GEOGRAFJA HISTORYCZNA, JEJ ZADANIA
I METODY.
W s t ę p : z a d a n i a i z a k r e s b a d a ń g e o g r a f i c z n o
-h i s t o r y c z n y c -h .
Badania geograficzno-historyczne rozw inęły się na w iększą skalę dopiero od czasu, k ied y z pośród nauk geograficznych wyodrębniła się antropogeograf ja jako sam odzielna gałęź badań, dotycząca p o znania zw iązków m iędzy środowiskiem geograficznem a życiem cz ło w ie k a 1), Próby w yjaśnienia niektórych zjaw isk życia zbiorowego za- pomocą analizy czynników geograficznych istniały już w cześniej (zw ła
szcza w w. X V III), jednak dopiero w drugiej połow ie XIX w. dochodzi do dokładniejszego sprecyzowania celów i m etody badań antropo- geograficznych, przedew szystkiem w dziełach F,r. R a t z l a (A n tr o -
pogeographie, 2 tom y 1882/91 i Politische Geographie, 1897) oraz
V i d a l d e l a B l a c h e (szereg artykułów i prac od r. 1895, zsynte- tyzow anych w pośmiertnem dziele· Principes de la géographie humaine, 1922), nadto w szeregu prac ich n a stęp có w 2). Przecenianie czynnika
1) In form acje o roizwdja b ad ań geograficzno-historycznych ob. R. K o t s c h k e
Quellen u. Grundbegriffe der historischen Geographie D eutschlands u. seiner N a c h barländer Meisterts· G rundriss der G eschichtsw issenschaft, 1906, I, 5, 397— 400. K, K r e t s c h m e r Historische Geographie von Mitteleuropa, 1904, 4■—7.
2) P ar. nip. J . B r u n h e s La géographie humaine, 1910 (palem nowe w ydania). T e g a ż L a géographie de l'histoire. Revue de 'géogir, 1914, t. 8. C. V а 1 1 а и х
Géographie sociale: le Sol et l’Etat, 1911. J , B r u n h e s elt С, V a t 1 a u x La géo
graphie de l’histoire, 1·92ι1. E. H u n t i n g t ο n. —■ S. W . С u s h i ,n g Principies ol
hum an geography, 4924 (3 w yd.), P ar. też V i d a l d e l a B t a c h e T ableau de la géographie de la France w 1. t. E, L a v i s s e' a Histoire de France, 1911. O ro z
w oju ipaglądów na zad an ia au tro p o g eag raf ji p. S. P a w ł o w s k i A n t i opogeografja (1. H isto ry czn y rozw ój poijęć), P rz. Geogr. 1919, I, 121—8.
92 GEOGRAFJA HISTORYCZNA. J E J ZADANIA I METODY. 2 geograficznego doprowadziło R atzla i jego szkołę do zbyt jednostron nego rozwiązywania zagadnień w sensie determ inistycznym . Przeciw sta w iła się temu szkoła Vidal de la Blache, która nie uznaje k o n i e c z n o ś c i takiego a nie innego rozwoju życia zbiorowego człow ieka pod w pływ em działania środowiska geograficznego, lecz w idzi tylko pewne m o ż l i w o ś c i rozwojowe, w ynikające z oddziaływ ania środow iska Possybilizm Vidal de la Blache znalazł ostatnio decydujące uzasadnie nie w ciekawej książce prcf. uniw ersytetu strasbursikiego, L. F e~ b v r e ' a , 1) który ostro zaatakow ał determinizm szk oły R atzla, I choć (jak to byw a zw ykle w polem ice lub k rytyce) autor niew ątpliw ie zbyt krańcowo rozstrzyga szereg zagadnień, choć nie w szystkie jego argu m enty można uznać za dostatecznie przekonywujące, niemniej jednak książka jego posiada tę niew ątpliw ą zasługę, że w sk azała konieczność szeregu gruntownych studjów analitycznych, w ykazała, ile zagadnień czeka jeszcze na zbadanie i rozwiązanie, i udow odniła, że w szelkie uogólnienia szkoły R atzla są obecnie conajmniej — przedw czesne.
