Pisarze trzeciej emigracji wobec
tradycji puszkinowskiej
Acta Polono-Ruthenica 3, 217-226
WSP Olsztyn
Acta Polono-Ruthenica III, 1998
A l i c j a W o ł o d ź k o W a r s z a w a
Pisarze trzeciej emigracji wobec tradycji
puszkinowskiej
W s p ó ł z a l e ż n o ś ć m i ę d z y t w ó r c z o ś c i ą p i s a r z y - e m i g r a n t ó w a s p u ś c i z n ą k l a s y k ó w l i t e r a t u r y r o s y j s k i e j j e s t o c z y w i s t a . W s z y s t k i e t r z y f a l e e m i g r a c j i r o s y j s k i e j - p o r e w o l u c y j n a , w o j e n n a i t a z l a t s i e d e m d z i e s i ą t y c h - o s i e m - d z i e s i ą t y c h , c z y l i z c z a s ó w b r e ż n i e w o w s k i e g o z a s t o j u , t a k l u b i n a c z e j ( w s f e r z e l i t e r a c k i e j , p u b l i c y s t y c z n e j , n a u k o w e j ) p o d k r e ś l a ł y s w ą s i l n ą w i ę ź z k l a s y k ą . N a j c z ę ś c i e j p r z y w o ł y w a n o t r z e c h g e n i a l n y c h t w ó r c ó w r o s y j s k i e j l i t e r a t u r y X I X w i e k u w t a k i e j o t o k o l e j n o ś c i : P u s z k i n , G o g o l i D o s t o j e w s k i . S t o s u n e k p i s a r z y e m i g r a c y j n y c h d o r o s y j s k i e j t r a d y c j i k l a s y c z n e j z a w s z e b y ł p o c h o d n ą i c h s p o j r z e n i a n a l i t e r a t u r ę i r o l ę p i s a r z a . C i , d l a k t ó r y c h t w ó r c z o ś ć l i t e r a c k a j e s t s z t u k ą c z y s t ą , m a g i ą s ł o w a , k t ó r z y p o s t r z e g a j ą „ ś w i a t j a k o t e k s t ” , s z u k a j ą c z e g o ś i n n e g o u k l a s y k ó w n i ż t r a d y c j o n a l i ś c i , u p a t r u j ą c y w l i t e r a t u r z e c h a r y z m a t y c z n e p o s ł a n n i c t w o , p o s z u k i w a n i e p r a w d y i s e n s u l u d z k i e g o ż y c i a . P o d k r e ś l a j ą c , ż e N a b o k o w c e n i ł u P u s z k i n a n ie „ ч у в с т в а д о б р ы е ” , l e c z j ę z y k , „ п у ш к и н с к у ю р е ч ь ” , „ д е т а л и , п о д р о б н о с т и ” , Z i n a i d a S z a c h o w s k a j a t w i e r d z i ł a m i m o t o z p r z e k o n a n i e m : „ Н е б у д ь у н а с П у ш к и н а , н е б ы л о б ы и Н а б о к о в а ” . 1 P o l e m i z o w a ł z n a b o k o w o w s k i m s p o j r z e n i e m n a s p u ś c i z n ę p u s z k i n o w s k ą W . C h o d a - s i e w i c z , n a z y w a j ą c t y c h , k t ó r z y d o s t r z e g a j ą u w i e l k i e g o r o m a n t y k a j e d y n ie w i r t u o z e r i ę f o r m a l n ą , a t r e ś ć j e g o d z i e ł l e k c e w a ż ą , „ п и с а р е в ц а м и н а и з н а н к у ” .1 2 C o s i ę z a ś t y c z y e m i g r a n t ó w t r z e c i e j f a l i , t o w i c h u t w o r a c h o b s e r w u j e m y n i e t y l e n e g a c j ę t r a d y c j i p u s z k i n o w s k i e j , c o p o s t m o d e r n i s t y c z n y t r e n d d o j e j p a r o d y j n e g o p r z e t w a r z a n i a ; A l e k s a n d e r S o ł ż e n i c y n , o p o w i a 1 3. Шаховская,
В поисках Набокова,
Москва 1991, s. 69.
2 В. Ходасевич,
Колеблемый треножник,
[w:]
Русское зарубежье. Сборник,
сост. В. Ганичев, Г. Белякова. Е. Володина, выл. 1, Москва 1993, s. 210
d a j ą c y s i ę z a p o s z a n o w a n i e m t r a d y c j i p r z e s z ł o ś c i , n a z w a ł t o z j a w i s k o „ c h o r o b ą w s p ó ł c z e s n e j s z t u k i ” i „ ś w i a d e c t w e m j e j k r y z y s u ” .3 W 1 9 2 3 r o k u W . C h o d a s i e w i c z z a p o w i a d a ł w z n a n y m w i e r s z u , ż e z a b i e r a z s o b ą n a w y g n a n i e o j c z y z n ę - j e j u o s o b n i e n i e m j e s t d l a n ie g o „ в о с е м ь т о м и к о в , н е б о л ь ш е ” , c z y l i d z i e ł a z b i o r o w e P u s z k i n a ; i n s p i r o w a ł y o n e C h o d a s i e w i c z a p r z e z c a ł e ż y c i e , c o p o t w i e r d z a j ą z a r ó w n o j e g o w i e r s z e , j a k i e s e i s t y k a . J e s z c z e p r z e d w y j a z d e m z k r a j u w p r z e m ó w i e n i u
К о л е б л е м ы й т р е
н ож н и к
