Zamek w Radziejowie w świetle badań terenowych 1987 r.

Leszek Kajzer

Zamek w Radziejowie w świetle

badań terenowych 1987 r.

Acta Universitatis Lodziensis. Folia Archaeologica 12, 135-160

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S __________________ FOLIA ARCHAEOLOCICA 12, 1991___________________

Leszek Kajzer

ZAMEK W RADZIEJOWIE W ŚWIETLE BADAŃ TERENOWYCH 1987 R.

I

Zamek w Radziejowie nie był dotychczas przedmiotem zaintere­ sowania archeologów. Badania archeologiczne prowadzone na tere­ nie wierzchołka wyniosłego garbu moreny radziejowskiej, zajętego przez średniowieczny organizm miejski, miały przede wszystkim charakter prac ratowniczych, choć w wyniku ich zlokalizowano np. ciekawe cmentarzysko szkieletowe, określone w literaturze jako staropolskie" . Radziejowski zamek znany był natomiast i obs z e r ­ nie wzmiankowany przez historyków, jednakże infprmacja o nim nie pojawiła się w sumarycznym opracowaniu katalogowym zamków poi- skich pióra B. Guerguina . *2

' b. Z i e l o n k a , Interesujące odkrycie w Radziejowie, "ZO t c h ł a n i W ie ków " 1962, R. X X V I I I , z . A, s . 3 6 2 - 3 6 4 ; ze s t a r s z y c h b a d a ń - p o r . L . G a­ b a ł 5 w n a, Badania w Radziejowie Kujawskim w 1960 r. na stanowiskach S, 6, 7 i Z4 (w zakresie osadnictwa kultur z kręgu naddunajskich oraz wczesno­ średniowiecznego osadnictwa słowiańskiego w wiekach VI-VIJ), "S p ra w o z d a n ia A r ­

c h e o l o g ic z n e " 1962, t . X IV , s . 2 9 5 - 3 0 7 ; t a ż , Archeologiaal Jwestigations at Raaziejów Kujawski, " A r c h a e o l o g i a P o lo n a " 1963, t . I V , s . 1 2 1 -1 3 6 ; L .G a­ b a ł o w n a , A. N o w a k o w s k i , Wczesnośredniowieczna osada na sta­ nowisku 5 w Radziejowie, " P r a c e i M a t e r i a ł y Muzeum A r c h e o l o g ic z n e g o i E t n o ­ g r a f i c z n e g o w Ł o d z i " 1964, S e r . a r c h e o l o g ic z n a , t . X I , s . 2 3 3 - 2 9 6 . P o r . t a k ż e in f o r m a c j e e b a d a n ia c h z 1969 i 1970 r . J . D ą b r o w s k ie j , p o r . Księga inwenta­ rzowa Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej we Włocławku, n r inw . 7 7 3 - 8 0 0 ^ m a t e r ia ły z u l . Ś w ie r c z e w s k ie g o 2 2 ) .

2

In f o r m a c j e r o z s i a n e w s t a r s z e j l i t e r a t u r z e sum u ją M, B a l i ń s k i , T. L i p i ń s k i , Starożytna Polska, W arszaw a 1843, t . , I , s . . 2 9 4 - 2 9 7 ; p o r .

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, W arszaw a 1888, t . I X , s . 4 6 4 - 4 6 5 ; M. B o r u c k i , Ziemia Kujawska pod względem historycznym, jeograficznym, archeologicznym, ekonomicznym i statystycznym, W ło c ła w e k 1882, s . 7 7 - 8 0 , 3 1 3 - 3 1 5 ; z n o w sze j B. G u e r q u i n , Zamki w Polsce, W arszaw a 1974 n i e

136 Leszek Kajaer

Konieczność sprawdzenia, przy użyciu metody wykopaliskowej, stanu zachowania reliktów zabudowy zamkowej legła u podstaw zle­ cenia, przekazanego przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków A r ­ cheologicznych we Włocławku ekipie Katedry Archeologii Uniwersy­ tetu Łódzkiego. Ze względu na skromne środki finansowe znajdujące się w gestii W K Z , ograniczone możliwości badawcze, wynikające z gęstej zabudowy interesującego nas terenu, a także inne o k olicz­ ności, zakres prac badawczych, które przeprowadzono w czerwcu

3

1967 r. , zacieśniono do problematyki siedziby monarszej, potem •starościńskiej, ulokowanej we wschodniej partii "wyspy" miejskiej pomijając zagadnienie grodu kasztelańskiego. W badaniach przepro­ wadzonych w 1987 r. pominięto więc całkowicie sprawę starszego grodu-zamku radziejowskiego, znanego z przekazów pisanych a zwią­ zanego być może z translokacją (?) organizmu miejskiego i skom­ plikowaną sytuacją osadniczo-własnościową tego organizmu w XII i XIII w., czyli w okresie poprzedzającym lokację miasta w 1252 r. i nadanie mu w 1298 r. prawa magdeburskiego przez Władysława Ło-

kietka^, ,

Potężny garb moreny tworzący wyspę miejską wyniesiony jest 34

u w z g lę d n ia in f o r m a c j i o zam ku. N a j o b s z e r n ie j s z e w ia d o m o ś c i g r u p u j ę K. P a­ w ł o w s k i , Radziejów. Studium historyczno-urbanistyczne, W arszaw a 1965, m a s z y n o p is w WKZ we W ło c ła w k u o r a z a u t o r z y p r a c y z b io r o w e j Dzieje Radziejowa Kujawskiego, pod re d . J . D a n i e l e w i c z a , B y d g o s z c z 1982, g d z ie o zamku o b s z e r n ie p i s z ę J . D a n i e l e w i c z i K. R o l i r a d , Zarys dziejów Radziejowa do końca XVIII w., tam że, s . 2 7 -5 6 i B. R o g a l s k i ,

Rozwój przestrzenny i arohitektura miasta Radziejowa, tam że, s . 1 3 9 -1 8 1 . Pod­ stawowe dane o m i e ś c ie i zamku z b i e r a Katalog zabytków sztuki w Polsce, t . X I , Woj. bydgoskie, z . 11, Powiat radziejowski, o p r . J . F r y c z , T. C h r z a n o w s k i i M. K o r n e c k i , W arszaw a 1968, s . 1 4 -1 9 ( d a le j

KuS)

•

3

B a d a n ia pro w adzone w c z e rw cu 1987 r . p r z e p r o w a d z ił a e k ip a k ie ro w a n a p r z e z a u t o r a t e g o a r t y k u ł u , w s k ł a d k t ó r e j w c h o d z il i t a k ż e d r L e s z e k Wojda o ­ r a z p r a k t y k a n c i - s t u d e n c i K a t e d r y A r c h e o l o g i i U n iw e r s y t e t u Ł ó d z k ie g o . P ra g n ę tu t a k ż e p o d z ię k o w a ć p. d y r . m grow i Z . C za jk o w sk ie m u za za k w a te ro w a n ie e k s p e ­ d y c j i w i n t e r n a c i e Z e s p o łu S z k ó ł M e c h a n ic z n y c h , u m o ż liw ia j ą c e w ygodnę e g z y ­ s t e n c j ę .

4 . . . . .

W c z e ś n ie j s z e d z i e j e R a d z ie jo w a i o k r ę g u o b s z e r n ie om a w ia ję Z. G u 1 - d o n i J . P o w i e r s k i , Podziały administracyjne Kujaw i Ziemi Do­ brzyńskiej w XIII—XIV wieku, W a rsza w a -P o z n a ń 1974, s . 9 7 - 1 0 4 ; p o r . P a w ­ ł o w s k i , Radziejów., s . 14 i n . o r a z D a n i e l e w i c z , R o l i ­ r a d , Zarys dziejów..., s . 27 i n . ; p o r. t a k ż e M . B o g u c ’ k a , H. S a m s o n o w i c z , Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbioro­ wej, W rocław 19 86 , s . 59 i n.

Zamek w Radziejowie w świetle badań terenowych 1987 r. 137 okcłc 30 m ponad okoliczne równiny. Na jego północnym skraju u­ lokowano organizm miejski. Środkową jego partie stanowi prawie kwadratowy rynek (obecnie Plac XX-lecia), o boku ponad 90 m, po­ łożony na wysokości około 115 m n.p.m.

Północno-wschodni narożnik miasta zajął fundowany przez Wła­ dysława Łokietka klasztor i kościół oo. Franciszkanót/, ulokowany pomiędzy drogami do Torunia i do Brześcia (Włocławka)^.

