"Zachowanie wartości moralnych w sytuacjach granicznych : studium na podstawie polskiej łagrowej literatury pamiętnikarskiej", Paweł Bortkiewicz, Łódź 1994 : [recenzja]

Alojzy Marcol

"Zachowanie wartości moralnych w

sytuacjach granicznych : studium na

podstawie polskiej łagrowej

literatury pamiętnikarskiej", Paweł

Bortkiewicz, Łódź 1994 : [recenzja]

Studia Theologica Varsaviensia 33/1, 198-202

w łaśnie przez to, że poszukuje i pielęgnuje prawdziwą więź najpierw z Bogiem , a potem z bliźnim i i ludzką społecznością. B o takie same są wartości i dobra, których jednostka w inna chcieć dla siebie i które winna realizować dla bliźnich.

W różnych miejscach om ów ion o m nóstw o zagadnień konkretnych: środki przeka­ zu, wojnę i pokój, badania i techniki genetyczne, regulację p oczęć i zapłodnienia pozaustrojow e, praw o i obow iązek pracy, strajki i społeczną gospodarkę rynkową.

W trosce o w iarygodność sw oich w yw odów autor gruntow nie dokum entuje swój wykład najnowszą literaturą, co czytającem u ułatwia ew entualne dalsze śledzenie zagadnień. Częściej odw ołuje się do zbiorow ych opracow ań, bo nie sp osób dziś zebrać do podręcznika kom pletną literaturę. N ie z każdym cytow anym poglądem przy tym się identyfikuje.

O grom nie ułatwiają korzystanie z podręcznika obszerne indeksy im ienne i rzeczowe. W porozum ieniu z autorem i z życzliwą jego aprobatą czynione są starania o przekład podręcznika A . G ü n t h ö r a OSB na język polski. Polski rynek teologiczny - w przeciwieństwie do zachodniego - wprawdzie dysponuje dobrym , kilkutom ow ym podręcznikiem teologii m oralnej5. W zbogacenie rynku o dodatkow ą pozycję podręcznikow ą wyjdzie dyscyplinie, której dotyczy, na korzyść, a nauczają­ cym um ożliw i konkurencyjny wybór.

Alojzy M arcol

Ks. Paweł B o r t k i e w i c z TChr, Zachowanie wartości moralnych

w sytuacjach granicznych. Studium na podstawie polskiej lagrowej

literatury pamiętnikarskiej, Łódź 1994, ss. 400.

Ledwie tylko w ygasły piece krematoryjne, filozofow ie i teologow ie europejscy zaczęli rozwijać w szechstronną refleksję nad zjawiskiem zagłady, określanej mianem

Szoah lub Holocaust, której sym bolem stał się Oświęcim . Badania nad łagrami sow ieckim i tym czasem znajdują się w ciąż w stadium początkow ym . O ile warstwa faktograficzna m echanizm ów i skutków sow ieckiego totalitaryzm u została w Polsce już w miarę naśw ietlona zbiorczym i publikacjam i świadectw zniew olenia, o tyle warstw a refleksyjna, z refleksją teologiczną i etyczną w łącznie, nadal czeka na swoje opracow anie. C zas podjąć refleksję nad zbrodniczą naturą, celam i i skutkami totalitaryzm u sow ieckiego, który trwał o w iele dłużej i pochłon ął o wiele w iększą liczbę ofiar.

K s. Р. В o r t к i e w i с z, stawiając problem swej rozprawy habilitacyjnej, zastrzega się, że nie jest zadaniem rozprawy analiza porów naw cza obu system ów totalitarnych X X wieku (22). Zam ierzeniem je g o jest ukazanie trwałego funkcjonowania wartości moralnych w procesie konstytuowania człowieczeństwa (24); konkretnie zaś

5 Por. S. O l e j n i k , Dar, Wezwanie, Odpowiedź. Teologia moralna, t. 1-7, W arszawa 1988-1993.

[11]

₁₉₉

pragnie on prowadzić [...] refleksję od warstwy zjawiskowej, opisowej, do - stopniowo odkryw anej- warstwy normatywnej (30). W sum ie chodzi o odpowiedź na pytanie [...] na ile [wartości moralne] są w stanie ocalić człowieczeństwo w warunkach radykalnego zagrożenia (13).