( 1 9 2 1 ) C h o d a s i e w i c z s t w i e r d z a ł z g o r y c z ą , ż e P u s z k i n i j e g o e p o k a n ie f a s c y n u j ą j u ż m ł o d y c h p o k o l e ń , u c h o d z ą z a n i e n o w o c z e s n e . A j e d n a k - j a k p r z e k o n u j ą c o d o w o d z i b a d a c z e m i g r a c y j n e j k u l t u r y r o s y j s k i e j M a r k R a j e w - p i e r w s z a e m i g r a c j a o t o c z y ł a P u s z k i n a k u l t e m . P o e t a b y ł w o c z a c h w y g n a ń c ó w u o s o b i e n i e m w y ż y n , n a j a k i e w z n i o s ł a s i ę k u l t u r a r o s y j s k a . „ N a e m i g r a c j i w y k s z t a ł c e n i R o s j a n i e p o n o w n i e o d k r y l i d la s ie b i e P u s z k i n a ; d o s t r z e g l i w n i m s w o j e g o p o e t ę , b l i s k i e g o i m n i e t y l k o z e w z g l ę d u n a j ę z y k i f o r m ę d z i e ł , l e c z t a k ż e w s k u t e k n i e r o z e r w a l n e j j e g o w i ę z i z e s w o b o d ą t w ó r c z ą , t a k b e z l i t o ś n i e p o d e p t a n ą w b o l s z e w i c k i e j R o s j i ” . 4 P u s z k i n k o n s o l i d o w a ł w y g n a ń c ó w , b y ł d l a n i c h s y m b o l e m w o l n o ś c i . D l a w i e l u e m i g r a n t ó w p i e r w s z e j f a l i d z i e ń u r o d z i n p o e t y b y ł ś w i ę t e m k u l t u r y r o s y j s k i e j . M a r i n a C w i e t a j e w a , k t ó r a j u ż w 1 9 3 1 r o k u p o ś w i ę c i ł a P u s z k i n o w i c y k l w i e r s z y ( u d a ł o s i ę j e j g o o p u b l i k o w a ć d o p i e r o w 1 9 3 7 n a ł a m a c h c z a s o p i s m a „ С о в р е м е н н ы е з а п и с к и ” ) , a t a k ż e c y k l e s e j ó w ( z e b r a n y c h p ó ź n i e j w t o m i eМ о й П уш ки н
5, w y r a ż a ł a s t a n o w c z y p r o t e s t p r z e c i w i d e a l i z o w a n i u P u s z k i n a , p i ę t n u j ą c b r ą z o w n i k ó w u s i ł u j ą c y c h p r z e o b r a z i ć ż y w e g o p o e t ę w p o s ą g :Бич ж андарм ов, бог студентов,
Желчь м уж ей, услада жен.
Пушкин - в роли монумента?
Гостя каменного - он? [...]
В сех ж ивучей и живее!
Пушкин - в роли мавзолея?
3 А. Солженицын,
Ответное слово на присуждение литературной награды
американского национального клуба искусств,
„Новый мир”, 1993, nr 4, s. 5.
4 М. Раев,
Россия за рубежом. История культуры русской эмиграции 1919
-
1939,
Москва 1994, s. 124-125.
5 М. Цветаева,
Мой Пушкин,
Москва 1967.
Pisarze trzeciej emigracja...
219
W i n n y m z a ś w i e r s z u z t e g o c y k l u o p o w i a d a ł a s i ę j a k o k o n t y n u a t o r k a t r a d y c j i P u s z k i n a - s w e g o n a u c z y c i e l a p o e t y c k i e g o r z e m i o s ł a :Пуш кинскую руку
ж м у, а не лиж у [...]
П радеду товарка:
В той ж е мастерской!
P i s a r z e t r z e c i e j e m i g r a c j i , p r z y p a t r u j ą c s i ę P u s z k i n o w i z n i e m n i e j s z y m z a i n t e r e s o w a n i e m , t r a k t u j ą p o e t ę p o d o b n i e j a k M a r i n a C w i e t a j e w a . D l a w i e l u e m i g r a n t ó w - z w ł a s z c z a d l a A n d r i e j a S i n i a w s k i e g o i J u r i j a D r u ż n i k o w a - P u s z k i n s t a ł s i ę u o s o b i e n i e m t w ó r c y w y z w o l o n e g o , p r a g n ą c e g o w o l n o ś c i . W o l n o ś c i p o j m o w a n e j n i e t y l k o j a k o n i e z a l e ż n o ś ć o d w ł a d z y p a ń s t w o w e j , l e c z g ł ó w n i e j a k o s w o b o d a m y ś l e n i a , w o l n o ś ć s ł o w a , m o ż l i w o ś ć w y b o r u k o n w e n c j i , k t ó r a o d p o w i a d a t w ó r c y n a j b a r d z i e j . W o l n o ś ć t a k a b y ł a e k w i w a l e n t e m p r a w d y , b r a k u z a k ł a m a n i a . R e k a p i t u l u j ą c , d l a t r z e c i e j e m i g r a c j i P u s z k i n b y ł k l a s y c z n y m p r z y k ł a d e m d y s y d e n t a , s w o j e g o c z ł o w i e k a , t w ó r c y o d o ś w i a d c z e n i a c h , p r a g n i e n i a c h i m a r z e n i a c h z b i e ż n y c h z j e j w ł a s n y m i p r z e ż y c i a m i , o d c z u c i a m i i d ą ż e n i a m i , k t ó r y m n ie b y ł o d a n e s i ę u r z e c z y w i s t n i ć . A n d r i e j S i n i a w s k i ( A b r a m T e r c ) , p a r a d o k s a l i s t a u t r z y m u j ą c y , ż e z w ł a d z ą r a d z i e c k ą d z i e l ą g o g ł ó w n i e r ó ż n i c e s t y l u ( c o p r a w d a , z a t e r ó ż n i c e s k a z a n o g o n a s i e d e m la t ł a g r u ) , w n a p i s a n y c h w l a t a c h s z e ś ć d z i e s i ą t y c h , a w y d a n y c h w r o k u 1 9 7 5S p a c e ra c h z P u szk in em