W ysunięcie przez antropogeografów nowych zagadnień tak ściśle zw iązanych z dziejam i człow ieka, pogłębiło zadania geografji histo rycznej, która poprzednio, jako gałęź historji, m iała na celu tylko przedstaw ienie kartograficzne lub opisow e zm ian tery tor j atr.ych, za chodzących w dziejach ludzkości. W prow adzenie środowiska geogra licznego jako w ażkiego czynnika w rozwoju poszczególnych grup lu d z kich m usiało zbliżyć geografję historyczną do antropogeograf ji i roz szerzyć zakres jej celów badawczych. To też dzisiaj zadania geografii historycznej są zu p ełnie inne, niż b y ły jeszcze 50 lat temu,
Czem w ięc jest geografja historyczna?
Na pytanie to starali się znaleźć odpow iedz przedew szystkiem uczeni niem ieccy, którzy pod w p ływ em Ratzla, najw cześniej rozwi nęli badania geografiezno-historyczne. W w iększości w ypadków w i
dzieli oni cel badań geograficzno-historycznych w rekonstruowaniu środowiska geograficznego dla danej epoki, aby w ten sposób stw orzyć podstaw y dla badań antropogeograficznych. Taki pogląd w ypow iadał np. H e t t n e r , s) a jeszcze silniej — przeprow adzając go praktycznie w swych dziełach — J, W i га ш e r, 3)T en ostatni uw ażał że geografja histeryczna ma być: historische Landschaftskunde, t. j, winna badać
1) La terre et l'évo lu tio n hum aine (In tro d u ctio n géographique à l ’histoire).
L ’évolution de l ’hum anité H. B erra, t. IV, 1922.
2) Die E n tw icklu n g der G eographie in 19— n. J hr. G eogr, Zeiitsdha·., 1998, 4, 319. s) H istorische L a n d sch a ftsku n d e, 1885 oraiz G eschichte des deutschen B odens m it
seinen P flanzen u. Tierleben von d er keltisch-röm ischen U rzeit bis z u r G egenwart.
zmiany, zachodzące w krajobrazie. W immer dzieli krajobraz na 3 ro dzaje: 1) krajobraz naturalny (Naturlandschaft), t. j. zespół czynni ków fizjograficznych, w ystępujących na danem terytorjum; 2) kra jobraz kulturalny (Kulturlandschaft)', t. j, te w szystk ie zm iany, jakie do krajobrazu naturalnego wprow adza człow iek na skutek rozwoju osadnictwa, w ięc np. zm iany w stosunkach florystycznych, pokrycie powierzchni ziem i osadam i, polami, ogrodami etc.; w reszcie 3) krajo braz historyczno-polityczny (historisch-polit. Landschaft), t. j. podział ziem i z punktu w idzenia rozwoju tery tor jakiego i organizacji p oli tycznej grup ludzkich. Jak w idać — pierw szy rodzaj krajobrazu sta nowi zespół czynników naturalnych, w łaściw e środowisko geograficzne; dwa następne są w ynikiem działalności człow ieka,
U jęte w ten sposób zadania geografji historycznej w yodrębniał W im mer całkow icie od zadań antropogeograf ji, nie przyznając geografji historycznej prawa do badań nad oddziaływ aniem środowiska geo graficznego na rozwój życia człow ieka. To stanowisko zaakceptow ał i p rzyjął całkow icie H, B e s c h o r n e r , który wprost uznał, że g eo graf ja historyczna winna się nazyw ać historische Landschaftskunde. α) Obok tych poglądów pojaw iły się jednak inne, które nadaw ały geo grafji historyczne) bardziej antropogeograficzny charakter. Jako an tropogeograf ję traktował w łaściw ie geografję historyczną E. O b e r - h u m m e r , 2 a podobnie ujm uje zagadnienie L. F e b v r e . Ten ostatni, usuwając z definicji antropogeografji termin „w p ływ y” jako nienauko wy, określa tę naukę, jako badanie stosunków (lels rapports), w y stę pujących m iędzy społeczeństw am i iudzkiem i a środowiskiem geogra- ficznem w chwili obecnej, zaś geografji historycznej oddaje badanie iych samych stosunków, w ystępujących w przeszłości m iędzy poszcze- gólnemi społeczeństw am i łudzkiem i a środowiskiem geograficznem d a nej eepoki, takiem, jak je zdołam y zrekonstruować. 3)
Jeżeli definicje Hettnera, Wimmer a, Beschornera niew ątpliw ie zbyt znacznie ograniczały zakres badań geograficzno - historycznych, to z drugiej strony definicja Febvre'a zaciera niem al w szelkie różnice
1) W esen u. Aufg aben der historischen Geographie Hilsit. VieTitetjalbr, 16, 1906,
str. 1 nast. Po;r, iteż 0 . R e d l i c h , Historisch - geographische Probleme M IÖG, 27, str. 545 n. Zgodnie z tem i poglądam i byty opracow ane infeikitóre p o d ręczn ik i geografji hilsitoryozmej ; por. np. B. K n ü l l Historische Geographie Deutschlands im M ittel
alter, 1903; W. G ö t z Historische Geographie, Die Erdlkiuirade hrsg. v, M. K lar, 1904, ,t. 19.