W południowo-wschodniej części miasta, na górującym nad mi a ­ stem wzniesieniu, ulokowano farę, której obecna gotycka bryła po­ wstała w wyniku działalności fundacyjnej biskupa krakowskiego Ja­ na G r o t a 6 . Podstawowymi przekazami pozwalającymi na lokalizację zamku są opis Radziejowa pochodzący z inwentarza dóbr starostwa brzeskiego z 1494 r . 7 , w którym wzmiankowana została ulica Zam­ kowa {platea castreneis), czyli obecnie ulice Wąska i Północna (Wyzwolenia), oraz Plan restauracyjny miasta narodowego Radziejowa wy­

g konany w 1 6 2 0 r.

Przekaz z 1494 r. jest zarazem pierwszą, choć pośrednią, wzmianką informującą o istnieniu zamku, pozwalającą na lokalizo­ wanie go na wschód od Rynku. Natomiast XIX-wieczny plan, wykonany przy okazji planowanego uporządkowania zabudowy miejskiej, za­ wiera informacje znacznie bardziej dokładne. Na tyłach "czwar­ tej", wschodniej pierzei przyrynkowej (z cpisu z 1494 r.) biegnie ul. fcakątna (północna, obecnie Wyzwolenia) kończąca się od zacho­ du ciągiem ul. Nowej (obecnie Świerczewskiego), czyli traktem na Włocławek. Między nirri znajduje się parcela oznaczona nr 121, zajmująca kwadrat o boku około 70 rc, w centrum której zaznaczono okrągły (o średnicy 30-40 m) kopiec ziemny otoczony dookolnvrr ro­ wem. Ponieważ w XIX w. nasyp ten nazywane jeszcze "zamczyskiem"^

^ J . W i e c z o r e k , 600-leoie bitwy pod Piowcami i hiptoria kla­ sztoru w Radziejowie Kujawekin, Radziejów 1931; por. także KZS, *. 14 i n.; P a w ł o w s k i , Radziejów..., s . 30 i n . oraz R o g a l s k i , Roz­ wój przestrzenny..., s. 138 i n.

6 Najobszerniej jse informacje podają P a w ł o w s k i , Radziejów..., s. 30 i n. oraz R o g a l s k i , Rozwój przestrzenny..., s. 158 i n.

W. P o s a d ź y, H. K o w a l e w i c z , Inwentarz dóbr starostw brzeskiego na Rujawaoh z roku 1494, "Studia i Materiały do Dziejów Wielko­ polski i Pomorza" 1956, t. XI, z. 2, s. 355-.‘98.

g

Archiwum Główne Akt Dawnych (dalej ACAD), Kartografia, nr 48-3.

9 . .

138 _{Leszek 1 *i zer}

przystępując cio prac terenowych założono, że to właśnie miejsce identyfikować należy z poszukiwaną siedzibą obronną.

Obszerniejszego opisu wymaga obecny wygląd i zabudowa tere­ nu, ograniczonego od północy ul. Świerczewskiego, od południa ul. Wąską i Podgórną, od zachodu ul. Północną (Wyzwolenia)i od w s c h o ­ du ul. 1 Maja. Kwartał ten posiada wymiary około 100 x 140 m. Znajduje się on w środkowej partii wschodniego zbocza wyspy m i e j ­ skiej, co powoduje, że część wschodnia (od ul. 1 Maja) jest p o ­ łożona znacznie niżej. Granica terenów "wyższego" i "niższego" biegnie po wschodniej granicy parcel położonych przy ul. Świer­ czewskiego 8a i 10. Na wschód od tej linii średnia wysokość te­ renu wynosi około 105 m n.p.m., natomiast na zachód 108 m n.p.m. (od ul. Świerczewskiego) do 115 m n.p.m. (od Wysokiej i Podgór­ nej). Tak więc oprócz obniżenia idącego od zachodu ku wschodowi partia południowa kwartału jest położona wyżej niż północna. O ­ becnie cały kwartał (oprócz pustego placu, stanowiącego część dział­ ki przy ul. Swierczewskiego 10) jest zabudowany domkami jednoro­ dzinnymi, komórkami i innymi budynkami pomocniczymi, a także p o ­ kryty siecią parkanów, przydomowych ogródków, kurników, ustępów i innych urządzeri zwanych najczęściej komunalnymi. Zabudowa ta, pochodząca w przeważającej części z początków XX w . , nie posiada wyraźnych cech stylistycznych i znajduje się przeważnie w nie naj­ lepszym stanie technicznym.

Skrajne zagęszczenie opisanej zabudowy i przywiązanie w ł a ś c i ­ cieli oo miniaturowych, lecz bardzo dla nich istotnych, użytków rolnych powoduje, że opisany kwartał noszący wszelkie cechy za­ budowy małomiasteczkowej nie nadaje się praktycznie do badać. Nie umożliwia on nie tylko zakładania małych wykopów sondażowych,lecz nawet pomieszczenia ciągów odwiertów, wykonywanych ręcznym strze- miączkowym świdrem geologicznym. Sytuacja ta skutecznie kompliko­ wała życie naszej ekipy powodując, że lokalizacja jednostek ba­ dawczych podyktowana była nie tylko koniecznością badawczą, lecz i koniecznością kompromisu między potrzebami a możliwościami.

Charakterystyka opisanego kwartału nie byłaby pełna, gdyby nie wspomnieć o parceli ul. Świerczewskiego 8a. Jest to spora działka (o wymiarach około 40 x 50 m) otoczona murowanym parkanem, w centrum której stoi budynek mieszkalny o istotnych walorach ar­ chitektonicznych i krajobrazowych. Bryła jego góruje nad tą

par-Zamek w Radziejowie w świetle badań terenowych 1987 r. _{1 39}

tią wschodniej panoramy miasta, co docenione zostało przez o k u ­ panta - w czasie II wojny światowej dom ten zajęty był przez G e ­ stapo. Opisywany budynek to ceglana, otynkowana, wolno stojąca

m i e s z k a l n a , wzniesiona w końcu lat dwudziestych i na p o ­ czątku trzydziestych przez miejscowego notariusza Gustawa Około- -i\ułaka, brata Jana, znanego działacza PPS-u i wiceprezydenta W a r ­ szawy. Budyhek ten, wynajmowany w latach trzydziestych na siedzi­ bę prywatnego gimnazjum, o zwartej, kubizującej bryle, stanowi do­ bry przykład architektury polskiej epoki międzywojennego m o d e r ­ nizmu (zapewne projekt warszawskiego architekta) i winien być o t o ­ czony staranną opieką k o n s e r w a t o r s k ą 10. Posesja 8a jest interesu­ jąca też dlatego, że zajmuje całą południową partię działki nr 121 czyli "zamczyska" widocznego na planie Radziejowa z 1820 r.

Dokładniejsze przekazy zawierające wygląd dworu-zamku w R a ­ dziejowie pochodzą dopiero z XVII i XVIII w . *11 Obraz zabudoviy zanikowej nie tył imponujący. W skład otoczonego parkanem obiektu w c h odziło kilka budynków drewnianych oraz jeden jedyny murowany, opisywany w lustracji z 1767 r. jako "wieża dotąd na groncie z a m ­ kowym w kwadrat murowana, nie wysoka, z górną i dolną izbą stoi, w niej prze d t y m bywało Archiwum Xiąg Grodu R a d z i e j o w s k i e g o " 12. Jak już wspomniano, w 1820 r. po zamku pozostał jedynie kopiec - n a ­ syp zajmujący środek działki nr 121. Obecnie relikty nie są już na powierzchni ziemi widoczne, zaś procesy migracyjne (czy tylko?) s p o w o d o w a ł y , że nawet właściciele parcel zlokalizowanych w intere­ sującym nas kwartale nie przechowali wiadomości o jego i s t ­ n i e n i u .

10

J . D a n i e l e w i . c z , K . O r c z y k o w s k i , Radziejów Ku­ jawski w latach okupacji hitlerowskiej (1939-1946), [w:] Dzieje Radziejo­ wa..., s. 91. W a rt o ś ć a r c h i t e k t o n i c z n a te g o bud y n k u n ie j e s t ch yb a w ł a ś c iw ie o c e n io n a , W s t u d iu m : Radziejów Kujawski, Studium urbanistyczno-konserwaUr- skie, o p r a ć , U. S a d u r s k a , A. N a r u s z e w i c z , T o ru ń 1984, p l a n s z a " W n io s k i k o n s e r w a t o r s k i e " , o c e n io n o g o j a k o " d o za c h o w a n ia ze w z g lę ­ dów e k o n o m ic z n y c h do c z a s u ś m i e r c i t e c h n i c z n e j " ( ! ) , 11 G łó w n ie z l a t 16 16 , 1 6 2 8 -1 6 3 2 , 1767 i 1777. 12 ACAD, A rchiw um S k a r b u K o ro n n e g o ( d a l e j A S K ) L V I , K. 14, s . 1 0 -1 5 , p ra w ie p e łn y w y p is z a m ie s z c z a P a w ł o w s k i , Radziejów.. . , s . 5 1 -5 5 .