s t w o r z y ł n i e k o n w e n c j o n a l n y w i z e r u n e k p o e t y g ł ę b o k o l u d z k i e g o , g r z e s z n e g o , p i s z ą c e g o o b ł a h o s t k a c h , n i e j a k o i l u s t r u j ą c w t e n s p o s ó b s ł o w a A n n y A c h m a - t o w e j : „ Е с л и б в ы з н а л и , и з к а к о г о с о р а р а с т у т с т и х и , н е в е д а я с т ы д а ” . J e g o P u s z k i n j e s t l e k k o m y ś l n y i p e ł e n n o n s z a l a n c j i . S i n i a w s k i o d w a ż y ł s i ę z e s t a w i ć c h l u b ę R o s j i z G o g o l o w s k i m C h l e s t a k o w e m , n a z w a ł P u s z k i n a p o s t a c i ą z a n e g d o t y , p o d a ł w w ą t p l i w o ś ć j e g o i n t e l e k t u a l n ą g ł ę b i ę , r o z e z n a n i e w s f e r z e p o l i t y k i , s ł o w e m - z d e s a k r a l i z o w a ł n a j w i ę k s z ą r o s y j s k ą ś w i ę t o ś ć . P o s t ą p i ł z g o d n i e z t a k ą o t o z a s a d ą : „ N i e m o ż e h i s t o r i a l i t e r a t u r y z m i e n i a ć s i ę w h a g i o g r a f i ę . [ . . . ] W ż y c i u w i e l k i e g o c z ł o w i e k a n a j d o n i o ś l e j s z y m w i d o w i s k i e m j e s t c i ą g ł y d r a m a t j e g o ż y c i a , n i e z a śs z t u c z n i e p r z e z c n o t l i w y c h b i o g r a f ó w s t w o r z o n a h a r m o n i a ” .6 * C y t a t p o w y ż s z y d o t y c z y i n n e g o w i e l k i e g o s ł o w i a ń s k i e g o p o e t y , m i a n o w i c i e A d a m a M i c k i e w i c z a , p o c h o d z i z a ś z e w s t ę p u T a d e u s z a B o y a - Ż e l e ń s k i e g o d o j e g o s ł y n n y c h
B rązo w n ik ó w .
S i n i a w s k i p o s t ę p u j e w o b e c P u s z k i n a i d e n t y c z n i e j a k B o y w o b e c M i c k i e w i c z a - d e s a k r a l i z u j e g o , ś c i ą g a z p i e d e s t a ł u . W c a l e p r z e c i e ż n i e p o t o , b y s z y d z i ć z p o e t y l u b p o m n i e j s z a ć j e g o z a s ł u g i d l a k u l t u r y r o s y j s k i e j . G d y p o u k a z a n i u s i ęS p a c e ró w z P u szkin em
S i n i a w s k i - T e r c s t a ł s ię o b i e k t e m n a g o n k i ( o c z y m ś w i a d c z y w y m o w n i e s a m t y t u ł r e c e n z j i e m i g r a c y j n e g o p i s a r z a i k r y t y k a R o m a n a G u l aП р о гул к и х а м а с П уш к и н
ы м )1
, n i e p o s i a d a ł s i ę z e z d u m i e n i a . „ C h c i a ł e m n a p i s a ć p a n e g i r y k , a z a r z u c a j ą m i, ż e n a p i s a ł e m p a s z k w i l ” - u s k a r ż a ł s i ę J o h n o w i G l a d o w i . 8S p a c e r y
- z d a n i e m M a r i i R o z a n o w e j - „ b y ł y n i e j a k o k o n t y n u a c j ą o s t a t n i e g o s ł o w a A n d r i e j a S i n i a w s k i e g o p r z e d s ą d e m , [ . . . ] h y m n e m n a c z e ś ć s z t u k i c z y s t e j i s w o b o d y t w ó r c z e j . W l i t e r a t u r z e r o s y j s k i e j b o w i e m P u s z k i n w w i ę k s z y m s t o p n i u n i ż j a k i k o l w i e k i n n y w i e l k i p i s a r z n a j b a r d z i e j o r g a n i c z n i e w p i s u j e s i ę w i d e e s z t u k i c z y s t e j , s z t u k i d l a s z t u k i ” .9 W o k ó łS p a c e ró w
( p o w s t a ł y c h w k r a j u , p o d c z a s o d s i a d y w a n i a w y r o k u w ł a g r z e , l e c z o p u b l i k o w a n y c h n a e m i g r a c j i ) r o z g o r z a ł a p o l e m i k a ; s z a r g a ć ś w i ę t o ś c i n ie p o z w o l i ł a S i n i a w s k i e m u z a r ó w n o s t a r a g w a r d i a e m i g r a c y j n a ( R o m a n G u l , J u r i j I w a s k , G l e b S t r u w e ) , j a k i A l e k s a n d e r S o ł ż e n i c y n w p e ł n y m ż a r l i w e j p a s j i p o l e m i c z n y m a r t y k u l e...К олеб лет т во й т р е н о ж н и к .10
G d y w r o k u 1 9 8 9 f r a g m e n t yS p a c e ró w z P u szk in em
o p u b l i k o w a ł m i e s i ę c z n i k „ О к т я б р ь ” ( n r 6 ) , o k a z a ł o s ię , ż e P u s z k i n S i n i a w s k i e g o z n ó w6 T. Boy-Żeleński,
Brązownicy,
Warszawa 1929, s. 6.
O sporach wokół
Spacerów z Puszkinem
por. : И. Захарова,
Специфика восп
риятия А. Синявским-Терцем (Прогулки с Пушкиным),
„Slavia Orientalis”, 1997,
nr 1, s. 75-81.
8 Дж. Г лед,
Беседы в изгнании. Русское литературное зарубежье,
Москва
1991, s. 192, passim.
9 М. Розанова,
К истории и географии этой книги,
posłowie do: А. Синяв
ский,
Прогулки с Пушкиным,
Санкт-Петербург 1993, s. 152.
10 А. Солженицын,
Колеблет твой треножник,
„Вестник русского хрис
тианского движения”, nr 142, III - 1984, s. 133-152; przedruk w: „Новый мир”,
1991, nr 5.
Pisarze trzeciej emigracjii...