s) Die Aufg aben der historischen Geographie V erhandl, des IX D eutsch, Geo- graip'heratages zu W ien, 1891, str. 237—251. D efinicję, zbliżoną dio О ЬетЬш птега, dał К. K r eit s c h m eir, o. c. il. i R. К о t s c h k e, o, c, 400.
m iędzy geografja historyczną i antropogeografją, a raczej tej ostatniej odbiera wprost rację bytu. Trzeba bowiem stwierdzić, że owych ,,sto sunków”, w ystępujących d z i s i a j międizy sp ołeczeństw am i ludz- kiemi a środowiskiem geograficznem nie można żadną miarą oddzielać od tych, które b y ły w c z o r a j : stosunek człow ieka do środowiska geograficznego nie zaw iązuje się z dnia na dzień, w tem, co jest dzi siaj, tkwi to w szystko, co było wczoraj i aby zrozum ieć teraźn iej szość, trzeba zbadać p rzeszłość. M ożnaby w ięc pow iedzieć, że wobec tego — niem a różnicy m iędzy geografja historyczną i antropogeograf ją, że i p rzeszłością i teraźniejszością m oże się zajm ować antropogeograf, A le to znów byłoby stanowisko błędne: antropogeograf bada takie za gadnienia, których nie może badać historyk, ponieważ ten n ie uzyska nigdy niezbędnego m aterjału źródłowego. Do takich zagadnień n ależy np. kw est ja budowy fizycznej człow ieka w związku z warunkami., ja kie daje środowisko geograficzne (np. klim atem i jego w pływem ). Z drugiej strony trzeba w ziąć pod uw agę i następującą okoliczność: antropogeograf nie rozw iąże w ielu zagadnień przeszłości, o île nie w y sp ecjalizu je się w szeregu badań ściśle historycznych, niezbędnych dla poznania przeszłości (np. stosunków społecznych, gospodarczych w poszczególnych krajach i w różnych epokach), historyk zaś — także z powodu braku przygotow ania naukowego — nie rozwiąże zagadnień teraźniejszości, które jednak są niezbędne dla wyjaśniieinia w iciu kwe- styj w p rzeszłości (np. stosunków, w ystępujących u ludów pierwot nych z punktu w id zen ia antropo- lub etnologicznego). Słow em , podział pracy m ięd zy antropogeograf ją i geograf ją historyczną m a podstaw y n ietylk o chronologiczne, ale i m erytoryczne oraz m etodyczne. U jm u
jąc rzecz krótko, m ożem y stw ierdzić, że geografją historyczną winien się zajm ow ać historyk z w ykształceniem geograficznem , zas antropo- geografją — geograf z w ykształceniem m. in. także historycznem.
Czemże wobec tego jest antropog'eografja, a czem — geografja hi storyczna?
