraz relacji z innym i nie stosuje skutecz­ nych strateg ii w rad zen iu sobie z doświadczanymi sytuacjam i trudnym i.

In te re su jące poznawczo, ale p rzede w szy stk im w artościow e ze w zglę­ dów p rak ty czn y ch byłoby przean alizo w an ie u w a ru n k o w a ń pesym istycz­ nego n asta w ie n ia do przyszłości badanej młodzieży niepełnospraw nej oraz konsekw encji takowego dla jej funkcjonow ania w innych (nie ujętych w po­ dejm ow anych b ad an iach ) sferach.

Bibliografia

A s p i n w a l l L.A., B r u n h a r t S.M., 1996: D is tin g u is h in g o p tim is m fr o m denial:

op tim istic beliefs p re d ic t a tten tio n to h ea lth threats. „P erso n a lity a n d Social P sycho­

logy B u lle tin ” vol. 22 (4), s. 993-1003.

B o m a n P., Y a t e s G., 2001: O p tim ism , hostility, a n d a d ju s tm e n t in the fir s t y e a r o f

h ig h school. „B ritish J o u r n a l of E d u c a tio n a l Psychology” vol. 71(3), s. 401-411.

C h a n g E., 1998: D ispositional o p tim is m a n d p r im a r y secondary a p p ra is a l o f a stres­

sor: C ontrolling for con fo u n d in g influences a n d relations to coping a n d psychological a n d p h y s ic a l a d ju stm e n t. „ J o u rn a l of P e r s o n a lity a n d Social Psychology” vol. 74(4),

s. 1109-1120.

C h a n g E., 2002: O p tim ism -p essim ism a n d stress appraisal: Testing a cognitive interac­

tive m odel o f psychological a d ju s tm e n t in a d u lts. „Cognitive T h e ra p y a n d R e sea rch ”

vol. 26(5), s. 675-690.

C h a n g E., S a n n a L., 2003: O p tim ism , a cc u m u la te d life stress, a n d psychological

a n d p h y s ic a l a d ju stm e n t: I s it a lw a ys a d a p tive to expect the best? „ J o u rn a l of Social

a n d C linical Psychology” vol. 22(1), s. 97-115.

C z a p i ń s k i J., 2005: Czy szczęście p o p ła c a ? D obrostan p sy c h ic zn y ja k o p r z y c z y n a p o ­

m yślności życiowej. W: Psychologia p ozytyw na. N a u k a o szczęściu, zdrow iu, sile i cno­ tach człowieka. Red. J. C z a p i ń s k i . W arszaw a, s. 235-254.

E p s t e i n S., M e i e r P., 1989: Constructive th in kin g : A broad coping variable w ith

specific com ponents. „ J o u r n a l of P e r s o n a lity a n d Social Psychology” vol. 57(2),

s. 3 3 2 -3 5 0 .

F o l k m a n S., L a z a r u s R., D u n k e l - S c h e t t e r C., D e L o n g i s A., G r u e n R., 1986: T he D yn a m ic s o f a S tre ssfu ll Encounter: C ognitive A p p ra isa l, Coping a n d

E n co u n ter Outcomes. „ J o u rn a l of P e rs o n a lity a n d Social Psychology” vol. 50.

F r i e d m a n L.C., N e l s o n D., B a e r P , L a n e M., S m i t h F., D w o r k i n R., 1992: The relationship to disp o sitio n a l o p tim ism , d a ily stress, a n d dom estic e n v iro n ­

m e n t to coping m eth o d s u sed by cancer p a ti e n ts . „ J o u rn a l of B e h av io ra l M edicine”

vol. 15, s. 127-142.

G o l e m a n D., 1997: In telig en c ja emocjonalna. P oznań.

J u c z y ń s k i Z., 2001: N a r z ę d z ia p o m ia r u w p ro m o cji i p sy ch o lo g ii zd ro w ia . W a r­ sz a w a .

J u c z y ń s k i Z., 1997: Psychologiczne w y zn a c z n ik i za c h o w a ń zd ro w o tn ych n a p r z y k ła ­

dzie ba d a ń osób dorosłych. W: K u le pszem u fu n k c jo n o w a n iu w z d ro w iu i chorobie.

Red. J. Ł a z o w s k i , G. D o l i ń s k a - Z y g m u n t . Wrocław, s. 285-291.

J u c z y ń s k i Z., 2001: N a r z ę d z ia p o m ia r u w p ro m o cji i p sy ch o lo g ii zd ro w ia . W a r­ sz a w a .

J u r o s A., 1997: Poczucie ja k o śc i ży cia osób z n ie p ełnospraw nością a obraz gm iny. W:

In teg ra c ja osób z n ie p ełn o sp ra w n o śc ią w społeczności lokalnej. Red. A. J u r o s,

W. O t r ę b s k i . L ublin.

L e u n g B., M o n e t a G., M c B r i d e - C h a n g C., 2005: T h in k p o sitive ly a n d feel p o ­

sitively: O p tim ism a n d life sa tisfaction in late life. „ I n te rn a tio n a l J o u r n a l of Aging

a n d H u m a n D ev e lo p m e n t” vol. 61(4), s. 335-365.