221
s t a ł s i ę s p r a w c ą p o d z i a ł ó w , i t o n a p ł a s z c z y ź n i e p o l i t y c z n e j : k r ą g n e o s ł o - w i a n o f i l s k i , n a r o d o w y , s k u p i o n y w o k ó ł c z a s o p i s m „ Л и т е р а т у р н а я Р о с с и я ” , „ М о с к в а ” і „ Н а ш с о в р е м е н н и к ” o s k a r ż y ł S i n i a w s k i e g o o r u s o f o - b ię . I g o r S z a f a r e w i c z p o r ó w n a ł j e g o e s e j zS za ta ń sk im i w e r s e ta m i
S a l m a - n a R u s h d i e g o , c o s u g e r o w a ł o w p o d t e k ś c i e , i ż a u t o r z a s ł u g u j e n a p o d o b n y j a k R u s h d i o d w e t . D l a c z y t e l n i k ó w p i s m l i b e r a l n y c h , s k u p i o n y c h w o k ó ł d e m o k r a t ó w o t w a r t y c h k u E u r o p i e ( c z y l i o k c y d e n t a l i s t ó w d n i a d z i s i e j s z e g o ) , z a r z u t y t e b y ł y a b s u r d a l n e . Z b o g a t e j k o r e s p o n d e n c j i c z y t e l n i k ó w o p u b l i k o w a n e j n a ł a m a c h c z a s o p i s m a „ О к т я б р ь ” ( z w ł a s z c z a w l i s t o p a d z i e i g r u d n i u 1 9 8 9 r o k u ) d o w i a d u j e m y s i ę m . i n . , ż e n a j c i e k a w s z a w u t w o r z e S i n i a w s k i e g o j e s t n i e t y l e j e g o z a w a r t o ś ć t r e ś c i o w a ( w i e l e z t e g o , c o p i s z e S i n i a w s k i , z o s t a ł o j u ż w c z e ś n i e j p r z e z p u s z k i n i s t ó w o d k r y t e ) , c o f o r m a , j a k ą p o s ł u ż y ł s i ę a u t o r - p a r a d o k s y , i r o n i a , n i e n a m a s z c z o n y t o n r e l a c j i o n a r o d o w e j ś w i ę t o ś c i . D e m i t o l o g i z o w a n i e P u s z k i n a s t a ł o s i ę t r e ś c i ą ż y c i a i e s e i s t y c z n y c h p r a c J u r i j a D r u ż n i k o w a , s k ą d i n ą d a u t o r a t r a d y c y j n e j p r o z y r e a l i s t y c z n e j , a t a k ż e g ł o ś n e j d o k u m e n t a l n e j k s i ą ż k iД о н о с ч и к 001 или в о зн е с е н и е
П авли ка М о р о з о в а .11
W i e l k i p o e t a j e s t w o c z a c h t e g o e m i g r a n t a , k t ó r y s t o s u n k o w o p ó ź n o , b o d o p i e r o w r o k u 1 9 8 8 , z n a l a z ł s i ę p o z a k r a j e m , p r z e d e w s z y s t k i m w i ę ź n i e m R o s j i , u s i ł u j ą c y m w y r w a ć s i ę z i m p e r i u m n a Z a c h ó d . C h o ć D r u ż n i k o w z e b r a ł w i e l e p r z e k o n u j ą c y c h d o w o d ó w p o t w i e r d z a j ą c y c h t ę h i p o t e z ę , P u s z k i n w j e g o k s i ą ż k a c h j e s t n i e t y l e w i e l k i m , d z i e w i ę t n a s t o w i e c z n y m r o m a n t y k i e m , i l e d y s y d e n t e m , m a r z ą c y m o e m i g r a c j i , c z y l i o w o l n o ś c i . D r u ż n i k o w z a t e m n i e m a l i d e n t y f i k u j e p o e t ę z w ł a s n y m p o k o l e n i e m , a j e g o l o s z w ł a s n y m l o s e m . D w i e m o n o g r a f i e D r u ż n i k o w a o P u s z k i n i e w y d a n e w U S A :У зник
Р осси и . П о с л е д а м н е и зв е с т н о го П уш ки н а
( A n t i q u a r y 1 9 9 2 , p r z e d r u k w M o s k w i e w r o k u 1 9 9 3 , n a k ł a d 5 0 t y s . e g z . ) o r a zД о с ь е б е гл е ц а
( H e r m i t a g e 1 9 9 3 ) 11 12 r e p r e z e n t u j ą g a t u n e k o k r e ś l a n y n a Z a c h o d z i e m i a n e m b i o g r a f i i p s y c h o l o g i c z n e j . O p a r t e n a m a t e r i a ł a c h a r c h i w a l n y c h , w s p o 11 O twórczości Jurija Drużnikowa szerzej por.: A. Wołodźko,
Burzenie mitów
czyli o twórczości Jurija Drużnikowa,
[w:]
Pisarze nowi, zapomniani i odkrywani na
nowo,
Katowice 1996, Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego, nr 1613, s. 177-186.
12 Obie części monografii
Узник России. По следам неизвестного Пушкина
(cz. 1
Изгнанник самовольный
i cz. 2
Досье беглеца
) ukazały się w jednym tomie
nakładem wydawnictwa „Изограф”, Moskwa 1997.