1 10 Leszek Kajzer

F o t . 1. R a d z ie jó w . P la n m ia s t a z 1820 r . z w idocznym k o p ce m -za m c zyskie m na p a r c e l i n r 121. AGAD, K a r t o g r a f i a 4 8 -3

Zamek w Radziejowie w świetle badań terenowych 1987 r. 141

II

Przejść teraz wypada do obszerniejszej charakterystyki zakre­ su badać terenowych i ich efektów. Jak już nadmieniono, warunki terenowe skutecznie ograniczyły zakres prac wykopaliskowych. Zdo­ łano wytyczyć i wyeksplorować tylko 3 wykopy sondażowe (o w y m i a ­ rach 2,0 x 3,0 m ), przy czym kubatura zbadanych nawarstwień

wyno-3 siła około 50 m .■

R y s . 1. R a d z ie jó w . R e jo n b a d ań z wykopam i sondażow ym i i c ią g a m i o d w ie rtó w . R y s . M. C y re k

Posiłkowano się odwiertami powodującymi mniejsze zniszczenie terenu i łatwiejszymi do pomieszczenia, np. na ścieżkach ogródków. Łącznie wykonano 35 odwiertów, o głębokości od 1 do 4 m, z k t ó ­

142 Leszek Kajzer

rych 32 zlokalizowano w obrębie ciągów odwiertów (ciągi I-V), a pozostałe 4 traktować należy jako odwierty rozproszone. Działania te pozwoliły zgromadzić zbiór ruchomości wynoszący 2456 zabytków, w składzie którego wyróżnić trzeba 2163 fragmenty naczyń gl i n i a ­ nych, 58 fragmentów kafli piecowych, 166 destruktów kości zwie­ rzęcych, 36 fragmentów przedmiotów żelaznych i 10 innych (szkło i metale kolorowe). Zabytki zostaną obszerniej omówione w drugiej partii tego opracowania, tu natomiast skoncentrujemy się na o p i ­ sie jednostek badawczych.

Ciąg I o długości 27 m, składający się z 9 odwiertów (o sk o ­ ku co 3 m), ulokowano na pustym placu należącym do posesji przy ul. Świerczewskiego 10 w celu zbadania wschodniego skraju p a r c e ­ li nr 121. Ciąg zlokalizowano na głębokości niwelacyjnej od 103,29 ta n.p.m. (odwiert 1) od 105,17 m n.p.m. (odwiert 9). M i ą ż ­ szość rejestrowanych nawarstwień nie przekraczała 2,5 m, zaś w części zachodniej ciągu, czyli położonej najbliżej centrum p a r c e ­ li nr 121, była najmniejsza wynosząc poniżej 0,5 m. W ciągu I stwierdzono tylko nawarstwię nowożytne.

Ciąg II, o długości 17 m, składał się z 5 odwiertów (skok co 3 m, a między odwiertami 4 oraz 5-5 m ) i usytuowany został na parceli przy ul. Świerczewskiego 8, na południe od domu m i e s z ­ kalnego, a na północ od garażu. Lokalizacja taka zapewniała zba­ danie zachodniego skraju nasypu kopca zamkowego. Ciąg pos a d o w i o ­ no na głębokości niwelacyjnej od 109,07 (odwiert l) do 109,51 (odwiert 5). Spora miąższość poziomów kulturowych, sięgających w odwiertach 1 i 3 ponad 3 m, zadecydowała, że nie drążono o d w i e r ­ tu 2 , a w m i ejscu jego posadowiono wykop sondażowy nr I.

Ciąg III, o długości 20 m (składał się z 5 odwiertów o skoku 5 m), przeciągnięto na przedłużeniu wschodniej ściany budynku sto­ jącego na parceli przy ul. Świerczewskiego 6 w kierunku p o ł u d n i o ­ wym (głębokość niwelacyjna od 109,37 - odwiert 1 do 111,24 - odwiert 5). Lokalizacja taka zapewniała prześledzenie nawarstwień zachodniego (zewnętrznego) skraju rowu otaczającego kopiec zamko­ wy. Znaczną miąższość poziomów kulturowych stwierdzono w o d w i e r ­ tach 1 i 5, w których sięgała ona ponad 3 m. Spore nawodnienie zalegających w nich warstw sugeruje, że rzeczywiście odwierty 1 i 5 zlokalizowano w okolicy rowu - fosy.

Zamek w Radziejowie w świetle badań terenowych 1987 r. 143

składający się z 6 odwiertów, posadowiony na głębokości niwela- cyjnej 111,60-112,19) poprowadzono, na działce przy ul. Ś w i e r ­ czewskiego 8a, w kierunku północ-południe, tak aby jego przebieg przecinał hipotetyczny rów otaczający kopiec zamkowy. W odwiercie 4 zaobserwowano, że poziomy kulturowe m a j ą miąższość 4 m, n a t o ­ miast w odwiertach 3A i 4A położonych obok niego zmniejszała się ona do 2,5-3,0 m. Przekonuje to, że odwiert 4 ulokowano w dnie rowu, zaś nawarstwienia obserwowane w dwóch pozostałych w y z n a c z a ­ ją jego profil. Warstwy stwierdzone w północnej partii ciągu IV są bardzo nikłe i noszą ślady generalnych zakłóceń. Wskazuje to, że kopiec zamkowy został w znacznej części zniszczony, a zachowa­ ne na nim poziomy kulturowe nie dają pełnej informacji o sytuacji stratygraficznej kopca zamkowego.

Sugestia ta została uprawdopodobniona w wyniku eksploracji ciągu V o łącznej długości 19 m ( 6 odwiertów), posadowionego na głębokości niwelacyjnej około 110,90. Miąższość obserwowanych w nich nawarstwień nie przekraczała 1,5 m, a tylko w odwiercie 6 sięgała 2 m. Zaznaczyć wypada/ że zlokalizowany był on na w s c h o ­ dnim skraju kopca, bezpośrednio przy d o okolnym rowie.

Oprócz opisanych ciągów (grupujących odwierty 1-31) wykonano także 4 odwierty rozproszone. Odwiert 32 ulokowano na parceli przy ul. Wąskiej 5 (róg ul. Wyzwolenia), odwiert 33 na pierwszym podwórku posesji przy ul. Wąskiej 5, odwiert 34 na działce przy ul. Świerczewskiego 10 i odwiert 35 na ul. Wąskiej 10. Nie stwier­ dzono w nich interesujących nawarstwień k u l t u r o w y c h , z wyjątkiem odwiertu 32, w m i e jscu którego posadowiono potem wykop sondażowy nr III.

Eksploracja opisanych odwiertów przyniosła nie tylko dane u- łatwiające usytuowanie wykopów sondażowych, lecz także informa­ cje dotyczące stanu zachowania nawarstwień zamkowych oraz r o z ­ planowania siedziby. Najcenniejsze wydaje się pewne zlokalizowa­ nie rowu okalającego "zamczysko" radziejowskie w ciągu IV, a tak­ że możliwa' do przyjęcia obecność tegoż rowu w skrajnych od w i e r ­ tach ciągu III. Podkreślenia wymaga też zasadnicza różnica w n a ­ warstwieniach zaobserwowanych w ciągach II i V, ulokowanych na kopcu. Ciąg II zlokalizowano bowiem w hipotetycznymi centrum n a ­ sypu, ciąg V na jego południowo-wschodnim skraju. W pierwszym stwierdzono znaczną miąższość nawarstwień, w drugim całkowity ich

R y s 2 . R a d z ie jó w . W y k o p I, p r o f il e S i W . t -p r ó c h n ic a w s p ó łc z e s n a , 2 -ż u ż e l, 3 -p r ó c h n ic a g li n ia s t a z w ę g la m i d rz e w n y m i, u ła m k a m i c e g ły , g li n a i z a p ra w ą , 4 -ż ó łt y p ia s e k p o d s y p k o w y , 5 -p r ó c h n ic a z p ia s k ie m i g li n ą , ó -g li n a , 7 -c ie m n a p r ó c h n ic a g li n ia s t a z p ia s k ie m , w ę g la m i d rz e w n y m i i u ła m k a m i c e g ły i g ru d k a m i p o le p y , 8 -p ia s e k ż ó łt y c a lc o w y . R y s . M . C y r e k 1 4 4 L e s z e k R a j z e r

Zamek w Radziejowie w świetle badań terenowych 1987 r. 145

brak. Obserwacja ta sugeruje, że znaczna część kopca zamkowego została bezpowrotnie zniszczona.