N a rozprawę składają się: Karta tytułowa, w miarę przejrzysty i uszczegółow iony

Spis treści, W ykaz skrótów stosow anych w rozprawie, m etod ologiczn y Wstęp,

natom iast korpus rozprawy stanow ią cztery rozdziały, W skład rozprawy w chodzi też

Zakończenie i obszerne, odp ow ied nio usystem atyzow ane zestaw ienie Bibliografii.

W sum ie praca liczy 400 stron w form acie B5.

W e Wstępie autor przedstawia historyczny zarys kolejnych etapów agresji sow iec­ kiej na członk ów narodu polskiego, określa stan badań w tym w zględzie, formułuje istotne m om enty interesującego go problem u, podając racje upraw om ocniające teologię m oralną do badań w tym zakresie. N ie brakło też charakterystyki źródeł, na których opiera swoje opracow anie, przy czym wskazuje także miejsca ich depozytu. Specyfika źródeł zadecydow ała o złożoności m etody zastosow anej w rozprawie: w pierwszej części pracy jest to analiza i diagnoza, w części drugiej mamy d o czynienia z prognozą. N ie zabrakło we W stępie nakreślenia logicznej struktury rozprawy, składającej się z dw óch zasadniczych części, obejm ujących p o dw a rozdziały (s. 7-31).

Pierwsze dw a rozdziały stanow ią próbę opisu zjawiska łagru jako radykalnej struktury zła, dogłębnie dotykającej człow ieka w jego egzystencji. A u tor zwraca uwagę na nieostrość pojęcia egzystencja, precyzując znaczenie terminów, którymi zamierza się posłużyć. P om ocn e są mu przy tym rozw ażania filozofii egzystencjalistycznej. U ściśleniu poddaje także kategorię sytuacji granicznej, po czym przystępuje do opisu i analizy. W skazuje przy tym głów ne czynniki tworzące graniczność egzystencji ludzkiej w łagrowej rzeczywistości. Pełne wyliczenie tych czynników nie jest możliwe; są one bow iem zawsze w znacznym stopniu zindywidualizowane: co dla jednych było czynnikiem ekstremalizacji egzystencji, dla innych stan ow iło tylko zw iększoną uciążliwość. Pow szechnym i i obiektyw nym i czynnikam i, które radykalnie ograniczały egzystencję ludzką, były jednak czas i przestrzeń, w której się znaleziono, a także głód i praca realizowana w formie skrajnego wyzysku. Te w yznaczniki i ich degradujący w pływ autor om aw ia w pierwszym rozdziale (s. 32-109), troszcząc się o rzetelną eksplikację term inów i pojęć używ anych w pracy. Starannie kom ponuje przy tym przesłanki d o późniejszych rozważań natury moralnej.

D o podstaw ow ych w arunków ludzkiej egzystencji w łagrach należało głodzenie człow ieka. K s . B o r t k i e w i c z opisuje rozmiary i postacie tego zjawiska, pokazując, jak niewystarczająca ilość lub całkow ity brak składników pokarm ow ych w pływ a na całość człow ieczeństw a, w tym także na sferę aksjologiczną. Czynnik głodu był w warunkach łagrow ych intensyfikow any przez niew olniczą pracę, której system w łagrach stan ow ił totalną negację wartości pracy. Perwersyjne jej stosow anie było istotną form ą zniew olenia człow ieka. C zas i przestrzeń, głód i praca stwarzały obszar egzystencji ludzkiej w ypełniony cierpieniem , zmierzający d o unicestwienia człow ieka.

