Studia Teologiczne Biał., D roh., Łom.
12(1994)
IDEA ZJEDNOCZENIA NARODU
W NAUCZANIU PROROCKIM
PODSTAWOWA BIBLIJNA TERMINOLOGIA HEBRAJSKA
Treść: W stęp; I. Pojęcia określające gromadzenie narodu: Dsp, qbs; II. Terminy ujmujące pow rót narodu do ojczyzny: clh, js =, bóD, sub; III. Term inologia oznaczająca zbawienie oraz ratunek: nsl, pit, mít, jš c ; IV. Słownictwo związane z pojęciem wykupienia, uwolnienia: pdh, g^l; V. Rdzeń š 3r, pozostać, zostaw ić resztę. KS. W O JCIEC H M IC H N IE W IC Z
W S T Ę P
W śród całego szeregu interesujących zagadnień, jak ie prorocy-p isarze p oruszają w przypisyw anych im K sięgach, jednym z ważniejszych jest tem at zjednoczenia n a ro d u . N ie byłby on ta k zajm ujący, gdyby nie jego w ieloaspe- ktow ość, k tó rą d ostrzega się w poszczególnych w ypow iedziach p ro ro k ó w . R az m ów ią oni o zjednoczeniu n a ro d u w aspekcie politycznym (zew nętrznym ), innym znów razem zjednoczenie to m a c h a ra k te r duchow y (w ew nętrzny). Są zapowiedzi zjednoczenia przyjm ujące k ształt k o n k re tn y c h w ydarzeń h istorycz nych, ale też n iejed n o k ro tn ie zjednoczenie je st zapow iad ane ja k o w ydarzenie, k tóre nastąp i w odległej eschatologicznej przyszłości, sięgającej p o za ob ecną (ziemską) rzeczyw istość. N ajb ard ziej je d n a k ciekaw e w tej ró żn o ro d n o ści aspektów jest to, że p rzedm iotem zjednoczenia u wielu p ro ro k ó w jest nie tylko N aród W ybrany (Izrael) czy ew entualnie tzw. R eszta, ale rów nież n aro d y pogańskie.
Celem niniejszego arty k u łu jest przedstaw ienie podstaw ow ych term inó w biblijnych z języka hebrajskiego, k tó ry m i posłużyli się p ro rocy -p isarze przy ukazaniu idei zgrom ad zen ia n a ro d u w ybranego. Pojęcie: terminologia zjednocze
nia jest rozum ian e szeroko, obejm uje bow iem nie tylko term in y określające
grom adzenie n a ro d u w sensie ścisłym (przedm io t p a ra g ra fu I), ale także słownictwo zw iązane z ideą p o w ro tu n a ro d u do ojczyzny (p a ra g ra f II), pojęcia obrazujące zbaw ienie i ra tu n e k (p a ra g ra f III) o ra z w ykupienie i uw olnienie
z niewoli (p a ra g ra f IV). A rty k u ł kończy się om ów ieniem istotnego w n au c zan iu niektóry ch p ro ro k ó w p ojęcia š 3r (p a ra g ra f V). W szystkie term iny p rzedstaw io ne w niniejszym o p ra co w an iu są z a o p a trz o n e n a k o ń cu każdego p a ra g ra fu w swoje odpow iedniki w języ k u greckim w edług tłum aczenia S ep tu ag in ty 1.
I. P O JĘ C IA O K R E Ś L A JĄ C E G R O M A D Z E N IE N A R O D U : 3sp, qbs 1. qbs, zbierać, gromadzić2.
R dzeń qbs w ystępuje w ST 129x. P o jaw ia się we w szystkich ko niu g acjach czasow nikow ych z w yjątkiem hifil i h ofal (najczęściej w qal: 38x, nifal: 31x (Iz 8x) i piel: 49x (Iz i E z k ażdy 1 lx ) o ra z d w u k ro tn ie w form ie rzeczow nikow ej: q% usah
{gromadzenie, E z 22,20) oraz qibbûs {zbiór, Iz 57,13).
U p ro ro k ó w , zw łaszcza w tek stac h ap okaliptyczny ch, qbs o znacza działal ność Jah w e g rom adzącego zw ierzęta n a ostateczny sąd n ad n a ro d a m i (Iz 34,15 — p tak i d rap ieżn e celem są d u n ad E dom em ; Ez 39,17 — p tak i i zw ierzęta p olne dla d o k o n a n ia sąd u n ad G ogiem ). Jedynie u J1 4,11 Jah w e zb iera ludzi ze wszystkich n a ro d ó w n a dzień sw ojego sądu. T erm in qbs użyty w qal lub nifal określa zatem zgrom adzenie w celu p rz y g o to w an ia eschatologicznego sąd u Jahw e (np. Iz 27,1-3; E z 16,37). N a ogół nie jest to sąd n ad Izraelem (w yjątek stanow i tekst E z 22,17-22).
U D e u te ro - i T rito iz a ja sz a qbs w ystępuje jedy nie w m ow ach Jah w e zapow iadających rozp o czy n ający się czas zbaw ienia. W tek stach : Iz 43,9; 45,20; 49,18; 60,4 (= 4 9 ,1 8 ); 60,7 w szystkie ludy zb ierają się (qbs) n a Syjonie, aby wysławiać po tęgę Jah w e. N a to m ia s t Iz 48,14; 56,8 m ó w ią o spro w adzen iu (qbs) rozproszonego Iz rae la p o n o w n ie do swego k raju . P o d o b n ie ja k D e u te ro - i T rito izajasz tak że p ro r o k O zeasz używ a słow a qbs n ad a ją c m u znaczenie zbaw ienia n a ro d u izraelskiego (2,2). Przyjm ie o n o form ę p on ow n ego po łączenia rozdzielonych k rólestw , P ó łn o cn eg o i P ołudniow ego.
