Wydziaá Neofilologii, UAM PoznaĔ, 2006
WYPEàNIENIE POSTPOLA WE WSPÓàCZESNEJ NIEMCZYħNIE
BEATAMIKOàAJCZYK
Przedmiotem niniejszej pracy jest próba przedstawienia moĪliwoĞci wypeánienia tzw. postpola lub pola tylnego (w gramatyce niemieckojĊzycznej okreĞlanego terminem das Nachfeld) we wspóáczesnej niemczyĨnie.
PoniewaĪ opieram siĊ na pracach w jĊzyku niemieckim, a wydane dotychczas gramatyki jĊzyka niemieckiego napisane po polsku nie opisują szczegóáowo szyku czáonów zdania, tak wiĊc nie stosują potrzebnej w tym tekĞcie terminologii, przytaczane tu polskie nazwy są wynikiem moich wáasnych (mniej lub bardziej udanych) prób táumaczenia terminów niemieckich. Dlatego przytaczam takĪe zawsze w takich przypadkach odpowiednie pojĊcie niemieckie.
Jak powszechnie wiadomo szyk czáonów zdania stanowi przedstawienie abstrakcyjnego szkieletu konstrukcji zdaniowej (w jego strukturze hierarchicznej) w postaci linearnego ciągu wyrazów stojących obok siebie. Szyk czáonów zdania peáni wiĊc funkcjĊ skáadniową obejmująca budowĊ zdania i jego strukturĊ oraz funkcje wykraczające poza skáadniĊ, odnoszące siĊ do np. stylistyki, struktury tekstu, semantyki oraz zagadnieĔ komunikacji.
` Zjawiska determinujące serializacjĊ w danym jĊzyku moĪna – bardzo ogólnie – podzieliü na dwa zakresy:
1. strukturĊ informacyjną zdania okreĞloną przez funkcjĊ komunikacyjną wypowiedzenie, jego zanurzenie w konkretnej sytuacji lub tekĞcie. WystĊpuje wiĊc zaleĪnoĞü pomiĊdzy wartoĞcią informacyjną poszczególnych czáonów a ich pozycją w zdaniu. Mowa tu oczywiĞcie o funkcjonalnej perspektywie zdania oraz rozróĪnianiu miĊdzy tematem a rematem. Jest to fenomen w podobny sposób determinujący serializacjĊ w róĪnych jĊzykach oraz 2. strukturĊ budowy konkretnego jĊzyka oraz zaleĪnoĞci pomiĊdzy budową
morfologiczną czáonów zdania a ich zachowaniem w zdaniu. Badania porównawcze wykazują, Īe istnieje Ğcisáa zaleĪnoĞü miĊdzy tymi czynnikami.
Beata Mikoáajczyk 140
Im mniej zróĪnicowana morfologia, tym bardziej sztywny szyk. Im mniej wiĊc wykáadników fleksyjnych oznaczających jednoznacznie poszczególne funkcje wyrazów lub grup wyrazowych w zdaniu jako np. podmiot, dopeánienie czy okolicznik, tym wiĊksza rola ich miejsca w zdaniu (ustalona pozycja) w procesie ich identyfikacji.
Postpole zdefiniowaü moĪna za pomocą innych elementów linearnego áaĔcucha zdania, np. za pomocą staáej pozycji orzeczenia.
We wspóáczesnej niemczyĨnie ĞciĞle uregulowane jest miejsce czasownika odmiennego oraz pozycja pozostaáych elementów orzeczenia záoĪonego. W zdaniu gáównym dwudzielnoĞü orzeczenia záoĪonego ujawnia siĊ wyraĨnie w pozycjach zajmowanych przez obie czĊĞci orzeczenia. Tworzą one wspólnie tzw. ramĊ lub klamrĊ zwaną zazwyczaj w literaturze przedmiotu zdaniową lub czasownikową (Satzrahmen, Verbalklammer). Nazwy te wskazują na dwa fakty,
1. po pierwsze rama ta ogarnia sobą elementy w zdaniu zawarte zdanie i odgranicza zdanie od innych
2. oraz po drugie w jej skáad wchodzą elementy reprezentujące tylko jedną czĊĞü mowy – czasownik.