Odrzucając definicję F e b v r e ' a 1) i stojąc na stanowisku possybi-
listycznem , trzeba antropogeografję określić jakc n a u k ę , k t ó r a
9 4 GEOGRAFJA HISTORYCZNA, J E J ZADANIA I METODY. 4
J) W y raz „ sto su n k i” , u ży ty w deftniicjd F e b v r e ' a , mie w yraża, mówiąc naw ia sem, istotnych za d a ń amtropoigengraiŁji; m oże on doprow adzić d o .mylnego w rażenia, ja'kgdyby chodiziło tu o pew ną wizraijettrmość, o rów norzędne trak to w an ie teg o znaczenia, jakie m a środow isko d la człow ieka, co i czttowieik d la środow iska. W an* toopogeograf ji chodzi o tę pierw szą ławestję, d ru g a m a znaczenie pom ocnicze, w tórne. N iesłusznie też F e b v r e odrzuca, ja k o „nienaukow y" rzekom o, w yraz „w pływ y" czy „o d d ziały w an ie''. J e s t rzeczą jasn ą, że w antropoigeograłji niem a om tac w spół nego z astro lo g ją, jaik to mówi F e b v r e ι'ο. с. 438).
b a d a o d d z i a ł y w a n i e - ś r o d o w i s k a g e o g r a f i c z n e g o n a g e n e z ą i r o z w ó j f a k t ó w ż y c i a s p o ł e c z n e g o 1) c z ł o w i e k a . Inaczej mówiąc, antropogeograf ja opiera sią na całości m aterjałn, dotyczącego związków, które zachodzą m iędzy człow iekiem a środowiskiem geograficznem zarówno w przeszłości ja-к i teraźn iej szości. M aterjał, dotyczący pew nych konkretnych środowisk w prze szłości, musi antropogeograf otrzym ać już opracowany od geografo- hietoryka. Ten zaś ma podw ójne zadanie: z jednej strony w inien zre konstruować owo środowisko, t. j, krajobraz naturalny, a z drugiej ba dać zachodzące w niem zmiany, t. j. rozwój krajobrazu kulturalnego i historyczno-politycznego,2) aby w ten sposób ustalić oddziaływ anie środowiska geograficznego na rozwój pew nych faktów życia s p o łe c z nego, zawartych im plicite w łaśn ie w pojęciu krajobrazu kulturalnego lub historyczno-politycznego (osadnictwo, granice polityczne i i. d.). O czyw iście, badanie krajobrazu naturalnego, rekonstrukcja środowiska geograficznego dla danego okresu historycznego n ie jest celem sam ym w sobie, jej zadaniem jest um ożliw ienie przedstaw ienia dziejów krajo brazu kulturalnego i historyczno-politycznego. D latego też definicja geografji historycznej brzm ieć będzie w sposób następujący:
G e o g r a f j a h i s t o r y c z n a j e s t n a u k ą , k t ó r a , p r z e d s t a w i a j ą c d z i e j e k r a j o b r a z u k u l t u r a l n e g o i h i s t o r y c z n o - p o l i t y c z n e g o , b a d a o d d z i a ł y w a n i e d a n e g o ś r o d o w i s k a g e o g r a f i c z n e g o n a r o z w ó j f a k t ó w ż y c i a s p o ł e c z n e g o w p r z e s z ł o ś c i .
W ten sposób geografja historyczna musi się zająć odtworzeniem środowiska geograficznego z jednej strony, rozwojem krajobrazu kul turalnego i historyczno-politycznego z drugiej. W dalszym ciągu n i niejszych uwag przedstawim y w takiem ujęciu zadania i m etody jej badań. Tutaj, w związku z definicją, m usimy jeszcze pośw ięcić kilka słów k w estji, jaki jest stosunek geografji historycznej do historji,
Geografja historyczna, jako niew ątpliw a część badań antropogeo- graficznych, nie jest nauką pomocniczą historji sensu strictiori, jaką
*) „F ak tem życi-ai społecznego" najzęy(wa-m re z u lta t pewnego iproce&u życia zbioro wego, talki, k tó r y może p o d leg ać b ad an iu ; np. faktem takim jest k s z ta łt i rodzaj osaidy lu d zk iej, procesem — zespól d z ia ła ń , k tó r e d o p ro w ad ziły do p o w sta n ia o s a dy; podobnie, faktem życia społecznego jest ro d zaj o rg an izacji politycznej (np. fo r ma p ań stw a), jej zasiąg ten y to rjaln y (grarnice) i t. d.