Z g rom ad zenie Iz ra e la w epoce m esjańskiej bard zo często o k reśla term in qbs w koniugacji intensyw nej piel (Ez 20,34; 34,13; Z a 10,10). P o d m io tem działania w w iększości p rz y p ad k ó w jest Ja h w e 3. R dzeń qbs użyty w piel akcentuje — w przeciw ieństw ie do qal —· nieoczekiw ane lub też n a tu ra ln e , ale nie bez pow ażnych k ło p o tó w , dojście do celu, w ypełnienie4. T ak ie rozum ienie tego term in u p o jaw ia się u tych p ro ro k ó w -p isarz y , d la k tó ry ch czasow nik qbs w koniugacji piel stał się soteriologicznym term inem technicznym (np. So 3,19 o raz Z a 10,9 — p ro ro c y ci używ ają qbs p araleln ie do j s c, uratować, zbawić).
1 In fo rm ac je d o ro z d z . I są zaczerp n ięte p rzed e w szystkim z a rty k u łó w zam ieszczonych w słow nikach teolo g iczn y ch T H A T i T W A T .
2 Z o b . J . F . A . S a w y e r , qbs, sam m eln, T H A T II s. 583-586; P . M o m m e r , qbs, T W A T VI s. 1144-1149.
3 W yjątki: Iz 13,14; 22,9; 62,9; J r 4 9 ,5 ; O z 9,6; JI 2,6; M i 1,7; N a 2,11; 3,18; Iz 34,16 (D u ch Jahw e).
4 Z o b . E . J e n n i , D a s hebräische Piel, Z ü rich 1968, s. 186-189. U p o d sta w y w iększości tych św iadectw stoi p ro g ra m o w y tek s t P w t 30,3n, p rezen tu jący n a stę p u ją c ą m yśl teo lo g iczn ą n a u k i p ro ro k ó w : jeśli Izrael n a w ró ci się (sub) n a w ygn an iu , w tedy Jah w e zm iłuje się n ad n im i, zg ro m ad zi (qbs piel) w szystkich ro z p ro s zo n y c h i sp ro w ad zi ich (bóD hif.) p o n o w n ie d o ich k ra ju ; z o b . też P . M o m m e r , s. 1144- 1149).
ID E A Z JE D N O C Z E N IA N A R O D U 89
Świadectwem takiego za sto so w an ia term in u qbs są też n iek tó re w yroki przeciw ko obcym n aro d o m , p o d k reślające, iż nie m a ją one nik og o, k to by je zgrom adzi! czyli zbaw ił (N a 3,18: N iniw a; Iz 13,14: B abilonia; J r 49,5: zbiegow ie am m onic- cy). W edług p ro ro k a Ezechiela zbaw ienie d o k o n u je się przed e w szystkim poprzez sąd, d latego też Jah w e grom adzi (qbs) n aró d n a pustyni, by w pierw go oczyścić, zanim udzieli m u eschatologicznego p o k o ju (20,34).
T erm inem qbs w k oniugacji intensyw nej określa się też chętnie czynność p asterza grom adzącego ro z p ro szo n e owce (Iz 40,11; J r 31,10; E z 34,13; M i 2,12). Jest to sym boliczny, lecz b ard zo w ym ow ny o b ra z k ró la troszczącego się o swoich poddanych. P ro ro cy ak c en tu jąc p a stersk ą funkcję g rom ad zenia w odniesieniu do ro zpro szonych ludzi, u z n a ją ją ja k o w yłączne dzieło J a h w e 5.
2. ^sp, gromadzić, zbierać6
D ru gim czasow nikiem w ystępującym u p ro ro k ó w w znaczeniu b ard zo zbliżonym do rd zen ia qbs, ale o nieco szerszym zakresie znaczeniow ym , jest term in 2sp. W ST p ojaw ia się on 209x (qal: 103x, nif.: 81x; piel: 8x, pual: 5x, hitp.: їх ) i 6x w form ie rzeczow nikow ej7. P o za znaczeniem identycznym z czaso wnikiem qbs (rów nież w sensie soteriologicznym ) przyjm uje też szereg innych znaczeń8. P odm io tem d ziała n ia jest n a ogół Jahw e (O n zbiera swą m o cą rozproszonych Izraelitów : Iz 11,12; E z 11,17; M i 2,12; 4,6). T erm in y qbs i 3sp w ystępują częstokroć paraleln ie (Iz 43,9; 62,9; Ez 29,5; 39,17; J1 2,16; H a 2,5; So 3,8).
Trzecim term inem w yrażającym ideę g ro m ad zen ia je st rdzeń kns. W n a uczaniu p rorockim sp o ty k a się go jed ynie u Ezechiela, gdzie przejm uje funkcje znaczeniow e qbs i =sp (Ez 22,21 ; 39,28).
II. T E R M IN Y U JM U JĄ C E P O W R Ó T N A R O D U D O O JC Z Y Z N Y : cih, j s D, b ô p, šúb. 1. šúb, wracać, pow racać9
W ST czasow nik ten p o jaw ia się najczęściej w koniugacji podstaw ow ej q al w znaczeniu w racać,pow racać o ra z w koniugacji przyczynow ej hifil w znaczeniu
przyprow adzić z pow rotem . T a k też jest rów nież w tek stach p ro rockich:
Iz: 32x qal, 16x hif., Jl: 3x qal, Зх hif.,
Jr: 76x qal, 32x hif., Za: 14x qal, 4x hif.,
Ez: 38x qal, 21x hif., Ml: 5x qal, 2x hif.,
D n: 12x qal, 4x hif., Jon : 4x qal, їх hif.,
Oz: 19x qal, Зх hif., M i: 4x qal, — hif.
Am : 6x qal, 9x hif.,
5 O b ra z ten je s t oczywiście u zu p ełn ian y p rz ez określenie Iz ra e la ja k o ow czarni (np. Iz 40,11). 6 Z o b . J . F . A . S a w y e r , qbs, sam m eln, T H A T II, s. 583-586.