Przedstawione powyżej sugestie starano się uściślić przy p o ­ mocy wykopów sondażowych.

W y kop I, o wymiarach 2,0 x 3,0 m, posadowiono na głębokości niwelacyjnej 109,06-109,11 i eksplorowano do głębokości niw e l a ­ cyjnej około 105,90. Pomieszczono go na podwórku parceli przy ul. Świerczewskiego 8 między dom e m m i e szkalnym a stojącym na p o ł u d ­ nie od niego garażem. Miąższość poziomów kulturowych stwierdzo­ nych w wykopie wynosiła około 3 m. Składały się na nią poziomy gliniastej próchnicy ze śladami kolejnych piaszczystych podsypek Najwyraźniej wyodrębniona była warstwa dolna o grubości d o cho­ dzącej do 1 m, składająca się z ciemnobrunatnej- próchnicy z p i a ­ skiem, drobinami cegły, polepy i węgla drzewnego. Zalegała ona bezpośrednio na piaszczysto-żwirowym żółtobrunatnym calcu. W w y ­ kopie nie stwierdzono pozostałości obiektów, zaś opisywana sy­ tuacja stratygraficzna nie nosiła śladów poważniejszych zakłóceń.

Wyk o p I zawierał łącznie 522 zabytki. Zdecydowanie przeważa­ ły ułamki naczyń glinianych (422 fragmenty). Znaleziono także 44 aestrukty kości zwierzęcych, 30 fragmentów kafli piecowych i inne nieliczne zabytki ze szkła, brązu i żelaza. Wyk o p nie dostarczył więc licznych zabytków, a najstarsze zalegające w najgłębszym po­ ziomie kulturowym nie mogą być datowane wcześniej niż na wiek XVI. W warstwach mechanicznych 9, 10 i 11, odpowiadających o ­ statniemu poziomowi kulturowemu (na głębokości niwelacyjnej od o ­ koło 107,0 do około 106,0) znaleziono łącznie 101 fragmentów n a ­ czyń. glinianych, z czego 3 fragmenty naczyń wypalonych v; słabej atmosferze utleniającej typowej dl a "tradycyjnych" metod g a r n c a r ­ stwa wczesnośredniowiecznego, 59 fragmentów (ponad 59%) naczyń kuchennych i stołowych wypalonych w atmosferze r e d u k c y j n e j , 33 fragmenty (ponad 33%) tzw. silnie utleniające, wykonane z glin że- l a z i s t y c h , charakteryzujących się pomarańczową barwą czerepów naczyń, i 6 fragmentów naczyń pokrytych szkliwem. Znaczne ro z ­ drobnienie opisanego materiału nie pozwala na pełniejsze analizy formalne, choć już samo zestawienie procentowe wskazuje, że jest to materiał ceramiczny typowy dla ostatniego etapu trwania trady- c j 1 garncarstwa późnośredniowiecznego. J. Kruppe datuje schyłek stosowania recept późnośredniowiecznego garncarstwa na lata

trzy-X4b Leszek Rajzer

1 3

dzieste XVI w. , zaś w przypadku opisywanego zbioru można go d a ­ tować szerzej - na cały wiek XVI. Natomiast trudno przesądzić, czy nieliczne fragmenty naczyri grupy A pochodzą także z XVI w., czy stanowią starszą od opisanej warstwy domieszkę, związaną z wcześniejszymi etapami funkcjonowania zamkg.

Wykop II zlokalizowano na głębokości niwelacyjnej 111,55- -111,64 i eksplorowano do głębokości niwelacyjnej około 110,40. Ulokowano go na poawóreczku parceli przy ul. Świerczewskiego 8a, w okolicy "domu notariusza". Za poziom kulturowy obserwowany w omawianym wykopie uznać można tylko grubą warstwę przypow i e r z c h ­ niową (o miąższości oochodzącej do 1 m), składającą się z ciem­ nej gliniastej próchnicy z ułamkami cegieł, polepy i węgli.

W wykopie II ruchomy materiał zabytkowy był nieliczny, łącz­ nie znaleziono 105 zabytków, w tym 84 fragmenty ceramiki n a c z y ­ niowej , prezentującej cechy garncarstwa nowoczesnego i n o w o ż y t ­ nego.

Obraz nawarstwień obserwowanych w wykopie porównać należy z wynikami drążenia ciągu V, położonego na północ od "domu n o t a ­ riusza", w którym także nie znaleziono starszych nawarstwieri kul­ turowych. Obserwacje te wskazują, że poziomy kulturowe zalegające w okolicy tego domu zostały całkowicie zniszczone, a w związku z budową willi teren został obniżony i całkowicie p r z e f o r m o w a n y . Sugestię taką wzmacnia obraz nawarstwieri stwierdzonych w p ó ł n o c ­ nych odwiertach ciągu III (.odwierty 1, 2, 3), w których m i ą ż ­ szość poziomów kulturowych nie przekroczyła 1,5 m i dopiero w części południowej znacznie się zwiększyła na skutek p r z e wierce­ nia dookolnego rowu - fosy, okalającego kopiec zamkowy.

W sumie wszystkie jednostki badawcze ulokowane na miejscu w i ­ docznego jeszcze w wieku XIX kopca (wykopy I i II, ciągi II, III IV i V ) wskazują na znaczne zniszczenia poziomów kulturowych. W stanie informującym o nawarstwieniach zamkowych zachowały się o- ne w całości tylko w centralnej partii nasypu (wykop I). Niestety w centrum nasypu nie było nawarstwieri późnośredniowieczych - z czego wynikać może, że najstarsza zabudowa usytuowana była ob- rzeżnie, na okrajach nasypu, natomiast w jego centrum znajdował się pusty plac.

13 /

J. K r u p p Ł, Garncarstwo późnośredniowieczne w Polsce, 1981, cz. I, a. 46-50.

R y s. . 3 . R a d z ie jó w . W y k o p I I , p r o f il e E i S . 1 -p r ó c h n ic a w s p ó łc z e s n a , 2 -ż ó łt y p ia s e k z e ż w ir e m , 3 -ż ó ł­ t y g li n ia s t y p ia s e k , 4 -ż ó łt y p ia s e k c a lc o w y , 5 -ż ó łt y g li n ia s t y p ia s e k z e ż w ir e m , 6 -r u r a k a n a li z a c y j ­ n a , 7 -r u r a w o d o c ią g o w ą , 8 -p r ó c h n ic a p r z e m ie s z a n a z p ia s k ie m . R y s . M . C y r e k

i

l

r

fc

|

R y s . 4 . R a d z i e j ó w . W y k o p I I I , p r o f i l e N i E . 1 -s z a r o b r u n a t n a p r ó c h n i c a z w ę g l a m i d r z e w n y m i , u ł a m k a m i c e g ­ ł y , g l i n a i z a p r a w a w a p i e n n a , 2 -p i a s e k ż ó ł t y , 3 ż ó ł t a g l i n a n a s y p o w a , 4 -c z a r n a p r ó c h n i c a z g l i n a i d u ż a d o m i e s z k a w ę g l i d r z e w n y c h , 5 -ż ó ł t y p i a s e k z g l i n a , 6 -ż ó ł t a g l i n a , 7 -c i e m n a p r ó c h n i c a z p i a s k i e m i w ę g l e m d r z e w n y m , 8 -ż ó ł t o b r u n a t n a g l i n a ( r o z l a s o w a n e ś c i a n y b u d y n k ó w ? ) , 9 -c i e m n o b r u n a t n a p r ó c h n i c a z w ę­ g l a m i d r z e w n y m i , 10 -c z a r n a p r ó c h n i c a n a s y c o n a w ę g l a m i d r z e w n y m i ( p o z i o m s p a l e n i z n y ) , 11 -ż ó ł t y n i a s e k c a l -c o w y , 1 2 p o l e p a z w ę g l e m d r z e w n y m , 1 3 -k a m i e ń e r a t y c z n y . R y s . M . C y r e k 148___________________________ Leszek Kajzer

Zamek w Radziejowie w świetle badań terenowych 1987 r. 14 9

Zachęcające obraz stwierdzony w odwiercie 32 położonym na parceli przy ul. Wąskiej 5 zadecydowały o wytyczeniu tam wykopu III (o w y miarach 2,0 x 3,0 m ) . Posadowiono go na głębokości n i w e ­ lacyjnej 115,36-115,88 i eksplorowano do głębokości niwelacyjnej 111,5, Miąższość stwierdzonych w wykopie III poziomów k u l t u r o ­ wych wynosiła więc blisko 4 m. Wymagają one dokładniejszego o p i ­ su, mimo że wyk o p zlokalizowano poza kopcem zamkowym, wyraźnie na południe od niego. Sądzić można, że na tym terenie lokowała się zabudowa towarzysząca siedzibie starościńskiej: rodzaj "podzam­ cza" . Po wyeksplorowaniu nawarstwień współczesnych na głębokości około 114,0 natrafiono na pozostałości spalonego budynku d r e w n i a ­ nego, z którego pozostały warstwy glinianego rumoszu, nieliczne cegły, a także poziom glinianego klepiska. C h ronologia o p isanego budynku zamknięta być może w szerokich granicach XIX w. Pod nimi zalegały poziomy próchnicze, przedzielone płatami gliny i rozla- sowanej polepy. Sądzić należy, że są to ślady destrukcji budynku (.raczej 2 budynków d r e wnianych o ścianach wytępionych qliną). U- legały one naturalnemu niszczeniu tworząc gruby na blisko 1,5 ir płat próchnicy poprzedzielany glinianymi wkładkami. Pod opisaną warstwą, którą łączyć należy z zabudową terenu z XVII i XVIII w., stwierdzono poziom próchnicy kulturowej z węglami drzewnymi, b r y ­ łkami polepy itp.