2) P rzy jm u ję tu ta j — jako n ajsłuszniejsze — ipojęcde kra/jbbraiau n atu raln eg o , k u ltu raln eg o i hisitoryozno-polityc-znego w edług definiicyj W i m m e r s (ip. w yż.). Inaczej -nieco, choć błędnie, d e fin jo w ął k ra jo b ra z k u ltu ra ln y R . K ö t s c h k e Q u e l
96 GKJGRAF.TA HISTORYCZNA, J E J ZADANIA I METODY.
6 jest dyplom atyka, paleografja etc,, ale, stosując wielokrotnie w swych badaniach m etody ściśle historyczne, daje jednocześnie pew ne wyniki, b ez których historyk obejść się nie może, um ożliwia mu uporządkowa nie przestrzenne zjaw isk historycznych,1) w szczególności zaś dostarcza mu najw ażniejszych danych, dotyczących topograf ji historycznej; na leży tu np, ustalenie położenia m iejscow ości, brzmienia ich nazw, nadto.. — z zakresu zagadnień politycznych — określenie granic dla danej epoki, ich charakteru i t. d. Z w łaszcza badania dziejów gospo darczych i społecznych wiążą się bardzo ściśle z geografją historyczną i pod tym w zględem historja i geografja historyczna w spom agają się ńa każdym kroku, M ożna stwierdzić, że w szystkie prace przygoto w aw cze geografji historycznej, o których niżej będzie mowa: w ykazy m iejscow ości, atlasy historyczno-polityczne, m apy osadnictwa i t. d. — m ają zaw sze duże znaczenie pom ocnicze w badaniach historycznych. Słow em , usam odzielnienie się i pogłębienie badań geograficzno-histo- rycznych nietylko nie w p łynęło na zm niejszenie ich znaczenia i war tości dla historji, ale przeciwnie, um ożliw iło dokładniejsze i bardziej wszechstronne zaspokojenie potrzeb h istoryk a2).
I, R e k ,o n! s t г u к с j a k r a j o b r a z u n a t u r a l n e g o ( ś r o d o w i s k o g e o g r a f i c z n e w p r z e s z ł o ś c i ) . O dtworzenie środowiska geograficznego w przeszłości nasuw a szereg niełatw ych do rozwiązania trudności m etodycznych ze- w zględu na dw oistość m aterjału źródłow ego: historycznego (w najsżarszem tego słow a znaczeniu, t, j, źródeł pisanych, map, zabytków archeologicznych) oraz przyrodniczego. Praca rekonstrukcyjna musi polegać na kolejnem zbadaniu w szystkich zagadnień, w chodzących w skład pojęcia środo w iska geograficznego, a więc: orograficzno-geologicznych, k lim atycz nych, hydrograficznych, florystycznych. D la geografo-historyka głów- nem zadaniem będzie odtworzenie krajobrazu naturalnego. 3)
R. K ö t s c h l k e Quellen u. Grunêbegrifîe, о. с. 401—2.
2) M uszę zaznaczyć, że w M niejszym arty k u le nie po d aję w szystkich prac, d a ją cych k o n k retn e 'rezu ltaty bad ań z izakresiu geograf jii h istorycznej, w ym ieniam ty lk o te, k tó re ma j ą znaczenie m etodologiczne. Pazia tem — nie posiadałem w W arszaw ie w szysèkich prac, Ikitóre w o statn ich latach się ukazały, dlatego te ż nie wspominam o Mich, Nie znam in\p., k siążk i E, H, C a r r i e r a. Historical geography oi England and
Wales, 1926. -ami ipracy L, M i . r o t . Manuel de géographie historique, k tó ra w b. r.
z o stała w ydana u P io a rd 'a w P aryżu.