1 J . F . A . S a w y e r , qbs, s. 584. 8 Z o b . H A L I , s. 71-72.
P o d m io tem d ziała n ia przy tym czasow niku są ludzie o ra z — zw łaszcza u p ro ro k ó w — sam Jahw e, W tek stac h p ro ro ck ich m o ż n a też zauw ażyć specyficzne rozum ienie rd zen ia šúb. Jest to nie ty lko p o w ró t d o stan u p ierw o tnego, np. w sensie p o w ro tu z niew oli babilońskiej d o ojczyzny, ale przede wszystkim p o w ró t d o p ierw otnej relacji z Jahw e. W ięcej, ów p o w ró t fizyczny je st bezwzględnie u w a ru n k o w a n y wcześniejszym p ow rotem d uchow ym , czyli n a w róceniem 10. S tąd też u p ro r o k a A m o sa rdzeń šúb jest niem al term inem technicznym n a oznaczenie n aw ró cen ia ludu (4,6-11). U p ro ro k a O zeasza Jah w e ja k p o rzu co n y i o szu k an y m ałżo n ek oczekuje pow rotu niew iernego lu du . P oniew aż je d n a k Izrae l nie ok azu je tak ieg o za m iaru , m a pow rócić n a p usty n ię egipską celem spraw iedliw ego o sąd zen ia go (11,1-11).
R ów nież u p ro r o k a Iz ajasza konieczność m o raln eg o n aw ró cen ia się n a ro d u jest b a rd z o w yraźnie p o d k re ślo n a . W y raża je zw łaszcza im ię syna p ro ro k a: še c ä r jäšú b, reszta pow róci (Iz 7,3). O b o k w ydźw ięku rad o sn eg o : naród
ocaleje, zaw iera o n o rów nież groźbę: tylko reszta pow róci, je ś li się nie na wrócicie11.
W m iarę u pływ u czasu ujęcie: nawrócenie ku Jahwe p rzek ształca się pow oli w odwrócenie się o d zia moralnego (bałw ochw alstw a, grzechu, nieczystości). W edług E. W iirth w e in a 12 ta p rz em ian a znaczenia słow a šúb, szczególnie żyw a u Jerem ia sza13 i E zechiela, m iała w sobie coś kon kretn iejszeg o i d ającego się łatwiej uchw ycić, aniżeli ab stra k cy jn e i ogólnikow e wezwanie nawrócenia ku
Jahwe. P o d o b n ie ja k przy term in ac h Dsp, kns, qbs także šúb łączyło się z pojęciem
zbaw ienia ja k o jego konieczny w arunek.
W n au c zan iu p ro ro c k im rdzeń šúb p o jaw ia się tak że w częstych zw ro tach šúb 3et šebút i šúb Det šebít, o znaczających zm ienić los, zm ienić k ieru n e k14. O bie form y gram aty czn e w ystępują 27x u p ro ro k ó w : 18x w k oniugacji podstaw ow ej qal (Jr 29,14; 30,3.18; 31,23; 48,47; Ez 16,53; 29,14; Oz 6,11; A m 9,14; So 2,7; 3,20) i 9x w k on iu gacji przyczynow ej hifil (Jr 32,44; 3 3,7.11.26Q; 49,6.39Q ; Ez 39,25; J1 4 ,1 Q )15. S po rn e p o dzień dzisiejszy je st d o k ład n e tłum czenie rzeczow n ik a šeb ú t/šebít. E .K . D ietric h p o d k re śla szczególnie znaczenie zm ienić los, pochodzące w edług niego z o kresu po w y g n an iu 16. P ró b u je p rzez to w ykazać
10 Z o b . H .W . W o lf f , D as Them a « U m kehr» in der alttestam entlichen P rophetie, Z T h K
48(1951), s. 129-148; G . F ü h r e r , U m kehr und Erlösung heim Propheten H osea, T h Z 11(1955), s. 161-185 [ = Studien zu r all. P rophetie, 1967, s. 222-241]; J .B . B a u e r , U m kehr, B T h W 11, s. 1364-1367; J . G i b l e t , Penitence, D B S V II, s. 628-659; J . G i b l e t , P . G r e l o t , P okuta-N aw rócenie, ST B , s. 705-713.
11 Z o b . H . W i l d b e r g e r , Jesaja, (BK X /l) , s. 293-295; H A L IV 1284 (lite ratu ra). N ieco inaczej in te rp retu je S. H . B la n k : sens im ien ia to w yłącznie g ro ź b a, że ty lk o re szta p o w ró ci (z w alki) [The C urrent M isin terp reta tio n o fís a ia h ’s S h e ’ar Yashub, JB L 57(1948) 215]. N ie k tó rz y u trzy m u ją, że wyłącznie to im ię w Iz 7,3 o ra z tek s t 17,3.6 są a u te n ty cz n ie izajaszow e ( U . S t e g e m a n n , D er R est-G edanke bei Isaias, B Z 13( 1969) s. 161-186).
12 A rt. metano'eo, T W N T , IV . s. 982.
13 Z w łaszcza u teg o p ro r o k a w id o czn a je s t ow a zależność m iędzy uratow aniem o d wrogów czy też ogólnie p o jęty m zb aw ien iem a naw róceniem do Jahw e. Z baw ienie p o w iązan e je s t z p o to m k ie m D aw id a, oczekiw anym D a w c ą p o k o ju ( W J . R o s ł o n , Z baw ienie człow ieka w S ta ry m Testam encie, W arszaw a 1970, s. 19-20).
14 Z o b . H A L IV 1289-1290. 15 J . A . S o g g in , sub, s. 884-891.
ID E A Z JE D N O C Z E N IA N A R O D U 91
zw iązek tego rzeczow nika z tem aty k ą niew oli i odno w ien ia m o n arch ii. E. B au m an n tłum aczy ś ebut ja k o : usunąć poczucie winy i łączy to znaczenie z pojęciem uw olnienia z niew o li17. W edług G . F o h re ra w ym ow a term in u zam y k a się w słow ach odnowienie tego, co było w cześniejia. O becnie przyjm uje się pow szechnie pierw sze tłum aczenie term in u šebút19.