Jednak nie dzieje siĊ tak we wszystkich przypadkach, dlatego terminy te nie wydają mi siĊ adekwatne. ZwaĪywszy na fakt, Īe klamra ta – we wszystkich przypadkach – ma jedną funkcjĊ – jest jedynie gwarantem niezmiennej pozycji jej czĊĞci skáadowych wobec innych czáonów zdania, uĪywam nazwy klamry lub ramy pozycyjnej (Positionsklammer). Klamra ta dzieli zdanie na pola topologiczne. Termin ten zaczerpnĊáam od Kromanna (1974, 1975).
Badania nad serializacją zdania niemieckiego mają dáugą historiĊ a ich przedstawienie nie naleĪy do zadaĔ niniejszej pracy. Wspomnieü naleĪy tylko pierwszy podziaá struktury linearnej zdania na czĊĞci, który zostaá dokonany w 1937 r. przez Ericha Dracha. WyróĪniaá on w zdaniu gáównym przedpole (pole przednie),Ğrodek oraz postpole (pole tylnie).
Vorfeld Mitte Nachfeld
* Verbum finitum ***
Ausdruckstelle Geschehen Erläuterungen
Anschluss Geschehen Eindruckstelle
Drach (1937: 16)
Dalsza – bardzo bogata – dyskusja nad budową zdania, uwzglĊdniająca problematykĊ serializacji doprowadziáa do potrzeby, wyartykuáowanej przez Kromanna w 1975 roku, oddzielenia od poziomu syntaktycznego (syntagmatycz-nego) zdania jego poziomu topologicznego. Zjawiska znajdujące siĊ na tych poziomach wprawdzie bardzo czĊsto „wspóádziaáają ze sobą”, áączą siĊ ze sobą, lecz nie jest to w kaĪdym przypadku oczywiste i jedynie moĪliwe.
Wypeánienie postpola we wspóáczesnej niemczyĨnie 141
Kromann stwierdza co nastĊpuje:
Als syntagmatische kette verstehen wir auf der satzstufe eine aufgrund eines verbnukleus gestiftete prädikation mit ergänzungen und angaben. Unter topologischer kette verstehen wir die von der linearität der zeichen her notwendig gegebene dimension der linearen abfolge sprachlicher zeichen. Syntagmatik gibt also regeln an für die bildung syntagmatischer ketten der inhaltsebene. Topologie gibt die regeln an die für bildung linearer ketten der ausdrucksebene, und die linearen ketten sind also als ausdrucksformen syntagmatischer ketten anzusehen, so daß im prinzip einer syntagmatischen kette eine oder mehrere lineare ausdrucksformen entsprechen. (Kromann 1975: 100)
Takie rozróĪnienie umoĪliwia m.in. opis róĪnorodnych wariantów pozycyjnych tej samej struktury skáadniowej. Warianty owe nie zawsze zaleĪą od faktorów skáadniowych, lecz np. stylistycznych, czy pragmatycznych czy tekstowych.
Niemieckie zdanie oznajmujące proste podzieliü moĪna w oparciu o tĊ propozycjĊ na 5 pól topologicznych: przedpole (pole przednie), lewą czĊĞü klamry pozycyjnej, pole Ğrodkowe, prawą czĊĞü klamry pozycyjnej oraz postpole (pole tylnie).
Vorfeld linker Teil der Positionsklammer Mittelfeld rechter Teil der Positionsklammer Nachfeld
Postpole ograniczone jest z jednej strony prawą czĊĞcią klamry pozycyjnej, a z drugiej strony jego zasiĊg koĔczy siĊ wraz ze zdaniem.
NajwaĪniejsze i najbardziej znane opisy szyku czáonów zdania w jĊzykoznawstwie germaĔskim (Hoberg 1981, Engel 1988, 1998, Duden 1984, Askedal 1986, Griesbach 1986, Weinrich 1993) zakáadają istnienie postpola w zdaniu.