Ostatnim - p o ł ożonym bezpośrednio ponad calcem - poziomem kul­ turowym była warstwa pożarowa, nasycona węglem drzewnym i spory­ mi kawałkami spalonego drewna. Podkreślić warto, że nie zawiera ona prawie wcale drobin cegły, a pochodziła z destrukcji d r e w ­ nianego, pierwszego na tym terenie, budynku.

Interesująca stratygrafia zaobserwowana w wykopie III d o s t a r ­ czyła także sporej liczby zabytków ruchomych (łącznie 1814 sztuk). Zdecydowanie najliczniejsze były fragmenty ceramiki (1642), spo­ ro było kości z w i e r z ę c y c h ' (117 fragmentów), mniej fragmentów k a f ­ li, przedmiotów szklanych, żelaznych i innych. Największe zgru­ powanie materiałów ruchomych łączyć moż n a z poziomem najmło d s z e ­ go i najstarszego domu (warstwy mechaniczne 12 i 13, w których znaleziono blisko 500 fragmentów naczyń glinianych). Ceramika z wykopu III prezentowała w masie cechy garncarstwa nowożytnego, tylko warstwy mechaniczne 12 i 13 gromadziły materiał zarówno póź­ nośredniowieczny, jak i znajdujący się na pograniczu późnego ś r e d ­ niowiecza i czasót/ nowożytnych.

1 5 0 Leszek Kajzer

F o t . 2. R a d z i e j ó w . E k s p l o r a c j a wykopu I I I . F o t . L . Wojda

Zestawienie materiałów ceramicznych z wykopu III przedstawia t a b . 1.

Z przedstawionego zestawienia jasno wynika duża przewaga zarówno stołowego, jak i kuchennego materiału ceramicznego w y p a ­ lonego w atmosferze redukcyjnej Cod 68,14% w warstwie 12 do 87,02% w warstwie 10), stanowiącego średnio 3/4 zbioru. Nie jest to o b ­ serwacja dziwna dla terenu Kujaw Brzeskich .

Z a s t o s o w a n o tu metodę p o d z i a ł u c e r a m i k i s p r a w d z o n ą w zamku w R a c i ą ż ­ ku k o ł o C i e c h o c i n k a , p o r . L. K a j z e r , Opracowanie zbioru ceramiki naczy­ niowej z wieży Kamkowekiego zamku w Raciążku, " K w a r t a l n i k H i s t o r i i K u l t u r y M a t e r i a l n e j " 19 86 , R. X X X I V , n r , 2, s . 1 9 9 - 3 3 5 .

P o d obn a, zd ecy dow ana p rz e w a g a m a t e r i a ł ó w o k r e ś l o n y c h j a k o B i C s t w i e r ­ d zo na z o s t a ł a w R a c i ą ż k u , p o r . p r z y p , 14, a t a k ż e w L u b i e n i u K u j a w s k im i na i n n y c h s t a n o w i s k a c h .

Zamek w Radziejowie w świetle badan terenowych 1987 r. 1 51 T a b e l a 1 War­ s tw a C e r a m ik a g r u p y Razem 100Z A ' B/C D E F 1-5 1 ( 1 , 2 )a 57 ( 6 8 , 6 6 ) 19 ( 2 2 , 9 ) 3 ( 3 , 6 2 ) 3 ( 3 , 6 2 ) 83 b 31 ( 1 1 , 9 2 ) 192 ( 7 3 , 8 5 ) 36 ( 1 3 , 8 5 ) 1 ( 0 , 3 8 ) - 26 0 7 39 ( 1 7 , 6 5 ) 152 ( 6 8 , 7 8 ) 30 ( 1 3 , 5 7 ) - - 221 8 16 ( 1 0 , 3 9 ) 114 ( 7 4 , 0 2 ) 24 ( 1 5 , 5 9 ) - - 154 9 24 ( 1 2 , 7 7 ) 142 ( 7 5 , 5 3 ) 16 ( 8 , 5 1 ) - 6 ( 3 , 1 9 ) 188 10 10 ( 7 , 6 3 ) 114 ( 8 7 , 0 2 ) 4 ( 3 , 0 5 ) 2 ( 1 , 5 3 ) 1 ( 0 , 7 7 ) 131 11 7 ( 5 , 8 9 ) 97 ( 8 1 , 5 1 ) 12 ( 1 0 , 0 8 ) 3 ( 2 , 5 2 ) - 191 12 12 ( 1 0 , 6 2 ) 77 ( 6 8 , 1 4 ) 24 ( 2 1 , 2 4 ) - - 113 13 10 ( 2 , 6 8 ) 297 ( 7 9 , 6 2 ) 17 ( 4 , 5 6 ) 34 ( 9 , 1 2 ) 15 ( 4 , 0 2 ) 37 3 Razem 150 ( 9 , 1 4 ) 1 2 4 2 ( 7 5 , 6 4 ) 182 ( 1 1 , 0 8 ) 43 ( 2 , 6 2 ) 25 ( 1 , 5 2 ) 1642 a W n a w i a s a c h podano w a r t o ś c i w p r o c e n t a c h .

Ustalone już dane potwierdza także stosunkowo skromna frek­ wencja ułamków naczyrf o powierzchni pokrytej szkliwem (E) i in­ nych grup naczyrf (F), a także blisko 10% ułamków naczyrf "trady­ cyjnych", wykonanych z zastosowaniem recept niewiele różniących się od używanych we wczesnym średniowieczu. Omówiony materiał jest znacznie pokawałkowany i nie pozwala na dokładniejsze analizy, a relatywnie najlepiej zachowana jest ceramika z d o l nego spalonego domu (warstwy 12 i 13). Prezentuje ona schyłkowe cechy g a rncar­ stwa późnośredniowiecznego, a, obecne są w tym zbiorze także ułam­ ki w oczywisty sposób (tak formalnie, jak i technologicznie) n o ­ wożytne. Pozwala to roboczo odnosić pożar obserwowanego w w y k o ­ pie III budynku do połowy XVII w. i łączyć ze zniszczeniem zamku radziejowskiego w czasie szwedzkiego "potopu". W świetle analizy ułamków ceramiki znacznie trudniejsze jest datowanie powstania domu, co odnosić można zarówno do II połowy wieku XV, jak i I po­ łowy wieku XVI. Dokładniejsze uściślenie chronologii nie jest, na podstawie posiadanego zbioru, możliwe, choć druga data jest praw­ dopodobnie j sza.

152 Leszek Kajzer

zgromaazonych w wyniku eksploracji wykopu III ułamków naczyń za­ opatrzonych w napisy - ornamenty literowe. Są to następujące frag­ menty: nr inw. 81/87 - 2 ułamki z warstwy 6, nr inw. 87/87 - 1 u­ łamek z warstwy 8, nr inw. 94/87 - 1 ułamek z warstwy 10, nr inw. 102/87 - 2 ułamki z warstwy 13. Sytuacja stratygraficzna 6 znale­ zionych ułamków nie tłumaczy więc ich chronologii, gdyż znalezio­ no je (oprócz warstwy 13) w poziomach wyraźnie nowożytnych. W s z y ­ stkie wymienione to ułamki fragmentów brzuśców naczyń wypalonych w atmosferze redukcyjnej, charakteryzujących się czarną ( c zar­ ni a w ą ) barwą czerepów i gliną zawierającą drobnoziarnistą d o m i e ­ szkę. Technologia omawianych fragmentów łączy je z późnym ś r e d ­ niowieczem, czemu przeczy sytuacja stratygraficzna. Ponieważ w literaturze podobne znaleziska łączy się z tradycjami husycki- m i lb, pozostając przy takiej interpretacji sądzić można, że albo naczynia takie użytkowane były w Radziejowic znacznie dłużej, al­ bo że mamy tu do czynienia z materi a ł e m p o c hodzącym ze starszych poziomów kulturowycn, d o m ieszanym do warstw nowożytnych. Ponieważ opisane znaleziska staną się przedmiotem osobnego studium, p r o ­ blemu tego nie będziemy tu rozstrzygać, choć znacznie praw d o p o ­ dobniejsza wydaje się druga z przedstawionych tu sugestii.