M a k o w s k a Z., 1996: I n d y w id u a ln e strategie ra d ze n ia sobie ze stresem. U w a ru n k o w a ­

n ia strategii stosow anych w z w ią z k u z p r a c ą i ocena ich sk u tec zn o śc i. „Prom ocja

Zdrowia, N a u k i Społeczne i M edycyna” n r 7-8, s. 59-71.

M ą d r z y c k i T., 1993: Z m ia n y społeczno-ekonom iczne a p o zio m o p ty m izm u -p e sym iz-

m u m ło d zie ży . „Kolokwia Psychologiczne” n r 2, s. 92-115.

M ą d r z y c k i T., 1996: Osobowość ja k o sy stem tw orzący i realizujący p la n y - nowe p o ­

dejście. G dańsk.

P a r c h o m i u k M., B y r a S., 2005: S ty le ra d ze n ia sobie w sytuacjach tru d n y c h a j a ­

kość życia osób z niepełnospraw nością n a rzą d u ruchu. W: J. R o t t e r m u n d , A. K l i ­

n i k : W ybrane u w a r u n k o w a n i a re h a b ilita c ji osób n ie p e łn o s p ra w n y c h . K raków , s. 9 5 -1 0 6 .

P o p r a w a R., 1996: Zasoby osobiste w ra d ze n iu sobie ze stresem. W: E le m e n ty p sy c h o ­

logii zdrow ia. Red. G. D o l i ń s k a - Z y g m u n t . Wrocław, s. 101-136.

R e i l l e y S., G e e r s A., L i n d s a y D., D e r o n d e L., D e m b e r W., 2005: Conver­

gence a n d p re d ictive va lid ity in m easures o f o p tim ism a n d pessim is: S e q u e n tia l s t u ­ die s. „ C u rr e n t Psychology” vol. 24(1), s. 43-59.

S c h e i e r M.F., C a r v e r C.S., B r i d g e s M.W., 1994: D is tin g u is h in g o p tim is m fro m

n eu ro tism (and tra it anxiety, self-mastery, a n d self-esteem): A reevaluation o f the Life O rientation Test. „ J o u rn a l of P e rso n a lity a n d Social Psychology” vol. 67(6), s. 1063­

1078.

S c h e i e r M.F., C a r v e r C.S., 1985: O p tim ism , coping, a n d health: A sse ssm e n t a n d

im p lic a tio n s o f g en e ra lized outcom e expectancies. „ H e a lth P sychology” vol. 4(3),

s. 2 1 9 -2 4 7 .

S c h e i e r M.F., C a r v e r C.S., 1987: D ispositional o p tim is m a n d p h y s ic a l well-being:

the influence o f generalised outcome expectancies on health. „ J o u rn a l of P e rso n a lity ”

vol. 55(2), s. 169-210.

S c h e i e r M.F., C a r v e r C.S., 1992: Effects o f o p ty m ism on psychological a n d p h y s i ­

cal well-being: Theoretical overview a n d e m p irica l u p d a te . „C ognitive T h e ra p y a n d

R e se a rc h ” vol. 16(2), s. 201-228.

S c h e i e r M.F., C a r v e r C.S., 1993: On the po w e r o f p o sitiv e th in kin g : The benefits o f

being optim istic. „ C u rr e n t D irections in Psychological Science” vol. 2, s. 26-30.

S c h e i e r M.F., W i e n t r a u b J.K ., C a r v e r C.S., 1986: Coping w ith stress: D ive r­

g en t strategies o f o p tim istes a n d p essim ists. „ J o u rn a l of P e r s o n a lity a n d Social P s y ­

chology” vol. 51(6), s. 234-250.

S c h o u I., E k e b e r g Q., R u l a n d C., 2005: The m e d ia tin g role o f a p p ra is a l a n d

coping in the relationship between o p tim ism -p e s sim ism n a d q u a lity o f life. „Psycho-

-Oncology” vol. 14(9), s. 718-727.

S e g e r s t r o m S.G., T a y l o r S .E., K e m e n y M.E., F a h e y J.L ., 1988: O p tim ism is

associated w ith mood, coping a n d im m u n e change in response to stress. „ J o u rn a l of

P e rso n a lity a n d Social Psychology” vol. 74(2), s. 1646-1655. S e l i g m a n M., 1993: O p ty m iz m u m o żn a się nauczyć. P oznań.

S ę k H., Ś c i g a ł a I., 2000: S tre s i radzenie sobie w m o d elu salutogenetycznym . W:

Człow iek w sytuacji stresu. Problem y teoretyczne i metodologiczne. Red. I. H e s z e n -

- N i e j o d e k i Z. R a t a j c z a k . K atow ice, s. 133-149.