m n i e n i a c h w s p ó ł c z e s n y c h i t w ó r c z o ś c i p o e t y , t w o r z ą ż y w y p o r t r e t g e n i u s z a t r a g i c z n e g o a z a r a z e m p r o m i e n i e j ą c e g o r a d o ś c i ą , l e k k o m y ś l n e g o , z m n ó s t w e m s ł a b o s t e k , t y m b a r d z i e j g o d n e g o u z n a n i a , ż e t w o r z y ł w i z o l a c j i o d k u l t u r y e u r o p e j s k i e j , k t ó r ą p o d z i w i a ł i z k t ó r e j t a k w i e l e c z e r p a ł . D r u ż n i k o w z p a s j ą b u r z y m i t P u s z k i n a j a k o ś w i ą t y n i n a r o d o w e j . W i e l k i p o e t a , o ś w i a d c z a , b y ł w y k o r z y s t y w a n y p r z e z p o n a d s t o p i ę ć d z i e s i ą t l a t w c e l a c h p o l i t y c z n y c h p r z e z r ó ż n o r a k i e e l i t y w ł a d z y , p a r t i e , g r u p y s p o ł e c z n e . W Z S R R z r o b i o n o z n i e g o i k o n ę , m i t i d e o l o g i c z n y , t u b ę p r o p a g a n d o w ą d o m a n i p u l o w a n i a m a s a m i . P u s z k i n - p a t r i o t a m i a ł b y ć s y m b o l e m s ł a w y i c h w a ł y r o s y j s k i e g o i m p e r i u m , w i e l k o ś c i n a r o d u r o s y j s k i e g o , j e g o p r z e w a g i i n t e l e k t u a l n e j n a d i n n y m i n a r o d a m i . Z d a w a ć b y s i ę m o g ł o , p o w i a d a D r u ż n i k o w , ż e o P u s z k i n i e - p o e c i e , p r o z a i k u , k r y t y k u , h i s t o r y k u , d z i e n n i k a r z u , w r e s z c i e o P u s z k i n i e - c z ł o - w i e k u w i e m y w ł a ś c i w i e w s z y s t k o . Z b a d a n o j e g o p o g l ą d y n a l i t e r a t u r ę , f i l o z o f i ę , p o l i t y k ę , r e l i g i ę , a n a w e t m e d y c y n ę . W y k s z t a ł c o n y R o s j a n i n z n a l e p i e j P u s z k i n a n i ż s a m e g o s ie b i e . A j e d n a k p u s z k i n o l o g i a m a w c i ą ż l u k i , b i a ł e p l a m y , n i e z b a d a n e o b s z a r y . J e d n y m z n i c h j e s t l o s P u s z k i n a - w e w n ę t r z n e g o e m i g r a n t a , t r z y m a n e g o w k r a j u s ił ą , b e z p r a w a w y j a z d u z a g r a n i c ę . P u s z k i n p r z y c i ą g a u w a g ę D r u ż n i k o w a j a k o w i ę z i e ń R o s j i , e m i g r a n t w e w n ę t r z n y , b e z s k u t e c z n i e u s i ł u j ą c y w y j e c h a ć z o j c z y z n y n a Z a c h ó d lu b n a W s c h ó d . K s i ą ż k a
У зник Р о с с и и
( W i ę z i e ń R o s j i ) p r z e d s t a w i a k r ą g p r o b l e m ó w z w i ą z a n y c h z w y s i ł k a m i P u s z k i n a , b y w y d o s t a ć s i ę z k r a j u w l a t a c h 1 8 1 7 - 1 8 2 4 , c z y l i o d u k o ń c z e n i a l i c e u m d o z s y ł k i w M i c h a j ł o w s k o j e . J e j k o n t y n u a c j a -Д о с ь е б е гл е ц а
( 1 9 9 3 ) , u k a z u j e s t a r a n i a p o e t y o u z y s k a n i e z e z w o l e n i a w ł a d z n a w y j a z d z a g r a n i c z n y , a g d y s i ę t o n i e p o w i o d ł o - r y z y k o w n e p l a n y u c i e c z k i w p r z e b r a n i u s ł u ż ą c e g o z M i c h a j ł o w s k o j e , p o t e m p r ó b y o p u s z c z e n i a M o s k w y i P e t e r s b u r g a , i w r e s z c i e , p o d c z a s p o d r ó ż y n a K a u k a z , p l a n y p r z e d o s t a n i a s i ę d o T u r c j i .W ięzień R o s ji
d o t y c z y w i ę c w y d a r z e ń z l a t 1 8 2 4 - 1 8 2 9 . D r u ż n i k o w p r o w a d z i l i t e r a c k i e ś l e d z t w o , w y j a ś n i a s p r z e c z n o ś c i , z e s t a w i a f a k t y , w y d a r z e n i a i o p i n i e , s n u j e w ł a s n e h i p o t e z y . J e d n a k w s w y c h k s i ą ż k a c h o P u s z k i n i e p o s ł u g u j e s i ę t e ż d o m y s ł e m , w y o b r a ź n i ą , c z e g o n ie r o b i ą f i l o l o d z y a n i t e ż h i s t o r y c y . B o d ź c e m j e g o w y o b r a ź n i s ą j e d n a k r e a l i a , a u t e n t y c z n e ź r ó d ł a , k t ó r e n a d a j ą a u t o r s k i m p r z y p u s z c z e n i o m s p o r o c e c h p r a w d o p o d o b i e ń s t w a . W t y m s e n s i e D r u ż n i k o w j e s t k o n t y n u a t o r e m t r a d y c j i J u r i j a T y n i a n o w a . P o d o b n i e j a k A . S i n i a w s k i wS p a c e ra c h
Pisarze trzeciej emigracja...
223
z P u szkin em
p o r t r e t u j e o n w i e l k i e g o p o e t ę n i e n a k l ę c z k a c h , l e c z ż a r t o b l i w i e , s u b i e k t y w n i e , b e z a k a d e m i c k i e j p o w a g i . P a t r z y p r z y t y m n a o b i e k t s w o i c h b a d a ń o c z y m a o k c y d e n t a l i s t y . C h a r a k t e r y s t y c z n e , ż e n a c j o n a l i s t y c z n a p r a s a r o s y j s k a , z a r ó w n o w k r a j u j a k i z a g r a n i c ą , u z n a ł a a u t o r aW ięźnia R o s ji
z a „ p u s z k i n o ż e r c ę ” i „ w r o g a R o s j i ” , n a z y w a j ą c j e g o p r a c e o P u s z k i n i e „ s z k o d l i w ą p r ó b ą o d e b r a n i a R o s j i j e j w i e l k i e g o p o e t y ” . 13 D o l e g e n d z w i ą z a n y c h z p o s t a c i ą P u s z k i n a n a w i ą z u j e D r u ż n i k o w r ó w n i e ż w t o m i eР у с с к и е м и ф ы .