Reasumując, eksploracja wykopu III dostarczyła pełnego o b r a ­ zu nawarstwień kulturowych rejonu radziejowskiego " p r z e d z a m c z a " , posiadających miąższość 4 m od II połowy XV lub I połowy XVI w. Stwierdzono także spalenie zabudowy, wiązane roboczo z najazdem szwedzkim w czasie " p o topu” i trwanie zabudowy tego terenu do naszych czasów.

III

Mimo skromnego, wymuszonego tzw. okolicznościami obiekt y w n y ­ mi, zakresu badań terenowych pozwoliły one zgromadzić sporo in­ formacji dotyczących zamku radziejowskiego, jego przemian i sta­ nu zachowania pozostałości po nim. Badania archeologiczne z 1987 r.

16 T. H o r b a c z, A. M i k o ł a j c z y k , L. W o j d a , Cerami­ ka husycka z Włocławka, "Zapiski Kujawsko-Dobrzyńskie" 1980, ser. C, s. 25­ -50.

Zamek w Radziejowie w świetle badać terenowych 1987 r. 1 5 3

nie wniosły wielu informacji o początkach zamku w Radziejowie. Ponieważ w końcu XV w. Radziejów wchodził jeszcze w skład s t aro­ stwa brzeskiego, K. Pawłowski sądzi, że status jego wzrósł d o ­ piero w XVI w., czyli w okresie zasiadania na urzędzie starościń­ skim przedstawicieli rodziny L e s z c z y ń s k i c h 1^. Stwierdzenie to, choć bardzo prawdopodobne, nie przesądza jednak datowania poc z ą t ­ ków. Przypomnieć bowiem wypada, że Radziejów był stacją W ł a d y ­ sława Jagiełły, którą między rokiem 1399 a 1428 odwiedził aż trzy-

18

nastokrotnie . Sądzić więc można, że początki siedziby u l o kowa­ nej na w s chodnim skraju wyspy miejskiej odnieść można do przełomu XIV i XV w.

Rola Radziejowa wzrosła znacznie p o 1510 r., kiedy to m i a ­ sto stało się miejscem odbywania sejmików generalnych dla całych Kujaw, czyli dla szlachty wojewó d z t w brzeskiego i

inowrocław-1 9

skiego. Odbywały się one w miejsc o w y m kościele farnym . Pod n i o ­ sło to znaczenie Radziejowa i na pewno ułatwiło Leszczyńskim, sta­ rostom radziejowskim, prowadzenie własnej polityki. Okresem in­ tensywniejszej zabudowy kopca zamkowego w Radziejowie mógł więc być dopiero początek XVI w.

Datowanie takie dobrze odpowiada chronologii najstarszego p o ­ ziomu k u lturowego stwierdzonego w wykopie III, sugerując zara­ zem, że zabudowa radziejowskiego dworu-zamku w XV w. była ba r ­ dzo wątła. Przekcnuje o tym brak późnośredniowiecznej ceramiki w wykopie II, którego zawartość wskazuje, że środkowa partia kopca zanikowego była intensywnie użytkowana dopiero w czasach n o wożyt­ nych. Ponieważ w latach 1564-1565 Leszczyńcy nie dopuścili do zlustrowania starostwa radziejowskiego, pierwsza relacja

infor-' ^ P a w ł o w s k i , R a d z i e j ó w . . ., s . 28 i n. 18 K r ó l t e n p r z e b y w a ł w R a d z i e j o w i e : 10 ma ja 1399 r . (w d r o d z e z I n o w r o ­ c ł a w i a do B r z e ś c i a ) , 1 3 - 1 8 k w i e t n i a 1401 r , (w d r o d z e z B r z e ś c i a do I n o w r o ­ c ł a w i a ) , 8 k w i e t n i a 1404 r . (w d r o d z e z k o n i n a do I n o w r o c ł a w i a ) , 8 i 13 k w i e t n i a 1407 r . (w d r o d z e z K o n i n a do K o r o n o w a ) , 23 k w i e t n i a 1409 , r . (w d r o d z e z K o n i n a do B r z e ś c i a ) , t m aja 1416 r . w d r o d z e z K a l i s z a do B r z e ś c i a w k w i e t n i u 1418 r . (w d r o d z e z K o n i n a na B r z e ś ć ) , na p r z e ł o m i e l i p c a i s i e r p ­ n i a 1419 r . (w d r o d z e z B r z e ś c i a do S t r z e l n a ) , 19 k w i e t n i a o r a z na p r z e ł o m i e w r z e ś n i a i p a ź d z i e r n i k a 1422 r . , 8 do 12 ma ja 1424 r . (w d r o d z e z K o n i n a do B r z e ś c i a ) , 23 k w i e t n i a 1425 r . (w d r o d z e z K o n i n a do B r z e ś c i a ) i 15 k w i e t n i a 1428 r . jw. - w g A. C a s i o r o w s k i e g o , I t i n e r a r i w n k r ó la W la - dyeła w a J a g i e ł ł y ( 1 3 8 6 -1 4 3 4 ), Wa rszawa 1972, s . 4 1 - 1 0 9 . 19 W I I p o ł o w i e X V I I I w. p r z e n i e s i o n o t a k ż e d o n i e g o a rc h iw um k s i ą g g r o ­ d z k i c h i z i e m s k i c h r a d z i e j o w s k i c h .

154 Leszek Kajzer

R y s . 5 . R a d z i e j ó w . H i p o t e t y c z n a l o k a l i z a c j a k o p c a zamkowego. R y s . M. C y r e k

mująca o jego wyglądzie pochodzi dopiero z 1616 r.: dwór radziejowski gdzie Seymiki i Roki Grodzkie zwykły się odprawować, który bardzo stary i wątły, potrzebuje wielkiey poprawy. Izb c z t e ­ ry, w każdey dwa okna szklane i piece dobre. Komór na dole dwie, sklepik przy tymże budowaniu w ścianie p r z y m u r o w a n y , na dole Akta Grodzkie chowają, a na górze izdebka piąta murowana, także i p i w ­ nica. Stajnia zła trzeba ją znowu budować. Kuchnia sama w sobie na stronie, lepiona z gliny w strychulce stara i zła. Młyn koć- ski [...]" . Następny obszerny opis sporządzony został w czasie lustracji przeprowadzonej w latach 1628-1632. Brzmi on: "Popi­ sanie dworu radziejowskiego. Ten dwór dokoła parkanem obtoczony, do niego wrota od miasta na obłąkach dwoiste, przy nich fortka. Kancelaryja murowana sklepista, gdzie sejmiki i roki grodzkie

AGAD, A SK , X L V I , 104, f . 398.

Zamek w Radziejowie w świetle badarf terenowych 1987 r. 155

odprawować się zwykły; do niej drzwi żelazne z wrzeciądzem i kłó­ dką. W niej okno 1 bez błon, okiennica żelazna i kraty żelazne. Wchodząc do sieni drzwi na zawiasach. Tamże zaraz izba sądowa, do niej drzwi na zawiasach, z zamkiem i klamką, okien 4 po 4 k w a ­ tery w ołów, piec białych kafli polewanych niedobry, przy nim k o ­ min murowany, stołów 2, ławy 2. Z tejże sieni do małej sionki idąc drzwi na zawiasach. Tamże izba piekarniana, drzwi na zawia­ sach, okno 1 w drewno, piec prostych kafli na wywrót. W tejże sieci wielkiej komora, do niej drzwi na zawiasach. Z tejże sieni piwnica na dole po wschodzie, do niej drzwi na zawiasach. Tamże nad tą piwnicą spiżarnia, d o niej drzwi na zawiasach, z wrzecią- dzeni i skoblem. Przeciwko izbie sądowej jest izba wielka, do niej drzwi na zawiasach. W tej izbie okien 4 w ołów oprawnych, piec zielonych kafli. Z tej izby pobok komora, do niej drzwi na za­ wiasach. Z tejże sieni, na górę idąc po wschodzie, jest sala przestronna, w której okien 5 bez błon. Tamże nad kancelaryją jest pokoik letni, do niego drzwi na zawiasach z zamkiem i k l a m ­ ką, komin, okien 4 w ołów oprawnych. Tamże komora pusta, do niej drzwi na zawiasach. Nad tą salą połap bardzo zła, ruina minatur. Wchodząc z tej sale do izby stołowej, drzwi stolarskiej roboty na zawiasach. W niej okien 6 w ołów oprawnych, ławy 2, stół 1, piec zielonych kafli, komin murowany. Z tej izby do komory drzwi malowane na zawiasach z klamką, w niej okien 2. Z tej komory jest izba pokojowa, do niej drzwi na zawiasach, w niej okien 4 w ołów, piec zielonych kafli, komin murowany. Z tego pokoju są

2 1 drugie drzwi na salą" .

