M. STÊPNIEWSKI, E. W£ODARCZYK (red.) – Wspomnienia. O ludziach... i geologicznej s³u¿bie dla kraju. Stowarzyszenie Emerytowanych Pracowni-ków Pañstwowego Instytutu Geologicznego, Warsza-wa 2019, 146 str.
Ksi¹¿ka ukaza³a siê pod koniec roku 2019, w którym obchodzono stulecie dzia³alnoœci Pañstwowego Instytutu Geologicznego. Jest to instytucja niezwykle zas³u¿ona dla Polski, zosta³a ona powo³ana tu¿ po odzyskaniu niepod-leg³oœci, kiedy m³ode pañstwo polskie nie mia³o jeszcze ustalonych granic, a we Lwowie toczy³y siê zaciek³e walki. Jak m¹dra i dalekowzroczna by³a to decyzja Sejmu pierw-szej kadencji niechaj œwiadczy fakt, ¿e dziêki temu, uboga wtedy Polska jest obecnie najzasobniejszym w surowce kopalne krajem w Europie.
Jako emerytowany profesor geologii, by³y: prorektor Uniwersytetu Warszawskiego, wiceprezes Centralnego Urzêdu Geologii oraz przewodnicz¹cy Rady Naukowej Pañstwowego Instytutu Geologicznego siêgn¹³em po tê ksi¹¿kê z wielk¹ ciekawoœci¹ i dok³adnie j¹ przeczyta³em. Odczu³em potrzebê, a nawet obowi¹zek, aby zabraæ g³os nie tylko na jej temat, ale i roli geologii we wspó³czesnym œwiecie i zadañ stoj¹cych przed Pañstwowym Instytutem Geologicznym (PIG) w drugim stuleciu istnienia. Co do niezbêdnoœci s³u¿by geologicznej w nowoczesnym euro-pejskim pañstwie, nie mam najmniejszych w¹tpliwoœci.
S³owa uznania wszystkim, którzy przyczynili siê do powstania tej ksi¹¿ki, w szczególnoœci inicjatorom tego trudnego przedsiêwziêcia. Ksi¹¿ka wyró¿nia siê estetycz-nym wygl¹dem, jest starannie i profesjonalnie zredagowa-na. Stanowi zbiór bardzo ró¿norodnych pod wzglêdem formy i treœci tekstów kilkunastu autorów, którzy s¹ bezpo-œrednio b¹dŸ rodzinnie zwi¹zani z instytutem. Niektóre wspomnienia maj¹ bardzo osobisty charakter, co dodaje autentycznoœci i wiarygodnoœci zawartych w ksi¹¿ce treœci. Jest ona bezcennym dokumentem dla tych, którzy w przy-sz³oœci zechc¹ poznaæ pozaprofesjonaln¹ przesz³oœæ insty-tutu, tê czêœæ jego historii, której nie ma w ¿adnych oficjalnych dokumentach archiwalnych, opracowaniach naukowych, jak np. atmosfera, warunki pracy, sylwetki ludzi. Dodatkowym walorem ksi¹¿ki s¹ liczne ilustracje, niektóre unikalne, z prywatnych archiwów. Dlatego publi-kacja ta, jako œwiadectwo kulturowej przesz³oœci, powinna siê znaleŸæ w zbiorach ogólnodostêpnych bibliotek, nie tyl-ko geologicznych. Natomiast wszystkie instytucje, szcze-gólnie te z d³ug¹, bogat¹ przesz³oœci¹, winny wspieraæ podobne inicjatywy.
Niestety œwiadomoœæ niezbêdnoœci s³u¿by geologicz-nej dla gospodarki du¿ego pañstwa i bezpieczeñstwa jego obywateli nie jest w polskim spo³eczeñstwie powszechna. W Polsce miêdzywojennej aktywnoœæ PIG-u by³a limi-towana niedoborami finansowymi. Mimo to jego dorobek do 1939 r. by³ znacz¹cy: rozpoznanie zasobów w obrêbie Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego (GZW), odkrycie z³ó¿ fosforytów, rudy ¿elaza czy badania przygotowawcze do melioracji Polesia. Najcenniejsze by³o jednak przygoto-wanie ludzi o wysokich kwalifikacjach, umo¿liwiaj¹cych podjêcie merytorycznej dzia³alnoœci instytutu niemal natychmiast po zakoñczeniu dzia³añ wojennych. O
póŸ-niejszych zadaniach polskiej geologii zdecydowa³a osta-tecznie polityka.
Po 1945 r., decyzj¹ przywódców zwyciêskich mo-carstw, Polska znalaz³a siê w jednym z antagonistycznych bloków. Równie¿ geologia musia³a zostaæ podporz¹dko-wana interesom narzuconego systemu gospodarczego.
W 1951 r. dyrektor instytutu Jan Czarnocki zosta³ stawiony przed dramatycznym wyborem, którego nie po-trafi³ dokonaæ: zostaæ urzêdnikiem czy podporz¹dkowaæ instytut urzêdnikom? Zdrowie dyrektora za³ama³o siê, odszed³ kilka miesiêcy póŸniej.