Z a m i e ś c i ł t a m t r z y e s e j e o t e m a t y c e p u s z k i n o w s k i e j . W p i e r w s z y m z n i c h -P uszkin, S ta lin i in n i
o m a w i a p r z y c z y n y k u l t u P u s z k i n a w Z S R R . P u s z k i n - s t w i e r d z a D r u ż n i k o w - b y ł t r a k t o w a n y p r z e z b o l s z e w i k ó w i n s t r u m e n t a l n i e , s ł u ż y ł j a k o n a r z ę d z i e r u - s y f i k o w a n i a p o d b i t y c h n a r o d ó w , w r a z z p i s a r z a m i e p o k i r a d z i e c k i e j m i a ł b y ć „ i n ż y n i e r e m d u s z ” , s y m b o l e m r o s y j s k i e g o d u c h a n a r o d o w e g o , u o s o b i e n i e m r a d z i e c k i e g o p a t r i o t y z m u . „ K u l t P u s z k i n a s t a ł s i ę c z ę ś c i ą k u l t u S t a l i n a ” - w n i o s k u j e a u t o r , d o d a j ą c , i ż n a w e t w e p o c e w y z w a l a n i a s i ę z e z ł u d z e ń , j a k a p r z y p a d ł a n a l a t a d z i e w i ę ć d z i e s i ą t e , w e p o c e n a r o d z i n r o s y j s k i e j d e m o k r a c j i , „ d o a u t e n t y c z n e g o P u s z k i n a j e s z c z e n i e d o r o ś l i ś m y ” . J u r i j D r u ż n i k o w , o b e c n i e p r o f e s o r u n i w e r s y t e t u w D a v i s ( K a l i f o r n i a ) k o n t y n u u j e s w e s t u d i a n a d b i o g r a f i ą P u s z k i n a . T r z e c i a k s i ą ż k a z t e g o c y k l u , a z a r a z e m o s t a t n i a , m a b y ć d o p r o w a d z o n a d o k o ń c a ż y c i a p o e t y . W k r ó t c e j ą p e w n i e p o z n a m y , p i s a r z b o w i e m o d z n a c z a s i ę p i e k i e l n ą e n e r g i ą i b e n e d y k t y ń s k ą p r a c o w i t o ś c i ą . O d w o ł u j e s i ę r ó w n i e ż d o t r a d y c j i P u s z k i n a i n n y p r o z a i k t r z e c i e j e m i g r a c j i , S a s z a S o k o ł o w ( u r . 1 9 4 4 ) , a u t o r p o w i e ś c iШ к ола для д ур а к о в ,
М е ж д у с о б а к о й и во л к о м
o r a zП али сан дри я.
P i e r w s z y z t y c h u t w o r ó w N a b o k o w n a z w a ł „ c z a r u j ą c ą , t r a g i c z n ą , w z r u s z a j ą c ą k s i ą ż k ą ” . 14 S a s z ę S o k o ł o w a i n t e r e s u j e w u t w o r z e l i t e r a c k i m n i e t e m a t , l e c z w y ł ą c z n i e j ę z y k . L i t e r a t u r a , j a k o ś w i a d c z y ł , p r z y p o m i n a „ g r ę n a f o r t e p i a n i e . I m p r o w i z a c j ę . L i t e r a t u r a - t o d o b r y m o d e r n i s t y c z n y j a z z ” . 15 J o h n G l a d n a z w a ł S a s z ę S o k o ł o w a p i s a r z e m k o s m o p o l i t ą , d o p a t r u j ą c s i ę w j e g o t w ó r c z o ś c i w p ł y w ó w B o r g e s a , J o y c e ' a , N a b o k o w a , K a f k i . A l e - d o d a w a ł - p o d e j m o w a n e13 Por. np. В. Рудинский,
Ненавистник России,
„Наша страна”, Buenos Aires
1 I 1994, nr 2265; M. Искрин,
Откровения „пушкиноеда"
, „Патриот”, 1994, nr 24.
14 Cyt. za: С. Соколов,
Американцы не могут понять - о чем это можно го
ворить два часа,
„Юность”, 1989, nr 12, s. 67.
p r z e z S o k o ł o w a t e m a t y s ą c z y s t o r o s y j s k i e . 16 W a r s t w ę f a b u l a r n ą u t w o r u , a z w ł a s z c z a j e g o w y m o w ę p o l i t y c z n ą , e t y c z n ą , w y c h o w a w c z ą , S o k o ł o w d e m o n s t r a c y j n i e o d r z u c a , u z n a j e z a z b ę d n y b a l a s t . M i m o t o d a j ą s i ę z a u w a ż y ć p e w n e p a r a l e l e t w ó r c z o ś c i t e g o z w o l e n n i k a s z t u k i c z y s t e j z u t w o r a m i r o s y j s k i c h r o m a n t y k ó w ( k t ó r y c h u z n a j e o n z a a w a n g a r d ę i c h e p o k i ) , z w ł a s z c z a P u s z k i n a i G o g o l a . S o k o ł o w w y z n a ł , ż e t o N a b o k o w z w r ó c i ł j e g o u w a g ę n a s t r o f ę z
E u g en iu sza O n ie g in a ,