Wszystkie z nich w sposób bardzo podobny opisują zasady obsadzania tego pola topologicznego. StreĞciü te propozycje moĪna w dwóch punktach:
1. Postpole obsadzone jest fakultatywnie. Jego wypeánienie nie wpáywa na strukturĊ zdania jak jest to w przypadku przedpola a w bardzo wielu zdaniach pozostaje ono puste. Wtedy prawa czĊĞü klamry pozycyjnej stanowi ostatnią czĊĞü skáadową zdania.
2. JeĞli w postpolu pojawia siĊ jakiĞ element, to znajduje siĊ tam z przyczyn stylistycznych, jako element wyáączony z ramy pozycyjnej (tzw. die
Ausklammerung).
Reasumując wypeánienie postpola byáoby zatem tylko zjawiskiem fakultatyw-nym, a co za tym idzie fenomen ten mógáby zostaü przypisany stylistyce, a nie gramatyce. MoĪna byáoby rozpatrywaü to zagadnienie z pozycji struktury tekstu a nie gramatyki zdania.
Takie stawianie sprawy uwarunkowane jest z pewnoĞcią historycznie, Adelung czy Heyse a za nimi inni autorzy gramatyk normatywnych, uznawali za
wáaĞciwe, prymarne wypeánianie pola Ğrodkowego. Stosowanie czáonów zdania w postpolu traktowali jako sekundarne w stosunku do tej pozycji oraz rzadkie.
Wraz z postĊpującym procesem tzw. „osáabiania klamry” (die Auflockerung
der Klammer) opisywanym przez Engla w 1970r. przybywa zdaĔ z wypeánionym
polem tylnim. Są one szczególnie czĊste w jĊzyku mówionym, w którym konstruowanie zdaĔ jest procesem bardzo dynamicznym związanym z parametrem czasu. W sytuacji komunikacji za pomocą jĊzyka mówionego niemoĪliwa (lub tylko bardzo rzadko moĪliwa) jest korekta wypowiedzi. W jĊzyku mówionym oprócz wyjĊcia z ramy zdaniowej, moĪliwe jest równieĪ tzw. Nachtrag, czyli uĪycie elementu poza ramą pozycyjną wynikające z chĊci np. dopowiedzenia czegoĞ lub uzupeánienia wypowiedzi, której nie moĪna juĪ skorygowaü.
Jednak równieĪ w jĊzyku pisanym widoczne jest coraz czĊstsze obsadzanie postpola. Z pewnoĞcią – szczególnie w tekstach klasyfikowanych jako literackie czy publicystyczne – nie moĪe byü mowy o podobnej motywacji wypeániania tego pola typologicznego jakie ma miejsce przy wyjaĞnianiu tego fenomenu w jĊzyku mówionym. UĪycie element w polu tylnym jest albo Ğwiadomą decyzją producenta tekstu (naturalnie, gdy ma on do dyspozycji równieĪ zastosowanie danego elementu w innej pozycji) lub jako fakt wymuszony przez system.
Niektórzy badacze, jak Grubaciþ twierdzą i to juĪ w roku 1965, Īe wypeánienie pola tylnego traktowaü naleĪy bardzo czĊsto nie jako motywowane stylistycznie lecz jako formĊ paralelną (i neutralną) w stosunku do pozycji w polu Ğrodkowym. Wykazują, Īe badany element moĪe znaleĨü siĊ w obu tych miejscach bez widocznych zmian w znaczeniu lub zawartoĞci informacyjnej.
Te wszystkie dotychczasowe stwierdzenia wydają mi siĊ niewystarczające i prowadzą w mojej ocenie niewątpliwie do zawĊĪenia problemu.
SądzĊ, Īe badając wypeánienie postpola naleĪy spróbowaü znaleĨü odpowiedzi na nastĊpujące pytania wyjĞciowe:
(1) W jakich warunkach przeniesienie elementu z pola Ğrodkowego do tylnego jest motywowane stylistycznie?