T łum acze L X X w szystkie czasow nikow e i rzeczow nikow e form y rd zen ia šúb oddali przez słowo: strefein i jeg o p o chodne.
2. bo3, przychodzić, w chodzić20
W tek stach p ro ro ck ich rdzeń ten p o jaw ia się szczególnie często w k o n iu g a cjach qal i hifil:
Jr: 159x q al, 52x hif. JI: 7x qal, łx hif.
Ez: 131x qal, 57x hif. M l: 7x qal, Зх hif.
Iz: 102x qal, 21 x hif. H a: 6x qal, —
D n: 33x qal, 10x hif. Ag: 5x qal, Зх hif.
Za: 18x qal, 4x hif. Jon: 5x qal, —
A m : 10x qal, Зх hif. A b: 4x qal, —
Oz: l l x qal, — So: 2x qal, 1 x hif.
Mi: lOx qal, lx hif. N ą: lx qal, —
O prócz znaczen ia podstaw ow ego [przychodzić, wchodzić) czasow nik b o 3 u p ro ro k ó w m a rów nież znaczenie nadejścia odpłaty, zem sty (Iz 35,4), a tak że
nadejście zbaw cy łub zbawienia eschatologicznego (Iz 56,1; 60,1 ; 62,11). W tym
sensie określa też w y prow adzenie z niew oli ja k o zbaw czy czyn Jah w e (bo3 hif). T łum acze L X X oddaw ali ten hebrajski czasow nik najczęściej p rzez słowa: 2erchesthai, 3 eiserchesthai i °ekein.
3. js 3, w ychodzić21
C zasow nik jä s ä 3 p o jaw ia się w tek stach p ro ro ck ich , p o d o b n ie ja k i w całym ST najczęściej w koniugacji p odstaw ow ej qal i przyczynow ej hifil:
Jr: 51x qal, 18x hif. M i: 7x qal, —
Ez: 43x qal, 28x hif. H a: 5x qal, —
Iz: 31x qal, 10x hif. Jl: 2x qal, —
Za: 20x qal, 2x hif. Jon : lx qal, —
A m : 3x qal, lx hif. N a: lx qal, —
Oz: lx qal, lx hif. M l: lx qal, —
Ag: lx qal, lx hif.
P odm iotem d ziałan ia jest Jah w e (16x). C zasow nik ten oznacza nie tyle opuszczenie przez B oga jakiegoś m iejsca, aby je porzucić (w yjątki to: M i 7,15;
11 C . B a u m a n n , Z A W 47(1929), s. 1 7 4 4 .
18 T h L Z 85(1960) 412 [ = zur alttestam entlichen P rophetie, 1967,46]. F o h re r n azw ał to eschatologią od n o w ien ia (eine restaurative Eschatologie).
19 W .L . H o l l a d a y , The R o o ts u b h in the O ld T estam ent, L eiden 1958, s. 9-12; J . A . S o g g in , su b , s. 8 8 6 - 8 8 7 .
20 Z o b . E . J e n n i , b ö 3 , k o m m e n , T H A T I s. 264-269. 21 Z o b . E . J e n n i , j s 3 , h in au sg eh en , T H A T I, s. 775-761.
Ez 10,18), co raczej wyjście w celu podjęcia walki z w rogam i, albo celem u k azan ia się ludowi w teo fan iach (Iz 26,21; 42,13; M i 1,3; H a 3,13; Za 14,3)22. Z w iązany z tradycją wyjścia n aro d u z niewoli egipskiej po dk reśla szczególnie jego cel: pom oc i ratunek, jak ich Jahw e udziela swojem u ludow i (np. M i 7Д 5)23. W innych tekstach prorockich p odm iotem tego czasow nika są wyrazy: zbawienie (Iz 51,5), spraw ied liwość (Iz 45,23; 62,1), pouczenie (Iz 51,4), praw o, słowo Jahw e (Iz 2,3 = M i 4,2).
W koniugacji hifil rdzeń js 3 oznacza zbawienie i ratu n ek przygotow ane przez Jahw e24, w yrażające się głównie w cudow nym w yprow adzeniu z niewoli egipskiej (76x)25.
W edług M . N o th a form uła m ów iąca o Jahw e, k tó ry w yprow adził Izraela z Egiptu, stanow i tzw. pierw otne w yznanie w iary Iz rae la26. F o rm u ła ta pojaw iła się po raz pierwszy u p ro ro k a Jerem iasza (7,22; 11,4; 31,32; 32,21; 34,13; Ez 20,6.9n.l4.22). N ow sze b a d a n ia zgodnie potw ierdzają, iż wyprowadzenie zaw iera też w sobie myśl o uwolnieniu i łączy się tym sam ym z w ystępującą ju ż u wcześniejszych p ro ro k ó w fo rm u łą wyprowadzenia21, w kótrej w ystępuje czaso wnik cilä h w koniugacji przyczynowej (hifil).
L X X oddaje powyższy czasow nik takim i słowam i jak : 3ekserchômai,
3ekporeiiomai (w odniesieniu do jâ s â D w fo rm ie qal), ^eksago (jäsä3 w form ie hif.)
oraz rzeczow nikiem Deksodos2S.
4. clh, wstępować, wchodzić ( na górę)29.
C zasow nik ten, jeśli w ystępuje w ko niugacji podstaw ow ej qal, opisuje w ędrów kę z E g ip tu do P alestyny (Iz 11,16; Oz 2,17), w stępow anie do Jerozolim y (Iz 2,3; J r 31,6; Ps 122,4; W j 34,24; 1 Sm 1,3; 10,3) o raz p o w ró t w ygnańców do ojczyzny (Ezd 2,1.59; 7,6.7.28; 8,1; N e 7,5.6.61; 12,l ) 30.