Obie przytoczone tu relacje pozwalając na dokładniejszy opis dworu-zamku przed spaleniem go przez Szwedów w czasie "potopu” , czyli w okresie największej "prosperity" obiektu. Wynika z nich nie tylko obecność obwodu warownego (czy może tylko p o r z ądkowe­ go, gdyż realny walor drewnianego parkanu nie był zbyt wielki), lecz oddzielenie i wydzielenie zabudowy siedziby starościńskiej od miejskiej.

Sytuacja ta dobrze odpowiada obrazowi, który zarejestrowano jeszcze w 1820 r. W skład zabudowy zamkowej wchodzi tylko jeden

21

Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1628-1632, vyd. Z. G u l d e n , Bydgoszcz 1967, cz. III, s. 90-91.

156 _{Leszek Kajzer}

budynek murowany nazwany w 1616 r. "sklepikiem", a w 1628-1632 r. "sklepistą kancelarią". Był to co najmniej dwukondygnacyjny, za­ pewne jednoprzestrzenny budynek, do którego dostawiono duży dom drewniany, pełniący funkcje mieszkalno-reprezentacyjne. Dolna izba budynku murowanego służyła do przechowywania akt grodzkich i ziemskich i sądzić można, że tylko dzięki przepisom dotyczącym składowania aoKumentacji sądowej we wnętrzach nie narażonych na zniszczenie pożarowe, powstał jedyny murowany dom zamku radziejo­ wskiego. Ponieważ roki sądowe rozpoczęto odbywać tu dopiero od początku. XVI w. (po 1510 r.), ze znacznym prawdopodobieństwem przypuszczać można, iż interesujący nas dom murowany powstał do­ piero w I ćwierci XVI w. Do tego czasu zabudowa radziejowskiego dworu-zamku była drewniana. Choć jest to nie potwierdzona źród­ łowo sugestia, być może dopiero przy okazji budowania "kancela­ rii" uporządkowano zabudowę zespołu starościńskiego i całość o d ­ cięto od mi a s t a oookolnym rowem. Tłumaczyłoby to brak wyraźnych śladów późnośredniowiecznego osadnictwa. Siedziba starościńska (przedtem stacja królewska) w Radziejowie składała się XV w. zapewne z 1 - 2 budynków drewnianych: domu mieszkalnego i budynku pomocniczego. Stosunkowo dokładny jest także opis lustracyjny sporządzony w 1767 r. Notuje on, że "zamek radziejowski [...] cały ogniem przez nieprzyjaciela spalony i zniesiony, którego wie­ ża dotąd na groncie zamkowym w kwadrat murowana, nie wysoka z górną i dolną izbą stoi, w niej przedtym bywało Archiwum Xiąg Grodu Radziejowskiego, ale gdy teraz dużo i coraz bardziej ruynu- je się, dla bezpieczeństwa i lepszego zachowania tych Xiąg [...] do kościoła Farnego 00 Piarów są przeniesione [...] w tej wieży okien nie masz, tarcicami tylko pozabijane nad dolną izbą skle­ pienie upada, czego przyczyną zły dach, na którym dachówka, że dawno wapnem nie podrzucana, mieyscami pospadała; cała ta wieża, jako zruynowana, wśród i ze dworu, z gruntu reperacyi potrzebuje. Domek przy tej wieży przybudowany, w którym Kancellarya do p r z y j ­ mowania Transakcyi, ten jako ze starego budynku przedstawiony tak też drzewo w nim penitus spróchniałe. Wchodząc do tego domku drzwi do sieni na zawiasach z klamką żelazną, w tej sieni drzwi drugie przechodnie na zawiasach i chakach [! ] z klamką żelazną i zaporą do zamykania drewnianą, kuchenka której komin w brożyny wywiedziony, gliną wylepiony. Wchodząc z kuchenki, na prawej

rę-Zamek w Radziejowie w świetle badań terenowych 1987 r. 157

ce drzwi do izby, w której przyjmują Transakcye, posowa i pod ł o ­ ga pognieła, wszędzie ciecze, belka jedna złamana, która drągiem niegrubym podstęplowana, okna dwa w drewno, stół długi do p i s a ­ nia, z tarcic osowych na krokwiach, za stołem do siedzenia ława, komin z kapturem prosty, piec z kafli zielonych zły, na prawej ręce drzwi na zawiasach do alkierzyka, który grzeje piec wraz z izbą, kominek prosty z kapturem, okno w drewno, stolik z szufla­ dą do papierów. Cały ten budynek obala się, nowego wystawienia na kancellaryą koniecznie potrzebne. Budynki zamkowe. Domek, w którym mieszka Pan Krzeszewski [...] domek długi, w którym m i e s z ­ ka Żyd Cyrulik [...], Te dwa budynki stare, podwleczenia pr,zvciesi i poszycia naprawy potrzebują. Austerya w Rynku wjezdna starościń­ ska, niedaleko parowy, ten budynek stary, drzewo w nim spróch­ niałe [...] staynia przy tej Austeryi w rygle pobudowana, gliną w strychulce ściany wylepione d o koła [...] browar na dole za Kan- celaryą starościński pod tarcicami, w szachulec rżnięty [...] przy tym browarze była przedtym gorzelnia przybudowana, ale t e ­ raz spustoszała, dachu na niej nie masz, za gorzalnią p r z y b u d o ­ wana stajnia [...] karczma pod dranicami niedaleko tego browaru o trzech izdebkach, z których jedna obszerniejsza od szynku [...] ten budynek niedawno postawiony, młyn koński [...] do mielenia słodów postawiony [...] wiatrak na Górach za Collegium 00 Piarów przeo lat kilką postawiony [...]" .

W iO lat później, w 1777 r., stan zabudowań zamkowych osi ą g ­ nął już pełną ruinę: "[...] budynek jeden starościński w którym szynkują piwo [...] więcej budynków nie masz, tylko place na k t ó ­ rych budynki stały, także wieża murowana stara zeszczętem zruy-nowana z sklepem m u rowanym przy której plac znaczny, na którym 23 Kancellarya stała, a teraz jej nie masz tylko miejsce [...]" . Jeoyny budynek murowany zespołu nazwany został w XVIII w. wieżą i nazwę tę można aprobować; o użyciu jej decyduje wertykalne p o ­ mieszczenie jej obu izb - dolnej i górnej, zwanej "letnią", bo chyba nie posiadającej urządzeń ogrzewczych. Wątpić natomiast w y ­ pada, by wieża stanowiła w y r aźną dominantę krajobrazową założe­ nia.

22 AGAD, A SK , L V I , R. 14, f . 1 0 -1 5 .

1 5 8 Leszek Kajzer

Przytoczone tu opisy lustracyjne popierają tezę K. Pawłow­ skiego, że zan.ek radziejowski nigdy nie wykraczał swą skalą poza

. 24

podany w opisach z 1616 i 1628— 1632 r. "dwór z wieżą" , zaś w stawianych przed nim zadaniach najwyraźniej rysowały się funkcje sądowniczo-administracyjne, mniej obronne, a całkowicie słabo re- z y d e n c j o n a l n e . Stan jedynego murowanego budynku zamkowego - w i e ­ ży - już w IX połowie XVIII w. wykluczał przechowywanie w niej ksiąg grodzkich i ziemskich, z czego wynika, że w okresie p a n o ­ w a nia Stanisława Augusta Poniatowskiego radziejowski zamek nie był w stanie pełnić swych podstawowych zadać. Rozbiory i upadek państwowości dokończyły już tylko upadku zamku, a przed 1820 r. ostatecznie rozebrano wieżę.

IV

Analiza przekazów pisanych i wyniki terenowych badań archeo­ logicznych przeprowadzonych w 1987 r. pozwalają na robocze p r z y ­ jęcie następującej dynamiki przemian siedziby w Radziejowie. Tak zwany zamek, ulokowany we wschodniej partii wyspy miejskiej, p o ­ wstał prawdopodobnie w końcu XIV lub na początku XV w. Erak star­ szych nawarstwień i materiałów ruchomych wydaje się wskazywać, że nie w badanym miejscu szukać należy reliktów ewentualnej star­ szej siedziby obronnej - kasztelańskiego grodu (?)