Próbę analizy „w nętrza” tej ekstremalnej sytuacji podejm uje autor w drugim rozdziale (s. 110-189). Najogólniej m ów iąc, treścią tego „wnętrza” sytuacji było

cierpienie. W yrażało się ono zarów no w cierpieniu fizycznym , wynikającym z brudu, chorób, tortur i okaleczeń, jak i w cierpieniu psychicznym . T o ostatnie, według założeń owych struktur zła, m iało doprow adzić do unicestwienia człow ieka. O statnim etapem tego procesu była śmierć.

W strukturze bytu autor wyróżnia warstwę fizyczną, psychiczną i duchową. Warunki ekstrem alne p ow od ow ały zakłócenie spraw ności fizycznej, zakłócenia w- sferze popędowej człow ieka, wreszcie zakłócenia m yślenia i działań wolityw nych. Cierpienia ciała w iodły do załam ania się tej funkcji ochrony duszy przez ciało. R ozpacz przeradzała się często w utratę zdolności do życia w edług wartości, do buntu, a naw et do negacji Boga. A p ogeu m cierpienia stanow iła śmierć w warunkach łagrowych.

Istnieje duża rozbieżność statystyk co do rozm iarów śm iertelności w sytuacjach ekstrem alnych na terenie Z SR R . Niem niej skala tego zjawiska była ogrom na. A utor poddaje uściśleniu także sam o pojęcie śm ierci, gdyż egzystencja łagrow a nosiła również znam iona śmierci rodzinnej, społecznej. C złow iek umarły społecznie nie m a żadnych praw. P om im o takich w arunków, liczne św iadectw a wskazują, że w ludziach istniała potrzeba usensow ienia cierpienia i śmierci.

D rugie dw a rozdziały rozprawy stanow ią próbę d ok onan ia prognostycznej oceny m ożliw ości ocalenia człow ieczeństw a w nakreślonych warunkach sytuacji granicznej. W świetle św iadectw autor przedstawia w trzecim rozdziale (s. 190-269) najpierw poniekąd zaskakujące fakty w ystępow ania ludzkich wartości na „nieludzkiej ziem i” , czyli w warunkach bardzo w ielkiego napięcia, w ynikającego z program owej redukcji sfery aksjologicznej do sfery czysto biologicznej czy fizjologicznej. Pośród wartości szeroko pojętych pojawiają się także wartości m oralne, które zachow ują swój, niezależny od św iadom ości pod m iotu , obiektyw ny charakter (s. 192.-236). Poza granicami brudu i głodu z całym dram atyzm em rozgrywało się życie nakreślone granicami dobra i zła (237). N a przykładzie trudnych w yborów w warunkach k on fliktów uw idaczniały się autentyczne wartości z preferencją wartości wyższych. Jawiło się też zagadnienie pow inności: stająca przed człow iekiem wartość dom agała się pew nego rodzaju odpow iedzi.

W ostatnim rozdziale rozprawy (s. 270-364), zatytułowanym: Aksjologiczny warunek

ocalenia człowieczeństwa w lagrach, autor podejmuje zadanie ukazania wartości jako

bezwzględnego wręcz warunku ocalenia człowieczeństwa w sytuacji granicznej egzysten­ cji. Zdąża w ten sposób pow oli do udow odnienia swojej tezy, iż pom im o radykalnego ograniczenia ludzkiej egzystencji w warunkach deportacji, łagru, zsyłki, człowiek w zarysowanym obszarze cierpienia zdołał ocalić pewne wartości. N ad e wszystko zachował zdolność rozróżniania dobra i zła. Zdołał także ocalić m ożność podejm ow ania wyborów m oralnych i postępowania według kryteriów dobra i wartości (270).

Z agadnieniom rozpoznania prawdy bytu osob ow ego, wierności rozpoznanej praw­ dzie, wyrażającej się w realizacji wartości i w zawierzeniu Bogu, autor poświęca-trzy ostatnie artykuły czw artego rozdziału.

R ozpoznan ie w warunkach łagrow ych prawdy o człow ieku, odkrycie bycia osob ą, podm iotem czynów , odpow iedzialnym za swoje życie, jest przedm iotem wnikliwej analizy o znacznym stopniu teoretyczności (s. 271-301).