W koniugacji hifil m a on nieco odm ienne znaczenie, m ianow icie: w y
prow adzić; sprawić, że k to ś wyjdzie. W tek stac h ST p ojaw ia się 42x w zw iązku
z historycznym wyjściem n a ro d u z E g ip tu 31, a 4x w oczekiw aniu n a przyszłe wyzwolenie.
22 Z o b . J . J e r e m i a s , Theophanie, F re ib u rg 1965, 7.10n.
23 F . S c h n u t e n h a u s , D as K om m en und Erscheinen G ottes im A lten Testam ent, Z A W 76 (1964), s. 2-5.
24 Praw ie p o ło w a w szystkich m iejsc, w k tó ry c h w ystępuje czasow nik j s 3 hif., w y raża w yłaśnie ow o B oże d ziałanie zbaw cze w zględem ludzi (zob. P . H u m b e r t , Dieu f a it sortir, T h Z 18(1962), s. 357-361; J . J . S ta m m , Erlösen und Vergeben im A lte n Testam ent, G ö ttin g e n 1940, s. 18.97.103).
25 P o r. tabele u P . H u m b e r t a , Dieu f a it sortir, s. 358. Id e a w yjścia z E g ip tu rzadziej jes t łączo n a z rdzeniem j s 3 w koniu g acji q a l — ta fo rm a g ra m a ty c z n a p o jaw ia się n a to m ia s t ja k o określenie now ego w yjścia w p ro ro c tw a c h D e u te ro iza jas za (48,20; 52,11.11.12; 55,12).
26 U rb e k en n tn is Isra e ls (Ü berlieferungsgeschichte des P entateuch, G ö ttin g e n 1948, s. 50-54). 27 H e rau s fü h ru n g sfo rm el, zo b . P . H u m b e r t , Dieu f a it sortir, s. 357-361. 433-436; H . L u b s c z y k , D er A u szu g Israels aus Ä g yp ten : seine theologische Bedeutung in prophetischer und priestlicher Überlieferung, L eipzig 1963, s. 47nn.
28 E . J e n n i , j s 3 , s. 761.
29 Z o b . G . W e h m e i e r , c lh, h in au fg e h en , T H A T II, s. 272-290. 30 Z o b . H A L III, s. 783-784 [qal].
31 W ystęp u je w tej funkcji zam ien n ie z czaso w n ik iem js w koniu g acji hifil (76x). ST zn a w zw iązku z ty m szereg fo rm u ł litu rg iczn y ch , tak ic h ja k : Jahw e w yprow adził nas z kraju E giptu (Jr 2,6), Ja w yprow adziłem cię (M i 6,4; A m 2,10: was; A m 3,1: ich), „ Ja h w e w y p ro w ad ził Iz ra e la ” (Jr 16,14; 23,7; O z 12,14), w k tó ry c h p o d m io te m d z ia ła n ia jes t najczęściej Jahw e, niekiedy A n io ł Jahw e lub leż p ro ro c y (O z 12,14: p rz e z p ro ro ka [ = M o jże sza ] w yprow adził Jahw e Izraela z Egiptu', zob. G . W ehm eier; c lh, s. 287-288).
ID E A Z JE D N O C Z E N IA N A R O D U 93
W spółcześnie u w a ża się, iż fo rm a czasow nikow a c!h w ko niugacji p rzy czynowej jest znaczenie starsz a od form y j s 3 w tejże sam ej koniugacji (po jaw ia się ona u wczesnych p ro ro k ó w -p isarzy : Oz 12,14; A m 2,10; 3,1; 9,7; M i 6,4). W późniejszym okresie p rzew aża ju ż w użyciu czasow nik j s 3 (Jr 2,6; 11,7; 16,14; 23,7)32.
L X X o d d aje czasow nik clh najczęściej słow em 3anabainein.
III. T E R M IN O L O G IA O Z N A C Z A JĄ C A Z B A W IE N IE O R A Z R A T U N E K : nsl, pit, m it, j š c 1. j š c hif., zbaw ić, ratow ać33.
R dzeń j s c w kon iu gacji przyczynow ej hifil w ystępuje w ST 184x, w tym u Iz 25x i p o siad a znaczenie: ratować w trudnej sytuacji, w ydobyć z opresji, zba w ić3\ P o d o b n e znaczenie przyjm uje rów nież w ko niug acji nifal (21x w ST). W form ie rzeczow nikow ej j ešu a c p o jaw ia się ogółem 78x (u Iz 19x)3S. P o d m io tem d ziałan ia jest zazwyczaj Jahw e. Przejaw em Jego zbawczej działalności określanej te r m inem j š c jest w yprow adzenie n a ro d u z niewoli doczesnej, w późniejszych zaś pism ach ów czyn zbaw czy m a w y m iar esch ato lo g iczn o -ap o k alip ty czn y 36 (Iz 25,9; 33,22; 35,4; 60,16; 63,1; So 3,19; J r 30,10; Z a 8,7.13; 9,16).
L X X tłum aczy term in j š c w k on iugacji hifil o ra z jeg o p o c h o d n e przez czasow nik sodzein lub rzeczow niki soteria i soter.
2. pit piel i m it piel, ocalić, uratow ać37
R dzeń pit w ystępuje w fo rm a ch czasow nikow ych 27x w ST (24x w piel [w tym w Ps 19x]; 2x w hifil: Iz 5,29; M i 6,14; lx qal: E z 7,16). W form ach rzeczow nikow ych sp o ty k a się go ja k o pâlit (19x w ST, w tym : Ez 7x, J r Зх) i pâlët (5x, w tym u J r Зх) o w spólnym znaczeniu: ocalony, ra z ja k o pclčtäh (28x w ST, w tym u Iz 5x) w sensie: ocalała reszta, ocaleni3a.