s) W. S e m k o w i c z O potrzebie i m etodzie badań nad kra jobra zem pie rwot
nym. Рша. IV, Z ja z d u h isto ry k ó w polskich w Poznaniu, 1925, Por. toż dofore o p ra
cow anie ty c h zag ad n ień u W, F r i e d r i c h ' a Die historische Geographie Böhm ens
bis zum Beginne der deutschen Kolonisation A'bh. d. Geogr, Ges. in W ien, 1912, IX,
1, Przedstaw ienie u k s z t a ł t o w a n i a p o w i e r z c h n i opie ra siè na badaniach, dotyczących dzisiejszego stanu r z e c z y ,x) bowiem zmiany, jakie tu zaszły, m ają niewielkie, lokalne rozmiary. Zmiany te p ow stały najczęściej w skutek ruchów skorupy ziem skiej, działania wulkanów, czasami erozji i działalności w iatrów (na ziemiach polskich tylko te 2 ostatnie czynniki mogą być brane pod uwagę), — i w yk ry cie ich opiera się na informacjach źródeł p isa n y ch ,2)
Podobnie przedstaw ia się sprawa z zagadnieniam i geologicznem i, t. j. i w tym zakresie stan d zisiejszy jest podstaw ą badań. W badaniach tych historyka interesuje przedew szytkiem charakter m orfologiczny formacyj geologicznych, chodzi o poznanie rezultatów pew nych proce sów geologicznych, zw łaszcza zaś powstania i w łaściw ości utworów p o wierzchniowych, t, j, g l e b .
D la geografa-historyka posiadanie dobrej i w yczerpującej mapy gleb jest rzeczą szczególniejszej doniosłości. M apy takie są w ydaw ane w e w szystkich niem al państwach świata, bądź przez instytucje nauko wa, bądź przez poszczególnych uczonych. W opracowywaniu ich jest
stosowalna dwojaka metoda: a) g e o g r a f i c z n o a g r o n o m i c z
n a , opierająca podział gleb na zasadzie ich składu m ineralnego i m a jąca służyć w pierwszym rzędzie celom rolniczym oraz b) m o r f o l o g i c z n a , badająca przedew szystkiem w p ły w czynników glcbotwór- czych (klimatu, roślinności, w ody gruntowej, w łaściw ości fizycznych i chem icznych skał etc.) i na tej podstaw ie klasyfikująca typy gleb. Pierw sza m etoda jest stosowana w N iem czech, np, w A tlasie gleb pruskich, znajdujących się w I t. dzieła M .e.i.t.z.e.n.a 3) lub w mapach specjalnych (w skali 1:25000) Pruskiego Instytutu G eologicznego, nadto w e Francji, Belgji, Danji, W łoszech, H olandji i t, d. Druga m e toda, zastosow ana w Rosji przez Dokuczajewa, Sybircewa, Tanfiljewa i in. (poraź pierw szy w r. 1 9 0 0 ,4) rozwijana jest tam w dalszym ciągu np. w m apie gleb europejskiej części Z. S. R, R. Prasłow a z r. 1927),
г) Prócz ogólnych p rac H. W a g,n e r a, E. M a r t o η n e a i m., poir. ,z p rac, dotyczących ziem pcśstóch: G e o g ra f je. fiz y c z n a zie m p o ls k ic h i c h a r a k te r y s ty k a f i z y c z n a lu d n o śc i, Emc. (polska Aikad. U m iej., 1912, t. I, S, L e n c e w l e ź K u r s g e o g ra f ji P o lski, 1922 i p o d a n ą tam lite ra tu rę mcmograiiozną, regionalną, bez (której nie m ożna p ro w ad zić b ad a ń geogratiicznio-hteitoryc.znych.
2) Κ. H o î f G e sc h ich te d e r d u rc h Ü b e rlieferu n g n a c h g ew iesen en n a tü rlic h e n V erä n d eru n g en d e r E rd o b e rflä c h e , 1822— 34 (uzupel. pnzez B e r,g h a u Is'a). O zm ia n ach tych p. a rty k u ł S. P a w ł o w s k i e g o Z m ia n y w u k s z ta łto w a n iu p o w ie r z c h n i zie m i w y w o ła n e p r z e z c zło w ie k a . Przegl- Geogr. IV, 1923, 48— 60.
8) D er B o d e n u n d d ie la n d w ir ts c h a ftlic h e n V e r h ä ltn is s e d es P re u ssisc h e n S ta a te s ,
1868, ł. I.
4) P o c z w ie n n a ja K a r ta J e w r o p ie js k o j R o s s ij {w sikali 1 : 2.500,000),
9 8 GEO G R AFJA H ISTORYCZNA, J E J Z A DA N IA I METODY.