(2) Czy jest moĪliwe, a jeĪeli tak, to w jakich warunkach siĊ odbywa tzw. wyjĊcie poza ramĊ pozycyjną (Ausklammerung), które potraktowaü naleĪaáoby jako stylistycznie naturalne. Dodatkowo naleĪaáoby stwierdziü, która z obu pozycji jest wspóáczeĞnie preferowana przez uĪytkowników jĊzyka?
(3) NaleĪy równieĪ postawiü pytanie, czy istnieją we wspóáczesnej niemczyĨnie przypadki wypeániania postpola, których nie moĪna zakwalifikowaü jako wyáączenia z ramy pozycyjnej oraz – w przypadku pozytywnej odpowiedzi – precyzyjnie opisaü warunki ich wystĊpowania?
Analizy dokonaü moĪna stosując bardzo prosty test, który nazwaáam testem wáączenia w obrĊb klamry pozycyjnej (der Einrahmungstest). W przypadku zdania z niekompletną ramą pozycyjną (istniejącej wirtualnie) naleĪy ją zrekonstruowaü
tworząc orzeczenie záoĪone za pomocą zastosowania np. czasu przeszáego Perfekt lub czasownika modalnego.
Analiza wielu tekstów – czy literackich czy publicystycznych – które ukazaáy siĊ drukiem po raz pierwszy w drugiej poáowie 20go wieku wykazuje, Īe wystĊpuje w nich bardzo wiele zdaĔ z wypeánionym postpolem, którego nie moĪna traktowaü jako wyjĊcia z klamry pozycyjnej. Termin ten bowiem zakáada, Īe elementy zdania znajdujące siĊ w polu tylnym mogą znaleĨü siĊ równieĪ w polu Ğrodkowym. Jedyna róĪnica miĊdzy takimi dwoma zdaniami miaáaby charakter jedynie stylistyczny czy wiązaáaby siĊ z inną wartoĞcią informacyjną tego elementu. Jednak wstawienie danego czáonu do pola Ğrodkowego nie wpáywaáoby na poprawnoĞü gramatyczną zdania, jak to dzieje siĊ w zdaniach (1,2).
(1) Sie sind auf eine leidenschaftliche Weise typisch für dieses Land. (1a) Sie sind auf eine leidenschaftliche Weise für dieses Land typisch.
(2) Ich bin erschüttert über meine Genialität. (2a) Ich bin über meine Genialität erschüttert.
Przedstawmy nastĊpujące zdania: (3) Ich will nicht wissen, ob er kommt. (3a) *Ich will, ob er kommt, nicht wissen.
(4) Nun trat in Erscheinung, wie stark die Regierung war. (4a) *Nun trat, wie stark die Regierung war, in Erscheinung.
(5) Du hast doch gesehen, dass Onkel Limburg etwas auf den Brief geschrieben hat. (5a) *Du hast doch dass Onkel Limburg etwas auf den Brief geschrieben hat gesehen.
Moim zdaniem tego typu wypeánienie postpola nie moĪe byü traktowane jako problem stylistyczny, lecz czysto gramatyczny, skáadniowy. PoniewaĪ elementy stojące pierwotnie w polu tylnym nie mogą zostaü wprowadzone do pola Ğrodkowego. Taka transformacja prowadzi do tworzenia zdaĔ gramatycznie niepo-prawnych. Wszyscy badani przeze mnie rodzimi mówcy jĊzyka niemieckiego uwaĪali przykáady (3a, 4a, 5a) za gramatycznie niepoprawne. Tak wiĊc nie moĪe byü tu mowy o tzw. wyjĊciu z ramy pozycyjnej. Element z postpola nie moĪe znaleĨü siĊ miĊdzy obu czĊĞciami tej klamry.
JuĪ taka prosta – powyĪej przedstawiona transformacja – prowadzi do wyróĪnienia dwóch sposobów wypeániania postpola, po pierwsze uwarunkowanego gramatycznie oraz po drugie ze wzglĊdu na efekty stylistyczne.