32 W e d łu g J . W i j n g a a r d s a (V T 15(1965), s. 100) fo rm a cza so w n ik o w a cäläh w k o n iu g ac ji hifil była b ard ziej z ak o rz en io n a w K ró le stw ie P ó łn o cn y m i ta m w sa n k tu a ria c h m o c n o k u lty w o w a n a. Poniew aż je d n a k był to k u lt nielegalny, je g o zlikw idow anie u su n ę ło też ten term in z p o w szechnego i kultycznego użycia.
33 Z o b . F . S to lz , j š c , h if., helfen, T H A T I, s. 785-790.
34 Z naczenie p ierw o tn e: b y ć p rzestro n n ym , rozw ijać się bez p rz e s zk ó d (zob. G . F o h r e r , σώ ζω, T W N T V III, s. 970-981).
35 D e u tero izajasz d o ść często k o rz y sta z w y rażen ia m o sia^ : 43,3.11; 45,15.21; 47,15; 49,26. 36 W e d łu ą W .J . R o s ł o n a , (Zbaw ienie człow ieka w N o w y m T estam encie, W arszaw a 1970, s. 25), czasow nik jš w ystępuje głów nie p rzy opisach w ybaw ienia z niew oli egipskiej i w zo ro w an y m n a nich opisie p o w ro tu z niew oli b ab ilo ń sk ie j, a także w o b ra za c h osta te czn eg o zw ycięstw a i w ybaw ie nia. M a o n o c h a ra k te r oczyszczenia m o raln eg o (Ez 36,29; 37,23). Z baw ienie eschatologicz- n o -ap o k alip ty czn e ja k o o sta te cz n a in te rw en cja Ja h w e n a rzecz n a ro d u w yb ran eg o je s t ro zu m ian e przez późniejszych p r o ro k ó w b ąd ź p a rty k u lary s ty c z n ie (nacjonalizm ), b ąd ź uniw ersalistycznie (L . S t a c h o w ia k , A p o k a lip ty k a i eschatologia u progu ery chrześcijańskiej, A K 376(1971), s. 67). W eschatologii apo ka lip tyczn ej oczekiw anie na zbaw ienie p rzestało m ieć w ym iary rzeczyw istości ziem skiej, narodowej, a przybrało fo r m ę zbaw ienia wiecznego, osobowego (J. H o m é r s k i , D n 1-6 — paraneza czy eschatologia?, R T K 29(1982), 1, s. 25). R ozw ój idei zbaw ienia w p ism ach p ro ro ck ic h prezentuje a rty k u ł M . G o ł ę b i e w s k i e g o , Idea zbaw ienia iv P iśm ie św., A K 1(1981), s. 53-62; Podstawowe elem enty orędzia Starego T estam entu, s. 395-399).
37 Z o b . E . R u p r e c h t , p it pi., re tte n , T H A T II, s. 420-427. 38 Z ob. E . R u p r e c h t , a rt. cyt., s. 421; H A L 111 s. 879.
D rugi źródłosłów m it pojaw ia się zwłaszcza w koniugacji bierno-zw rotnej nifal (63x, w tym u J r 8x) i znaczy: b y ć o s z c z ę d z o n y m , u ra to w a n y m (Iz 20,6; J r 48,8; Ez 17,15.18; D n 11,41; 12,1) oraz w koniugacji piel (28x, u Iz 3x) w znaczeniu u ra to w a ć k o g o ś , z o s ta w ić w s p o k o ju . Jedynie 2x je st pośw iadczony w koniugacji przyczynowej hifil (Iz 31,5: w y p ro w a d z ić , 66,7: z r o d z ić ) 39.
O ba term iny m lt/plt łączą się zawsze z przyim kiem min, co św iadczyłoby o tym , iż uratow anie, ocalenie rozum iano ja k o w y p ro w a d z e n iez czegoś, co zagraża. W koniugacji piel w ystępuje ono u p ro ro k ó w zarów no w sensie ocalenia doczesnego n aro d u w ybranego, ja k też w opisie w ydarzeń czasów eschatycznych (Iz 31,5; 49,24-25; 45,20; 46,4; por. J r 50,28; 51,50).
T erm iny m lt/p lt piel należą do ścisłego słownictwa prorockiego, używ anego w zapowiedziach ocalenia R eszty Izraela p o pow szechnym sądzie n ad światem pogańskim .
L X X tłum aczy obydw a czasow niki podob nie ja k rdzeń js 3 słowem so d ze in . 3. nsl, ratować, zbawiać40 »
Czasow nik ten w ystępuje na ogół w koniugacji przyczynowej hifil (u Iz 20x, Ez 14x) i oznacza uw olnienie ze stan u zniew olenia (stąd częsta k on struk cja gram atyczna z min). P odm iotem term inu jest zazwyczaj Jahw e, k tó ry ja k o jedyny ratuje i uw alnia z ucisku zarów no pojedyńczego człowieka, ja k i całą społeczność.
W edług U. B ergm anna nsl nie jest ani term inem technicznym n a określenie wybawienia z niewoli, ani też specjalnym pojęciem teologicznym 41. Inaczej uw aża J.J. Stam m przypisując tem u czasownikowi takie sam o znaczenie zbawcze, ja k innym, wcześniej w ym ienionym 42. W późnym judaizm ie słowo nsl w koniugacji hifil określało czynność ratow an ia, której spraw cą był człowiek, n atom iast rdzeń js 3 w tejże koniugacji — zbaw ienie pochodzące od Jahw e43.
Tłum acze L X X oddali czasownik nsl słowam i r y e s th a i i 3e k s a ir e in .