8
prócz tego uwzględniana w analogicznych pracach innych krajów. Dla badań geograficzno-historycznych ta druga m etoda jest o w iele dogod niejsza, niż pierw sza, daje zw łaszcza bardzo dużo korzyści przy bada niach pierwotnego zalesienia. D la ziem polskich (poza mapami specjal- nem i Instytutu Geol, pruskiego, obejm ującemi część W ielkopolski oraz m ającem znaczenie dla badań gleboznaw czych A tla s e m Geologicznym
Galicji, w ydaw anym przez Polską A kadem ję U m iejętności w skali
1 :7 5 .0 0 0 ) posiadam y daw niejszą pracę S, M i k l a s z e w s k i e g o ;
M apa gleboznawcza K r ó le stw a Polskiego *) w skali 1 :1 .5 0 0 ,0 0 0 i nową—
z r. 1 9 2 7 — w tej samej skali — Mapą gleb Polski. Doskonała la
mapa, uznana przez fachowców za wzór now szych prac gleboznaw czych, łączy pod w ględem m etodycznym bardzo szczęśliw ie obydwa wspomniane powyżej system y, niestety, dla szezegółow szych badań jest zb yt m ała 2).
2. Badania, dotyczące k l i m a t u , są zw iązane przedew szystkiem
z badaniami przyrodniczem i i opierają się na szeregu danych pośrednich ze w zględu na brak w cześn iejszych obserwacyj i notowań m eteorolo gicznych, które w w iększości państw europejskich nde przekraczają w stecz r. 1850, Paleoklim atologja, która bada zm iany klim atyczne
w epokach przedhistorycznych na podstaw ie reliktów (kopal
nych) roślinnych i zw ierzęcych, pokładów torfowych, w ykopalisk archeologicznych i t. d., uzyskała pew ne wyniki także i dla czasów historycznych 3), Stw ierdziła, że w epoce historycznej (t. j. w Europie mniej w ięcej od połow y I tysiąclecia przed Nar, Chr.) klim at n ie u leg ł zasadniczej zmianie. Badania nad dzisiejszem i stosunkami klim atycz- nem i u zu pełn iły ten w ynik przez podjęcie dociekań nad czynnikami, w pływ ającem i na zm iany klim atyczne. W yk aza ły one, że to, co mo głoby być uważane za przyczynę zmian klim atycznych, mianowicie
1) G leby ziem polskich, 1912.
2) O modzaljaoh .dzisiejszych m ap gleboznaw czych р. Р. К r i s c h e B odenkarten
und andere kartographische D arstellungen der F aktoren der landw irtschaftlichen P roduktion verschiedener Länder. 1928.
8) O .zagadnieniach .klimatycznych w przeszłości iniorm uje doskonale artykuł W, S e m k o w i c z a Zagadnienie klim atu w czasach historycznych. Przegl. Geogr. III, 1922, 18—41. O metodzie badań: II. G a m s u. R, N o or .d h a g e m Postglaziale
K lim aändtrungen u. E rdkrustenbew egungen in M itteleuropa, 1923, nadlet uwagi G a m s'at D ie E rforschung der K lim aentw icklung in vorgeschichtlicher Zeit, 45—-47 Taguragsber. d. dt. Anthropolog. Gels, 1926. 20—24. P. K e s s l e r D as K lim a der
jüngsten geologischen Z eiten u. d ie Frage einer K lim aänderung in d er J e tz tz e it, 1923. W, R. E c t a r i t P aläoklim atologie S. Göschen, 1910. L. B e r g Das Problem der
in geschichtlicher Z eit Geogr. Zeitschr. XXI, 586 n. Szereg ciekawych spostrzeżeń i obserwacyj : E. H u n t i n g t o n C ivilisation and clim ate, 1915.
zmiany w krajobrazie naturalnym (np. zm niejszenie się ilości lasów) — nie odegrało pow ażniejszej roli 1).