w k t ó r e j j e s t m o w a o g o d z i n a c h p o p r z e d z a j ą c y c h ś w i t , g d y p a s t u c h m o ż e ł a t w o p o m y l i ć p s a - s t r a ż n i k a s t a d a z w i l k i e m , c z y l i p o r z e „ м е ж д у с о б а к о й и в о л к о м ” 17 18; o k r e ś l e n i e t o w y k o r z y s t a ł j a k o t y t u ł s w e j p o w i e ś c i . N i e t y l e w p ł y w u , i l e t e k s t o l o g i c z n y c h p a r a l e l i m i ę d z y t w ó r c z o ś c i ą P u s z k i n a a p r o z ą S a s z y S o k o ł o w a d o s z u k a ł s i ę W ł a d i m i r T u r b i n ; j e g o z d a n i e m „ g r o t e s k o w a f e e r i a p o w i e ś c i o w aP a lis a n d r ia
t o n i e j a k oE u g e-
n iu sz O n ie g in
e p o k i r o z w i n i ę t e g o s o c j a l i z m u ” , w i d a ć b o w i e m w n ie j „ ś w i a d o m ą k o n t y n u a c j ę t w ó r c z y c h z a s a d : z a r ó w n o b o h a t e r , j a k i p i s a r z o b s e r w u j ą s a m y c h s i e b i e n a p r z e ł o m i e h i s t o r y c z n e g o r o z w o j u j ę z y k a , m i ę d z y t y m c o d a w n e , u p o r z ą d k o w a n e , a t y m c o n i e u s t a b i l i z o w a n e , n o w e ” . 19 S k r y t ą , e z o t e r y c z n ą o b e c n o ś ćE u g en iu sza O n ie g in a
wP a lis a n d r ii
u p a t r u j e T u r b i n m . i n . w k a l e j d o s k o p o w o ś c i g a t u n k o w e j u t w o r u , w z a s a d a c h k o n s t r u o w a n i a f a b u ł y , i n t e r p r e t o w a n e j ( w g O l g i F r e j d e n b e r g ) j a k o „ s y s t e m m e t a f o r r o z b u d o w a n y c h w d z i a ł a n i e s ł o w n e ” 20, w a n a l o g i i i m i o n i n a z w i s k g ł ó w n y c h b o h a t e r ó w o r a z i c h u k r y t y c h z n a c z e ń ( E u g e n i u s z O n i e g i n - P a l i s a n d r D a l b e r g ) . T e m a t y k ę p u s z k i n o w s k ą o d n o t o w a ć t r z e b a r ó w n i e ż w t w ó r c z o ś c i S i e r g i e j a D o w ł a t o w a ( m a ł a p o w i e ś ćЗ ап оведн и к,
w k t ó r e j b o h a t e r - n a r - r a t o r B o r y s A l i c h a n o w p r a c u j e l a t e m j a k o p r z e w o d n i k w M i c h a j ł o w s k o j e ) o r a z Z i n o w i j a Z i n i k a ( k t ó r e g o p o w i e ś ćЛ о р д и е г е р ь
p r z e d s t a w i a o k o l i c z n o ś c i p o w s t a n i a P u s z k i n o w s k i e jU c zty p o d c z a s dżu m y).
O b a j c i a u t o r z y , c h o ć t a k o d s i e b i e r ó ż n i , t r a k t o w a l i P u s z k i n a p o d o b n i e - j a k o s y m b o l s z c z e r o ś c i , a u t e n t y z m u .16
Дж. Глед, op. cit., s. 182.
17 С. Соколов, В. Ерофеев,
Время для частных бесед,
„Октябрь”, 1989, nr 8,
s. 198.
18 В. Турбин,
Незадолго до водолея. Сборник статей,
Москва 1994, s. 104.
19 Ibidem, s. 108.
20 Ibidem.
Pisarze trzeciej emigracjii...
225
Z i n i k . o b e c n i e o b y w a t e l A n g l i i , w s w e j p r o z i e n o w e l i s t y c z n e j i p o w i e ś c i o w e j a n a l i z u j e n i e m a l z a w s z e p r o b l e m r o z d w o j e n i a ś w i a d o m o ś c i e m i g r a n t a , n ie p o t r a f i ą c e g o z a a k l i m a t y z o w a ć s i ę w n o w y c h w a r u n k a c h . P o w i e ś ćЛ о р д и е ге р ь
( 1 9 9 1 ) p r z e d s t a w i a s i l n e , l e c z m i m o t o c z ę s t o n i e d o s t r z e g a l n e w i ę z i m i ę d z y l u d ź m i o d m i e n n y c h k u l t u r . I l u s t r a c j ą o w y c h w i ę z i j e s t h i s t o r i a P u s z k i n o w s k i e g o p o e m a t uU c zta p o d c z a s d żu
m y.
J e d e n z b o h a t e r ó w u t w o r u ( a s ą t o e m i g r a n c i r o s y j s c y z p o k o l e n i a r ó w i e ś n i k ó w a u t o r a , u r o d z o n e g o w r o k u 1 9 4 5 ) , z b r a k u i n n e g o p ł a t n e g o z a j ę c i a p o d e j m u j e s i ę p r z e t ł u m a c z y ć n a a n g i e l s k i P u s z k i n o w s k ąU cztę
p o d c z a s dżu m y.
[ ...] w e r t u je b o g a t ą lit e r a t u r ą o d ż u m ie , b y p o z n a ć j a k n a jw ię c e j a n g ie l s k i c h s ł ó w , k ie p s k o z n a j ę z y k , l e c z u d a je , ż e j e s t ś w ie t n y m t łu m a c z e m . W s z y s t k o c z y t a , p ó k i s o b ie n ie p r z y p o m n ia ł, ż e c o ś p o d o b n e g o b y ło u P u s z k in a , n a p o d s t a w ie t r a g e d ii W i l s o n aM iasto dżumy.