IV. S Ł O W N IC T W O Z W IĄ Z A N E Z P O JĘ C IE M W Y K U P IE N IA , U W O L N IE N IA : pdh, g 3l 1. g3!, wybawić, wykupić, uwolnić44
Słowo g ä 3a! w ystępuje w ST w form ie czasownikowej przeważnie w koniuga- cjiq al (Iz 9 x ,u Jr, O z i M i p o lx) o ra z w fo rm ie rzeczownikowej ja k o go3e l(Iz 13x, J r lx). Często pojaw ia się ja k o term in paralelný do jś c hif. (Iz 49,26; 60,16; 63,9), a jeszcze częściej w ystępuje razem ze słowem pädah. C zasow nik g a3al służył na określenie uw olnienia z E giptu45 (Iz 63,9), prorocy używali go rów nież w tedy, gdy
39 Z ob. E . R u p r e c h t , a rt. cyt., s. 421; H A L 11 s. 558 [1 mit]. 40 Z ob. U . B e r g m a n n , nsl, re tte n , T H A T 11 s. 96-99.
41 A rt. cyt., s. 98; R ettu n g und Befreiung, H eild elb erg 1968, s. 74.
42 Erlösen und Vergeben im A llen Testam ent, G ö ttin g e n 1940, s. 18.
43 W . F o e r s t e r , sodzö, T W N T V II, s. 987.
44 Z o b . J . J . S ta m m , g 3 l, erlösen, T H A T I, s. 383-394.
45 W cześniej p o słu g iw a n o się term in am i c lh hif. i j s 3 hif. D e u te ro - i T rito iza ja sz przejęli pojęcie w yk u p ien ia o d a u to r a d zieła d e u tero n o m isty czn eg o , zam ien iając w y k o rzy sty w a n a p rzez niego tem in pdh n a bliższy im g 3 l (P . H u m b e r t , s. 357-361). W e w szystkich tek sta ch p ro ro c k ic h g 3 l w ystępuje łącznie 27x, w ty m ja k o p tc. g ô 3 ël — 14x, p o d cza s gdy ty lk o u D e u tero - i T rito iz a ja sz a odpow iednio: 22x i 13x ( J .J . S t a m m , pdh, a u sló sen , befreien, T H A T II, s. 402).
ID EA Z JE D N O C Z E N IA N A R O D U 95
chcieli mówić o zbawczych czynach Jahw e dotyczących ludu Bożego w przyszłości eschatologicznej (n p .O z l3 ,1 4 ;lz 3 5 ,9 n ;4 4 ,6 .2 2 n n ; 63,16; J r 31,11; 50,34; M i 4,10).
D euteroizajasz jest pierw szym , k tó ry przypisuje Jahw e tytuł go pel46 (10x), utożsam iając niejako zbaw czą d ziałalność Jah w e z fu n kcją ziem skiego w ykupi- ciela47 — zdaw ano sobie przy tym spraw ę, że Bóg ja k o w y k u p ic ie lnie naby w a p raw a do cudzego d o b ra , lecz odzyskuje jed y n ie to, co było Jego w łasnością.
W tekstach p ro ro ck ich czasow nik g ä Dal w ystępuje n a ogół z min, przez co akcentuje nie tyle przyw rócenie sta n u wcześniejszego, co raczej uw olnienie z przem ocy, z nieszczęścia (M i 4,10; J r 31,11).
L X X tłum aczy pow yższy term in słow am i: lý tr u s t h a ii r ý e s t h a ŕ 8.
2. pdh, w ykupić, wyzwolić, uwolnić49.
R dzeń pow yższy w przeciw ieństw ie d o g DI pojaw ia się dość rz ad k o w tekstach p ro ro ck ich ja k i w całym ST i to praw ie w yłącznie w koniugacji podstaw ow ej qal (Iz 3x, J r 2x, Oz 2x, M i lx , Z a lx ). P o czątko w o czasow nik ten należał do term inologii praw niczej, p o d o b n ie zresztą ja k g Dl, zm ieniając stopniow o swoje znaczenie n a bardziej teologiczne, zbaw cze, gdy p od m io tem działania staw ał się Bóg. O b a term iny w ystępują w n au czan iu p ro ro ck im paralelnie (Iz 35,9b; 51,1 On; J r 31,11; Oz 13,14). R dzeń pdh jest n a d to paralelný do nsl hif. (Iz 50,2) i m it piel (H i 6,23). W słowie pdh akcent p a d a n a czynność w ykonyw aną, n ato m iast w słowie g DI — n a p o d m io t działający 50.
T erm in pdh w ystępuje w n au czan iu p ro ro ck im n a ogół n a trzech płaszczyz nach czasowych: uw olnienie ludu w p r z e s z ło ś c i, w te r a ź n ie js z o ś c i, k tó ra jest o tw arta n a przyszłość o ra z w p r z y s z ło ś c i rozum ianej ja k o koniec cz asu 51. K lasycznym przykładem uw o ln ien ia n a ro d u przez Jah w e w przeszłości było w yprow adzenie z niew oli egipskiej (M i 6,4). R a tu n e k w teraźniejszości byl rozum iany przez p ro ro k ó w różnie, zależnie od czasu, w k tó ry m żyli i ew entu al nych zagrożeń, zw łaszcza zew nętrznych (np. w O z 7,13 ra tu n k ie m te r a ź n ie js z y m było ocalenie n a ro d u w trak c ie n ajaz d u k ró la asyryjskiego, T igletpilesera III). Jeśli chodzi o uw olnienie w przyszłości eschatologicznej słow o pâdâh p o jaw ia się w tekstach p ro ro ck ich 5x (Iz 35,10 = 51,11; 50,2 52; J r 31,11; Z a 10,8).
T łum acze L X X o ddali słowo pâdâh tym i sam ym i czasow nikam i, co term in g3l: lý tr u s th a ii r ý e s th a i.