Do I połowy XVI w. zamek radziejowski nie rozwinął się w większe założenie; wątpić też należy, czy posiadał jakiekolwiek realne walory obronne. W początku XVI w., w okresie sprawowania godności starościńskiej przez Leszczyńskich, a także w związku z obradującymi tu sejmikard. szlachty kujawskiej, siedziba została rozbudowana, otrzymała ćookolny rów i jedyny budynek murowany - dwukondygnacjową wieżę. Złoty okres funkcjonowania zamku w Ra­ dziejowie skończył się w połowie XVII w. Po zniszczeniach "poto­ pu" nie odzyskał on swego znaczenia, zaś wiek XVIII przyniósł je­ go postępującą destrukcję. Relikty zabudowy zamkowej zniknęły już przed 1820 r.

I na koniec jeszcze dwie uwagi. Wyniki przeprowadzonych w 1987 r. prac terenowych są tylko częściowo wiarygodne. Mimo ich

P a w ł o w s k i , R a d z i e j ó w » . . , s . 30.

Zamek w Radziejowie w świetle badań terenowych 1987 r. 159

niewielkiego zakresu, stwierdzono jednak ponad wszelką w ą t p l i ­ wość, że stan zachowania, nie tylko fundamentowych partii b u dyn­ ków, lecz nawet poziomów kulturowych jest bardzo skromny i gros ich uległo zniszczeniu w okresie międzywojennego dwudziestolecia przy okazji budowy "domu notariusza", kiedy to zniwelowano prze^ waża j ą c ą część dawnego "zamczyska" - pierwotnego wzgórza zamkowe­ go. Dlatego też dla lepszego poznania d z iejów zamku w Radziejowie szczególnie waż n ą rolę zarezerwować należy dla historyków. M o żli­ wości badawcze archeologa są już bowiem znacznie uszczuplone.

W całym tym tekście stosowano dla badanej siedziby tradycyj­ nie używane określenie "zamek". Skromna zabudowa wzgórza zamko­ wego w Radziejowie i jego niezbyt oczywiste walory obronne teore­ tycznie nie p o zwalają na używanie takiego określenia. Bardziej odpowiadająca realiom byłaby nazwa "dwór z wieżą". Jest to jednak pogląd możliwy do przyjęcia dla architekta, nie dla historyka. Główna funkcja dworu radziejowskiego jako miejsca przechowywania ksiąg grodzkich i ziemskich, odbywania roczków sądowych, a także zlokalizowanie tu siedziby starościńskiej (bardziej chyba siedzi­ by urzędu niż rzeczywistej rezydencji) pozwala bowiem na utr z y ­ manie i stosowanie określenia "zamek". Przemawia za tym nie tylko tradycyjne ugruntowanie tej nazwy, lecz także i lokalny punkt o d ­ niesienia.

"Zanikiem" nazywana bywa również siedziba starościńska w Kowa- 2 5

lu , także miejscu przechowywania ksiąg i odbywania roków sądo­ wych.

• Leszek Kajser

THE CASTLE IN RADZIEJÓW IN THE LIGHT OF FIELD STUDIES IN 1987

The subject of the present article is to present the results of research archaeological work in the castle of Radziejów in Kujawy (province of Wło­ cławek) led by the team workers of Archaeological Institute of University of Łódź in 1987. Relics of Radziejów castle are not preserved at present. On

A C

Por. T. H o r b a c z , L. R a j z e r , Zamek w Kowalu w świetle ba­ dań 1981-1982 roku, (w druku).

160 Leszek Rajzer

th e p la n o f th e town c a n in g fro m 1820 t h e r e a r e no b u i l d i n g s b u t o n ly ro u n d , t u m u la r , s u r r o u n d e d b y a d i t c h , e a r t h e n moud w h ic h was l o c a l i z e d in th e e a s ­

t e r n p a r t o f th e town. F a i r l y d e t a i l e d d e s a i p t i o n s o f b u i l d i n g s o f the c a s t l e come from th e i n s p e c t i o n o f r o y a l la n d s o f B r z e ó ć - K uja w y p r o v in c e i n 16 16 , 1 6 2 8 -1 6 3 2 , 1767 and 1777.

T h i s y e a r ’ s f i e l d s t u d i e s w ere o f v e r y f y i n g c h a r a c t e r and were to a n sw e r th e q u e s t io n : w hat i s the s t a l e o f c u l t u r a l l a y e r s and h id d e n u n d e r g ro u n d r e l i c s o f c a s t l e b u i l d i n g s ?

Due to th e co m p le te b u i l d i n g up o f th e a re a and s i n c e i t was im p o s s ib le

t o l o c a l i z e r e s e a r c h e x c a v a t io n s t h e r e o n ly 3 s o u n d in g e x c a v a t io n s o f 2 . 0 x x 3 . 0 m s i z e w ere m arked o u t . B e s id e s them 35 b o r e - h o l e s by means o f g e o lo ­

g i c a l h a n d - c h i l l w ere made. I n 3 b o r e - h o l e s the s u r r o u n d in g t r o u g h was r e ­ c o rd e d , The c u l t u r a l l a y e r s o f th e m id d le p a r t o f c o u r t - y a r d was exam ined i n the e x c a v a t io n no 1. The co m p le te d e s t r u c i o n o f l e v e l s o f th e c a s t l e r e la t e d t o th e l e v e l l i n g o f th e g ro u n d in t h e f i r s t h a l f o f the XX c e n t u r y was o b ­ s e r v e d i n th e e x c a v a t io n no 2; i n the e x c a v a t io n no 3 a lm o s t 4 m h ig h s t r a t i ­ f i c a t i o n o f th e a p p ro a c h e s o f th e c a s t l e . In t h i s e x c a v a t io n b e s id e s a q u it e la r g e s e t o f r e l i c s , 6 f r a g m e n t s o f d a y v e s s e l s orna m en te d w it h L a t e - G o t h ic s i g n s w h ic h s h o u ld b e n r e la t e d t o t r a d i t i o n s o f H -u ss ite movement w h ic h

w ere v i v i d in K ujaw y in the h a l f o f the XV c e n t u r y .

The c o n f r o n t a t i o n o f r e s u l t s o f f i e l d w o rk s w it h w r i t t e n s o u r c e s a l l o w ­ ed u s to a c c e p t th e f o l l o w i n g h y p o t h e s i s r e f l e c t i n g the rh y th m o f de ve lop m e n t o f R a d z ie jó w c a s t l e . The c a s t l e , a t th e b e g in n in g o n l y p e r i o d y c a l y v i s i t e d r o y a l s t a t i o n , was fo u n d e d p r o b a b ly on th e t u r n o f th e XV c e n t u r y . I n t h a t

p h a se i t was n o t " a c a s t l e " b u t - r a t h e r " a m a n o r -h o u s e " s i t u a t e d n e a r the

tow n. A s l a t e a s the b e g in n in g o f the X V I c e n t u r y i n th e tim e o f R a d z ie jó w s t a r o s t y h e ld by a p o w e rfu l f a m il y o f L e s z c z y ó B k i, a s t o n e tow er and a wood­ en h o u se o f " r e g i s t r y " u se d f o r c o l l e c t i n g c o u r t r e c o r d s and a l s o o t h e r wooden b u i l d i n g s were c o n s t r u c t e d . A t t h a t tim e , m ost l i k e y th e moud was

fo n d e d and s u r r o u n d e d w it h a wooden fe n c e . I n th e h a l f o f the X V I I c e n t u r y

R a d z ie jó w c a s t l e was b u r n t by t h e S w e d is h S o l d i e r s and b e g a n to f a l l in t o d e ­ c a y . A s e a r l y a s th e se co n d h a l f o f th e X V I I I c e n t u r y i t was r u in e d and the re m a in s o f w a l l s o f t h e c a s t l e were p u l le d down b e f o r e 1820,

T h i s y e a r ’ s a r c h a e o l o g ic a l i n v e s t i g a t i o n s p ro v e d t h a t the a r e a o c c u p ie d by th e c a s t l e i s to a g r e a t e x t e n t d e s t r o y e d m o s t ly due to th e lo w e r in g o f th e mound on th e t u r n o f t w e n t ie s and t h i r t i e s o f the X X th c e n t u r y and e r e c ­

t i n g new b u i l d i n g s . I t was c o n c lu d e d t h a t f u r t h e r i n v e s t i g a t i o n s s h o u ld be le d by h i s t o r i a n s r a t h e r t h a n a r c h a e o l o g i s t s .