A lu d z io m w y d a je s ię , ż e to w y m y ś l i ł P u s z k in . T y m c z a s e m J o h n W i l s o n is t n ia ł n a p r a w d ę . M o ż e i b y ł p o e t ą d r u g o r z ę d n y m , le c z n a p o c z ą t k u X I X w ie k u n a le ż a ł d o lu d z i n ie p r z e c ię t n y c h . W y d a w a ł z n a n e p is m o lit e r a c k ie , k i e r o w a ł k a t e d r ą f il o z o f i i n a u n iw e r s y t e c ie w E d y n b u r g u , b y ł n a j l e p s z y m p r z y j a c i e l e m W o r s w o r t h a i T o m a s z a D e Q u in c e y 'a , k t ó r e g o d o s k o n a le z n a ł D o s t o j e w s k i . I c o r o b i n a s z b o h a t e r ? Z n a j d u j e o r y g in a ł w b ib lio t e c e b r y t y js k i e j ( p r a w d ę m ó w i ą c , j a t a k p o s t ą p iłe m ) i o k a z u je s ię , ż e t e k s t P u s z k in o w s k i ( s p r a w d z ił e m ) j e s t d o s ło w n y m p r z e k ła d e m p o c z ą t k u I V a k t u tej t r a g e d ii W i l s o n a . J e s t to g ig a n t y c z n a t r a g e d ia o o b ję t o ś c i p o n a d 2 0 0 s t r o n , p r z e z k t ó r ą n ie p o d o b n a p r z e b r n ą ć . P u s z k i n w y b r a ł m a t y j e j f r a g m e n t , le c z p r z e k ła d j e s t n ie m a l d o s ło w n y . M ó j b o h a t e r b ie r z e w ię c o r y g in a ł i p r z e d s t a w i a j a k o w ł a s n y p r z e k ła d P u s z k i n o w s k ie j t r a g e d ii n a a n g ie ls k i. J e s t to s y m b o l te g o , c o d z ie je s ię z l i t e r a t u r ą s o w i e c k ą n a e m ig r a c ji lu b c o n a jm n ie j te g o , c o d z ie je s ię z e m n ą . T a k t e ż w y j a ś n i a ł Z i n i k z a m y s ł p o w i e ś c i . 21 A w i ę c i t y m r a z e m , n ie p o r a z p i e r w s z y z r e s z t ą , P u s z k i n s p e ł n i a r o l ę t e r a p e u t y c z n ą , p o z w a l a z r o z u m i e ć e m i g r a n t o m i c h w ł a s n e r o z t e r k i . D a j e s i ę t e ż z a u w a ż y ć w l i t e r a t u r z e t r z e c i e j e m i g r a c j i z j a w i s k o s k r a j n e , c z y l i ż e r o w a n i e n a P u s z k i n i e . O t o p r z y k ł a d : p o e t a i p r o z a i k W ł a d i m i r A r m a l i ń s k i z d o b y ł s k a n d a l i z u j ą c y r o z g ł o s m i s t y f i k a c j ąIn tym n y d zie n n ik
P u szk in a
o e r o t y c z n y c h p r z y g o d a c h p o e t y . D z i e n n i k ó w b y ł z w y c z a j n ą p o r n o g r a f i ą , p r z y c i ą g a j ą c ą u w a g ę d z i ę k i p o s t a c i r z e k o m e g o n a r r a t o r a-21
Por. : A. Wołodźko,
Pasierbowie Rosji. O prozaikach trzeciej emigracji,
War
szawa 1995, s. 93.
P u s z k i n a . 22 J e s t t o , j a k s i ę w y d a j e , j e d e n z n e g a t y w n y c h s k u t k ó w k o m e r c j a l i z a c j i l i t e r a t u r y , k t ó r a t a k ż e w p o s t s o w i e c k i e j R o s j i c z y n i i n t e l e k t u a l n e s p u s t o s z e n i a . T o s t a m t ą d p ł y n ą d z i ś s z e r o k i m s t r u m i e n i e m n o w e m i t y , w y w o ł a n e c h ę c i ą z w r ó c e n i a n a s ie b i e u w a g i i k u p n a a t r a k c y j n e g o t o w a r u w p o s t a c i o p o w i e ś c i - n p . o t y m , ż e p o t o m k i e m P u s z k i n a - w n u k i e m j e g o p o z a m a ł ż e ń s k i e g o s y n a ( w d o d a t k u z r o d z o n e g o z m a t k i - P o l k i , n i e j a k i e j A n g e l i k i D ę b i ń s k i e j ) , b y ł p o n o ć L e w T r o c k i . A l e i t e k o n f a b u l a c j e o r a z r o z w i j a j ą c e s i ę r ó w n o l e g l e n a u k o w e b a d a n i a n a d P u s z k i n e m ś w i a d c z ą , j a k b a r d z o p r z y d a t n ą d z i ś p o s t a c i ą j e s t w i e l k i p o e t a r o m a n t y c z n y , u r o d z o n y p r z e d d w u s t u l a t y . N i e p o d e j m u j ę s i ę o c e n i a ć , j a k w y m i e n i o n e w y ż e j i n t e r p r e t a c j e b i o g r a f i i P u s z k i n a m a j ą s i ę d o u s t a l e ń p u s z k i n o l o g i i . C h o ć s ą o p a r t e n a m a t e r i a ł a c h d o k u m e n t a r n y c h , w i d z ę w n i c h p r z e d e w s z y s t k i m d z i e ł a l i t e r a c k i e . A u t o r z y s t w o r z y l i s w o j e w ł a s n e , o d m i e n n e o d i n n y c h p o r t r e t y P u s z k i n a . I c h d o m y s ł y w y d a j ą s i ę n i e k i e d y z b y t d a l e k o p o s u n i ę t e . N i e u l e g a w ą t p l i w o ś c i , ż e k a ż d a e p o k a m a w ł a s n ą i n t e r p r e t a c j ę w i e l k i e j s z t u k i i l i t e r a t u r y - n a s z a , p r z y p a d a j ą c a n a k o n i e c t y s i ą c l e c i a i o k r e s r o z p a d u r o s y j s k i e g o i m p e r i u m , a b y ć m o ż e z m i e r z c h u k u l t u r y e u r o p e j s k i e j ( c o p r z e p o w i a d a ł n a k r ó t k o p r z e d ś m i e r c i ą W ł a d i m i r M a k s i m ó w ) , e p o k a p o s t m o d e r n i z m u w s z t u c e i c z a s c h a o s u - n i e w ą t p l i w i e w y w i e r a w p ł y w n a t o , ż e r ó w n i e ż P u s z k i n b y w a c o r a z c z ę ś c i e j s p y c h a n y z p o m n i k o w e g o p o s t u m e n t u , j a w i s ię j a k o p o s t a ć p e ł n a s p r z e c z n o ś c i , n i e r z a d k o w e w n ę t r z n i e p ę k n i ę t a .