[13]

₂₀₁

R od ziło to pow in ność wierności tej prawdzie o własnym człow ieczeństw ie poprzez realizowanie podstaw ow ych wartości m oralnych, zwłaszcza wartości życia. Stosunek łagiernika do różnych postaci życia również jest przedm iotem szczegółow ych analiz (por. 302 nn). Pow inność m oralna wyrażała się w różnych aktach - od szacunku dla wartości życia aż po nadzieję eschatyczną. Sytuacja graniczna, w której odkryw ano i realizow ano wartości, p okazyw ała, że człow iek potrzebow ał oparcia swojej egzysten­ cji o w artość transcendentną, która dla wielu była tożsam a z Bogiem (364), choć analiza literatury łagrowej w bezpośrednim zetknięciu się z nią stosun kow o rzadko odsłania w ystępow anie tematyki B oga w warunkach tamtej egzystencji. T o pozorne m ilczenie m oże w ynikać z różnych przyczyn, których wyjaśnienia autor szuka sięgając d o N ow eg o Testam entu, do pism K. R a h n e r a, E. J ü n g l a , U r s a v o n B a l t h a s a r , co czytelnika w jakim ś stopniu zaskakuje. M im o woli zadajemy sobie pytanie: Czyż nie należało pozostać przy analizie tekstów źródłow ych? Zachodzi bow iem obaw a, że sięganie do w tórnych tłumaczeń m oże wieść do pew nego zafałszow ania obrazu rzeczywistości łagrowej.

Zamyka rozprawę Zakończenie, które jest krótką rekapitulacją wyników przepro­ wadzonych analiz, skrótowym ujęciem toku wywodów, wreszcie przypomnieniem celu, dla którego podjęto problematykę łagrową i jaki sformułowano na początku pracy (s. 365-371).

D ob rze się stało, że podjęto problem egzystencji skazańców w łagrach sowieckich. Praca zrobiona została bardzo starannie. A utor sw obodnie porusza się w obszernym m ateriale zarów no źródłow ym , jak i pom ocniczym . Żaden wątek nie jest pozbaw iony niezbędnej hermeneutyki. Jest w rozprawie now atorskie podejście do problem atyki łagrowej. Rzeczyw istość łagrowa na warsztacie autora stała sie prawdziwym locus

theologicus.

W wystarczającym stopniu znalazła potw ierdzenie teza rozprawy, że człow iek nawet w ekstremalnych warunkach zdołał ocalić pewne wartości i zachow ał zdolność rozróżniania dobra i zła, w yborów m oralnych i p ostęp ow ania według kryteriów dobra czy wartości. U jaw niono zarazem, jak w sytuacji granicznej, gdy walka toczy się 0 „nagie” przeżycie, utrudniona jest m yśl o świecie wartości, o transcendencji, o B ogu, a naw et o ziemskiej ojczyźnie.

O bok rozdziałów obfitujących w znakom itą, choć niezm iernie sm utną i przy­ gnębiającą faktografię typu historycznego (pierwsze dwa rozdziały, choć nie w yłącz­ nie), w pracy spotykam y partie interpretacyjne o znacznym substracie teoretycznym , w których żaden z ważnych w ątków nie p ozostał bez wyjaśnienia, co czytającem u daje sporą satysfakcję.

Niem niej chciałoby się postaw ić pewne pytania. W dość szerokim zakresie jako narzędzie interpretacyjne służy filozofia egzystencji M. H e i d e g g e r a (1889-1975). Czy autor, sięgając do filozofii egzystencji, przypuszczał, że pesym izm H e i d e g - g é r a i jego Sein zum Tode znalazły zastosow anie w łagrowej praktyce? Czy jednak nie większy w pływ na eksterminacyjne praktyki m iały poglądy J. P. S a r t r e ’ a, Fr. N i t z s c h e g o , M a r k s a i E n g e l s a ?