Dalsza analiza powinna wykazaü jakie czáony i w jakich warunkach mogą stanowiü wypeánienie postpola uwarunkowanego gramatycznie i stylistycznie. Nie wdając siĊ w szczegóáy analizy przechodzĊ do omówienia do prezentacji jej wyników.
W polu tylnym wystĊpuje bardzo czĊsto, jeĞli nie we wszystkich przypadkach jego uĪycia porównanie za pomocą wie lub als.
Beata Mikoáajczyk 144
(6) Ein schönes Begräbnis ist wichtiger als der Genesungsurlaub in der Schweiz. (6a) Ein schönes Begräbnis ist als der Genesungsurlaub in der Schweiz wichtiger. (7) Wer hier vor mehr als sechs Mikrophonen spricht, hat selbstverständlich mehr zu
sagen als andere.
(7a) Wer hier vor mehr als sechs Mikrophonen spricht, hat selbstverständlich mehr als
andere zu sagen.
(8) Sie hat die Bücher besser behandelt als er. (8a) Sie hat die Bücher besser als er behandelt.
(9) (...) und hat sich für ihn abgerackert wie ein Dienstbot’. (9a) (...) und hat sich für ihn wie ein Dienstbot’ abgerackert.
Mogą one zostaü wstawione w klamrĊ pozycyjną (o czym Ğwiadczą zmodyfikowane zdania 6a – 9a), lecz w rzeczywistoĞci spotyka siĊ juĪ zdania z tą pozycją porównaĔ niezwykle rzadko. JuĪ w roku 1968 Beneš stwierdziá, Īe taka pozycja porównaĔ staáa siĊ normą gramatyczną. Badacz twierdzi, iĪ ich miejsce w polu tylnim nie powinna byü wiĊc traktowane nie jako pozycja nacechowana stylistycznie lecz zupeánie neutralna.
A teraz o innym typie wypeánienia postpola.
WĞród czáonów, które najczĊĞciej spotykane są w postpolu naleĪą zdania podrzĊdnie záoĪone, poáączone ze zdaniem gáównym róĪnorodnymi elementami áączącymi: spójnikami (dass, weil, da, ob) oraz przysáówkami pytajnymi (tzw
w-Fragewörter). Jednak nie sam fakt reprezentowania czáonu zdania przez zdanie podrzĊdnie záoĪone, lecz takĪe przede wszystkim funkcja skáadniowa zdania czáonowego w zdaniu gáównym decyduje o tym, czy zdanie owo moĪe znaleĨü siĊ w poluĞrodkowym czy teĪ nie. Obrazuje to przykáad np.
(10) Mich hat die Ungewissheit beunruhigt, ob er kommt. (10a) Mich hat die Ungewissheit, ob er kommt beunruhigt.
Testu wstawienia do ramy pozycyjnej nie zdaáy zdania podmiotowe i dopeániaczowe.
(11) Er hat gesehen, wie sie auf ihn zukam. (11a) *Er hat, wie sie auf ihn zukam, gesehen. lub prezentowane juĪ przykáady 3-5.
Inne typy zdaĔ podrzĊdnie záoĪonych mogą zostaü uĪyte w polu Ğrodkowym, co ukazuje przykáad 10.
Dotychczasowy wywód pozwala na wyróĪnienie trzech typów obsadzenia pola tylnego:
Po pierwsze – uwarunkowane stylistycznie lub / i kontekstowo wyáączenie czĊĞci zdania, które neutralnie stoją w polu Ğrodkowym.
Są to czĊsto obszerne czĊĞci zdania, które znajdują siĊ poza klamrą
Wypeánienie postpola we wspóáczesnej niemczyĨnie 145
pozycyjną, by uproĞciü strukturĊ wypowiedzenia i uáatwiü jego zrozumienie np. (12) Ich möchte mich mit meiner Frau unterhalten über meine Frau, mich, unsere
Ehe, Kunst und Fernsehen, Haushalt, Reparaturenn, Neuanschaffungen, unsere Kinder (Zustand und Perspektive), das Leben, Qualifizierung, Weiterbildung.