Pod naciskiem radzieckich doradców utworzono Cen-tralny Urz¹d Geologii i od niego zosta³ uzale¿niony dot¹d niezale¿ny PIG. Narzucony Polsce model gospodarczy, z dominuj¹cym przemys³em ciê¿kim, wymaga³ ogromnych iloœci surowców kopalnych, które mia³a zapewniæ s³u¿ba geologiczna, a przede wszystkim Instytut Geologiczny, który w nazwie straci³ wtedy, na blisko 40 lat, przymiotnik pañstwowy. Przed geologi¹ postawiono gigantyczne zada-nia wymagaj¹ce ogromnych pieniêdzy i licznej wysoko kwalifikowanej kadry, której brakowa³o.
Do stolicy œci¹gniêto z ca³ego kraju najwybitniejszych geologów ró¿nych specjalnoœci i na Uniwersytecie War-szawskim otwarto nowy wydzia³ – Wydzia³ Geologii. G³ównie absolwenci tej warszawskiej uczelni, ale te¿ kra-kowskich oraz nieliczni uczelni radzieckich przez kilka-dziesi¹t lat PRL-u dokonali dzie³a bezcennego dla gospodarki i nauki, dzie³a ogromnej wartoœci. Zostali oni trafnie i profesjonalnie ukierunkowani przez wybitnych, 617 Przegl¹d Geologiczny, vol. 68, nr 8, 2020
przedwojennych jeszcze pracowników instytutu (Rühle, Tyski, Po¿aryski i in.). Ich udzia³em by³o odkrycie i udoku-mentowanie gigantycznych zasobów surowców kopal-nych, bardzo dobre rozpoznanie budowy geologicznej kraju, tysi¹ce arkuszy map w ró¿nych skalach i wysoko cenionych publikacji naukowych. Polscy geolodzy dali siê poznaæ z najlepszej strony w wielu krajach.
Po transformacji politycznej i gospodarczej sytuacja polskiej geologii bardzo siê zmieni³a. Ograniczenie prac poszukiwawczych prowadzonych przez PIG spowodowa³o koniecznoœæ weryfikacji tematyki badawczej i zak³ócenia finansowania. Pojawi³y siê g³osy nieprzychylne instytuto-wi, sugerowanie politycznej niepoprawnoœci i osi¹gniêæ s³u¿by geologicznej przed transformacj¹.
Rozpowszechniono opinie o potrzebie ograniczenia kompetencji instytutu i zmianê statusu prawnego s³u¿by geologicznej. W 2018 r. wniesiono do Sejmu projekt usta-wy ca³kowicie zmieniaj¹cy rolê i usytuowanie geologii w pañstwie. W projekcie zaproponowano utworzenie Pol-skiej Agencji Geologicznej, g³ównie kosztem Pañstwowe-go Instytutu GeologicznePañstwowe-go.
Nieprzychylne polskiej geologii i Pañstwowemu Insty-tutowi Geologicznemu poczynania pocz¹tkowo obserwo-wa³em ze zdziwieniem, potem z coraz wiêkszym
nie-pokojem. Oceniam je jako niem¹dre, szkodliwe, a nawet niebezpieczne dla pañstwa i jego mieszkañców.
Rola geologii jest teraz nawet wa¿niejsza ni¿ na pocz¹tku lat 50. ub.w. Tylko geolodzy s¹ w stanie uchroniæ przed zniszczeniem najcenniejszy skarb, jakim obdarzy³a nas natura, zbiorniki wód podziemnych, a tak¿e lepiej gospodarowaæ zasobami wód powierzchniowych. Tylko geolodzy bêd¹ w stanie œledziæ i oceniaæ zagro¿enia œrodo-wiskowe. Bez wiedzy i badañ geologów nie bêdzie mowy o lokalizacji elektrowni, nie tylko atomowej, ani mniej wa¿nych inwestycji. Geolodzy powinni prowadziæ badania wyprzedzaj¹ce, a tak¿e badania podstawowe. Musz¹ pe³niæ ci¹g³¹ s³u¿bê i nikt nie jest w stanie przewidzieæ jakie zada-nia przed nimi mog¹ siê pojawiæ w przysz³oœci.
Poprawianie dobrego zwykle nie koñczy siê dobrze, o czym powinni pamiêtaæ reformatorzy geologii.
Zas³ugi Pañstwowego Instytutu Geologicznego dla pañstwa i spo³eczeñstwa s¹ oczywiste. Pamiêæ o jego do-robku jest bezcenna, dlatego autentyczne relacje nielicznej ju¿ garstki seniorów, b¹dŸ ich bliskich, którzy byli w stanie opowiedzieæ o ludziach i zdarzeniach z przesz³oœci istytutu, s¹ tak wa¿ne.
Stanis³aw Or³owski Emerytowany profesor geologii UW
618