W ydaje się też, że trochę nieostrożnie sięga się w pracy do różnych filozofii 1 św iatopoglądów : do H e i d e g g e r a , J a s p e r s a, ob ok H i l d e b r a n d a,

M o u n i e r a , W o j t y ł y , S t y c z n i a , i T i s c h n e r a by w ym ienić tylko niektórych. M oże byłoby rzeczą w łaściwszą skupić się na jednej filozofii? Czy w ogóle nie przeakcentow ano nieco narzędzia filozofii? U czyn ion o to wpraw dzie w trosce 0 uwierzytelnienie w yw odów , lecz wydaje się, że częste odw oływ anie się do autorów nieco utrudnia śledzenie obozow ych w ątków . T o „skrzyżow anie” literatury obozo- wo-pam iętnikarskiej z filozoficzno-etyczną m im o w szystko łam ie treściową jedność rozprawy, a rozważania częściej przesuwają się z płaszczyzny egzystencji na płaszczyz­ nę filozofii. Powstaje niemal wrażenie przeładow ania, zwłaszcza końcow ej partii pracy, treściami filozoficzno-etycznym i.

P odobn e „nakładki” występują także przy tłum aczeniu przyczyn relatywnej nieobecności B oga w łagrach, czerpanym spoza źródeł rozprawy z prac K. R a h - n e r a , E. J i i n g l a , U r s a v o n B a l t h a s a r . N a tle literatury źródłowej sprawiają one wrażenie nieautentyczności. Świat M o u n i e r a , S e i f e r t a , B u t t i g l i o n e , S t y c z n i a , T i s c h n e r a jakżeż odległy jest od Kołym y! To sam o należałoby pow iedzieć o rozw ażaniach o obecności B oga, przytaczanych za W ę c ł a w s k i m . A utentyzm em natom iast tchną partie rozprawy, w których teologiczne problem y wyjaśnia się na podstaw ie literatury obozow ej. M am y tu na myśli np. sekwencje dotyczące nadziei, ufności, m odlitw y, Eucharystii, spowiedzi.

Pod w zględem form alnym rozprawa zarów no w swej całości, jak i w poszczególnych sw oich częściach - rozdziałach odznacza się należytą spójnością. K ażdy rozdział ma swoje w prow adzenie, w którym zarysow ano i uzasadniono jego dyspozycję; ma też swoje logiczne i analityczne rozwinięcie i swoje podsum ow anie -kon kluzję. Pom iędzy rozdziałami obserwuje się konsekw entną linię w stępującą, zmierzającą wśród w ielości elem entów do w yznaczonego celu - bez cofania się czy zachodzenia na siebie. Świadczy to o dobrym m etodologicznym przygotow aniu autora.

D la opracow ania problem atyki autor zgrom adził i w ykorzystał pokaźną literaturę źródłow ą i pom ocniczą (s. 372-400), co św iadczy o trosce o udokum entow anie w yw odów .

Przypisy w yk onan o starannie i zgodnie z przyjętymi norm am i. O koliczność ta św iadczy o należytym opanow aniu warsztatu naukow ego.

Język rozprawy jest kom unikatyw ny, jakkolw iek zróżnicow any w zależności od źródeł, z jakich autor czerpał.

O ryginalna jest struktura rozprawy: pierwsze dwa rozdziały stanow ią bazę diagn os­ tyczną i pozycję w yjściową dla drugich dwu rozdziałów o charakterze prognostycz­ nym. Praca jednak tylko pozornie składa się z dw u części.

Recenzent nie m ógł nie zauw ażyć także drobnych usterek, błędów , względnie opuszczeń w ystępujących w tekście rozprawy, choć nie mają one istotnego w pływ u na wartość rozprawy.

G eneralnie biorąc praca ks. Paw ła B o r t k i e w i c z a zarów no m erytorycznie, jak 1 p od w zględem form alnym jest wyrazem dużego w ysiłku intelektualnego i dojrzałości naukowej autora i zasługuje na uważną lekturę.