46 O b o k d o ty ch czas sto so w an eg o qedôš jisrâDël (41,14; 43,14; 48,17; 49,7).
47 R ó w n ie żT rito iza jas z k o rz y sta z term in u g ô Dël, określając n im zb aw czą d ziałaln o ść Jahw e względem Iz ra e la (59,20; 60,16: k o n iec czasów ; 63,16: w sensie u w o ln ien ia z E g ip tu , zapow iedź ra tu n k u doczesnego i przyszłego). Z eb ra n y ch z ro z p ro sz e n ia czło n k ó w n a ro d u w y b ran eg o p ro ro k nazyw a ge:,ul!m. T eg o słow a używ a też re d a k to r A p o k a lip sy Iz ajasza (3 5 ,9 b .l0 a), o k reślając nim w szystkich w ybaw ionych, w racający ch d o ojczyzny. P o w ró t d o d o m u oznaczał p rzyw rócenie u traco n eg o dziedzictw a, w łasności, a zatem sta n o w ił isto tn y elem ent treści g D! (J . J . S ta m m , g 1, s. 392, nazyw a to uw alniającym p rzyw róceniem tego, co pierw otne („die befreiende W ied erh erstellu n g des U rsp rü n g lich en ” ).
48 T ek st grecki N T p referu je zdecy d o w an ie użycie c zaso w n ik a sodzein (106x), w m iejsce dw u p o przednich (o d p o w ied n io : Зх i 16x).
49 Z o b . J . J . S ta m m , p d h , au slö sen , befreien, T H A T I, s. 389-406; A . J e p s e n , D ie B egriffe des «Erlösen» im A lten Testam ent, F S H e rm a n n , G ö ttin g e n 1957, s. 153-163.
50 W . K a s c h , rýom ai, T W N T V I, s. 1001. 31 J . J . S ta m m , p d h , s. 402.
52 U D e u tero iza jasza jed y n ie 2x: 50,2 і 51,11, co m o że św iadczyć o wielkiej w adze teologicznej drugiego p araleln e g o słow a g =I d la teg o p ro ro k a .
V. R D Z E Ń š3r, P O Z O S T A Ć , Z O S T A W I Ć R E S Z T Ę 53
R d zeń š Dr p o ja w ia się n a k a r ta c h ST w fo rm ie czaso w n ik ow ej p raw ie w yłącznie w k o n iu g a c ji b iern o -z w ro tn e j nifal i przyczynow ej hifil, a w fo rm a c h rzeczow nikow ych ja k o šeDä r í še=>érit. W te k s ta c h p ro ro c k ic h w k o n iu g acji nifal sp o ty k a się go u J r 14x, Iz 8x, E z 4x i Z a 3x; w k o n iu g acji hifil u J r 4x, A m 2x, u Jl, So, A b p o 1 x. W fo rm ie rzeczo w n iko w ej ja k o š®3ä r w y stęp u je w ST dość rz a d k o , głów nie u Iz i to w ro z d z ia ła c h 10-28 (13x, co stan o w i p o ło w ę w szystkich m iejsc w y s tę p o w a n ia )54. Z n ac zn ie częściej je st p o św ia d c z o n a d ru g a fo rm a rz ecz o w n ik o w a š ë rlt (J r 24x, tj. p o n a d 30% tek stó w ; E z 7x, Iz 6x, M i 5xs So, A g , Z a, A m p o 3x). O b a rzeczow niki o ra z im iesłów nišeDär (od słow a š ä 3a r w k o n iu g acji n ifal) m a ją ta k ie sa m o znaczenie: reszta — te rm in 0 szczególnej ra n d z e z teo lo g iczn eg o p u n k tu w idzenia.
F o rm y cz aso w n ik o w e i rzeczo w n ik o w e rd z e n ia š Dr L X X tłu m a c z y ła najczęściej p rzez słow a: leipein i loipbs.
P rz e d sta w io n e w nin iejszy m a rty k u le h e b ra jsk ie fo rm y czaso w n ik o w e 1 rzeczow niko w e u ży w an e p rz ez p ro r o k ó w n a o kreślen ie sze ro k o ro z u m ia n e g o zjednoczenia n a r o d u w sk a z u ją n a b o g a c tw o te rm in ó w i szeroki w a c h la rz ich znaczeń w y p ra c o w a n y c h w n a u c z a n iu p ro ro c k im . S ta n o w ią ró w n ie ż p rz y k ła d ew olucji p oszczeg ó ln y ch p o ję ć w m ia rę u p ły w u czasu o ra z ich d o sto so w y w a n ia d o p o trz e b teo lo g ii d a n e g o p ro ro k a .
ID E E D E R V E R E IN IG U N G D E S Z E R S T R E U T E N V O L K E S IN D E R L E H R E D E R P R O P H E T E N .
D IE B IB L IS C H E N H E B R Ä IS C H E N G R U N D B E G R IF F E Z U S A M M E N F A S S U N G
D e r vorliegende A rtik el b rin g t zum A u sd ru c k die h eb räisch e T e rm in o lo gie d er V erein ig u n g bei den P ro p h e te n -S c h riftste lle rn . D e r B eg riff „ T e r m inologie d e r V e rein ig u n g ” v e rste h t m a n in w eiterem S inn. Es g e h ö rt d a z u au ch d er W o rts c h a tz , d e r ü b e r die R ü c k k e h r des V o lk es in die H e im a t sp rich t, d a n n die B egriffe, die die R e ttu n g u n d d a s H eil, die A u slö su n g u n d B efreiu ng des V olkes Isra el a u sd rü c k e n . D ie an g eg eb en im v o rlieg e n d en A rtik e l h e b räisch en V erb- u n d S u b s ta n tiv fo rm e n zeigen d en R e ic h tu m d e r T erm in o lo g ie u n d d eren B ed eu tu n g e n , d ie in d e r p ro p h e tisc h e n L eh re a u sg e a rb e ite t w o rd e n sind. Sie sind a u c h d a s B eispiel fü r die E v o lu tio n d e r einzeln en B egriffen in d er L aufe d er Z e it u n d a u c h fü r ih re A n p a ss u n g a n die T h eo lo g ie des einzeln en P ro p h e te n .
53 Z o b . H . W i l d b e r g e r , š Dr, ü b rig sein, T H A T II, s. 844-855. 54 H . W il d b e r g e r , a r t. cyt., s. 845.