(13) “Thomas”, begann der Vater und wollte eine lange, strenge Rede halten von dem
kaputten Fenster, von dem Puddingrest, von der Angst und Sorge, die seine Familie von einer halben Stunde gehabt...
(14) Nun könne der frühere Gesundheitszustand nur wiederhergestellt werden durch
die gründliche Austreinung des Fliudums vermittels eines von ihm, Taillade-Espinasse, ersonnenen Vitalluftventilationsapparetes
Po drugie – wyáączenie z ramy pozycyjnej elementów, które mogą staü zarówno w polu Ğrodkowym jak i tylnym, a obie te pozycje traktowane są jako neutralne i poprawne gramatycznie.
Dotyczy to przede wszystkim fraz z als i wie (zdania 6 – 9).
Po trzecie – gramatyczne wypeánienie postpola przez czáony, których nie moĪna traktowaü jako wyklamrzenie, poniewaĪ nie mają one swojego miejsca w poluĞrodkowym.
Są to czĊĞci zdania reprezentowane przez zdanie podrzĊdnie záoĪone. Zjawisko to dotyczy obligatoryjnych uzupeánieĔ czasownika – podmiotu i dopeánieĔ. Stawiam tu hipotezĊ, Īe warunkiem determinującym pozycjĊ tych czáonów w postpolu jest fakt, Īe brakuje im wskazania przypadku (tzw.
Kasusmarkierung), które sytuuje daną czĊĞü zdania w grupie czasownika. Jego brak wyklucza dany element z tego powodu z pola Ğrodkowego. Uzupeánienia czasownika tego samego typu, lecz z korelatem wskazującym na ich wyraĨny związek z czasownikiem mogą znaleĨü siĊ w polu Ğrodkowym:
(15) Ich habe mich darüber gefreut, dass er kommt. (15a) Ich habe mich darüber, dass er kommt gefreut. (16) Ich werde warten, dass sie etwas sagt. (16a) Ich werde darauf, dass sie etwas sagt warten.
Bibliografia
Askedal, John Ole (1984): Über die Unterscheidung von Ergänzungen und Angaben in der Valenzgrammatik. Eine Ideenskizze. In: Arbeitsbereiche des germanistischen Instituts der Universität Oslo, S. 43-78.
Beneš, Eduard (1968): Die Ausklammerung im Deutschen als grammatische Norm und als stilistischer Effekt. In: Muttersprache 78, S. 289-298.
Drach, Erich (1937/1963): Grundgedanken der deutschen Satzlehre, Frankfurt/M: Diesterweg. Drosdowski, Günther (Hrsg.) (= DUDEN) (1984, 1995): Duden. Grammatik der deutschen
Engel, Ulrich (1970): Studie zur Geschichte des Satzrahmens und seiner Durchbrechung. In: Studien zur Syntax des heutigen Deutsch. Mannheim: IdS Mannheim, S. 45-102. Engel, Ulrich (1988 / 1998): Deutsche Grammatik. Heidelberg: Groos.
Griesbach, Heinz (1986): Grammatik der deutschen Sprache. München: Hueber.
Grubaþiþ, Emilia (1965): Untersuchungen zur Frage der Wortstellung in der deutschen Prosadichtung der letzten Jahrzehnte. Zagreb: Philosiophische Fakultät der Universität Zagreb, Abteilung für Grammatik.
Haftka, Brigitta (1981): Reihenfolgebeziehungen im Satz (Topologie). In: Flämig, Walter/Heidolph, Karl Erich/Motsch, Wolfgang (Hrsg.): Grundzüge einer deutschen Grammatik. Berlin: Akademie, S. 702-764.
Hoberg, Ursula (1981): Die Wortstellung in der geschriebenen deutschen Gegenwartssprache. München: Hueber.
Kromann, Hans-Peder (1974): Satz, Satzklammer und Ausklammerung. In: Kopenhagener Beiträge zur Germanistischen Linguistik 4, S. 7-82.
Kromann, Hans-Peder (1975): Alte Wortstellungsregeln in neuer Sicht. Skizze einer topologischen Paradigmatik. In: Deutsche Sprache, Heft S. 97-119.