Fakt, że nasz klim at w epoce historycznej nie uległ zasadniczej zm ia nie, nie przeczy m ożliwości, iż zachodziły i zachodzą w nim pewne w a hania, t, j. zm ieniają się kolejno okresy last suchych i ciepłych oraz w il gotnych i zimnych. W edług jednego z klim atologów, E. B r u c k n e r a , takie wahania klim atyczne następują co 30— 35 lat 2). Zagadnienie to próbowano zbadać i rozstrzygnąć zapom ocą m aterjału historycznego, t. j. zapisek rocznikarskich lub kronikarskich. Próby te nie d ały dotąd pozytyw nych rezultatów, choć trzeba zaznaczyć, że nie można ich u w a żać za wyczerpane. W ostatnich czasach rozszerzono dość znacznie m a terjał źródłowy, sięgnięto bowiem poza zapiski rocznikarskie i oparto się na bogatym zasobie informacyj (czerpanym przew ażnie ze źródeł rę kopiśm iennych), dotyczących wiadom ości o latach urodzajów, posuch, pow odzi i t. p. klęsk elem entarnych 3). Na podstaw ie takiego w łaśnie m aterjału w ysunął ostatnio teorję powtarzalności zjaw isk m eteorolo gicznych co lat 242 G, S t r a k o s c h- G r a s s m a n 4), jednak wyniki jego rozważań, choć w ypow iedziane w sposób kategoryczny, nie mogą być uznane za słuszne, dopóki nie znajdą poparcia w badaniach p rzy rodniczych,
Słowlem — jeśli chodzi o przedstaw ienie warunków klim atycznych badanego regj-onu, należy się oprzeć w pierwszym rzędizie na wynikach
-1) Z poglądem , że w sk u tek w ytrzebienia lasów ilość wilgoci w pow ietrzu uległa zm niejszeniu i że w ahania tem p eratu ry w ciągu dnia (tub roku) z a o strz y ły się — można się spotkać dość c zę sto . G dyby jed n ak isto tn ie talkie izmiamy n astąp iły , to w 'kaiżdym mazie nie m ożna ich przypisyw ać w ytrzebieniu lasów, -bowiem w łaśnie lasy w y su szają atm osferę przez w yciąganie z niej p a ry wodlneij i u tru d n ia n ie parow ania wodiy iz iziemi. Co się ty c z y te m p e ra tu ry — to lasy oddziaływ ają tyifco na polarny, z n ajd u jące się w śród nich — i to w te n sposób, że tem p eratu ra dzienna jest ta m w yższa, а посла, n iższa niż w otw artym , meiz-alesionym h rp ju (podobne ajawiislko obserw ujem y w zam kniętych dolinach). L asy m a ją więc b ard zo ograniczony, lokalny w pływ na klim at, nie o d d ziały w u ją zaś n a ń s iW e j dlatego, że (klimat -jest zależny od wairunlków, istn ie ją c y c h w w yższych w arstw ach atm osfery.
*) K lim o s c h w a n k u n g e n s e it 1700 n e b st B e m e r k u n g e n ü b e r d ie K lim a s c h w a n k u n gen d e r D ilu via l z e it Geogr. A bh. .hrsg. v. A. Penck, 1890, IV, 2.
3) P or. F. С u r s c h m a n n H u n g e rs n ö te im M itte la lte r Leipz. S tu d ien aus d. G ebiet d. Gesch., 1900, t. VI, z, 1. J . W e i s s D ie E le m è n ta r e r e ig n isse vo n B eg in n u n se re r Z e itr e c h n u n g bis z u m J . 900, 1914. Z estaw ienie -polskiego m aterljału roczni- karskiego i k ronikarskiego d aje M P o l a c z ł ó w n a W a h a n ia k lim a ty c z n e W P o l sce w. śr. P race geogr. w yd. przez E. R om era, 1925, ześz. V,
4) D ie 242 J . P e r io d e n in d e r k lim a tis c h e n G e sc h ic h te D e u ts c h la n d Dt. GBl. 19, str. 1—32 (por, też w tym że tom ie D t. GBl., str, 32— 36 uw agi, A. T i l l y e g o
1 0 0 GEOGRAFJA HISTORYCZNA, J E J ZADANIA I METODY 10
badań klim atologicznych lub obserwacjach m eteorologicznych w sp ó ł czesnych 1). W studjach geograficzno-historycznych klimat był dotych czas uw zględniany w niew ielkich stosunkowo rozmiarach, posiada on jednak duże znaczenie dla poznania warunków gospodarczych danego regjonu, a przedew szystkiem — dla odtworzenia stosunków florystycz- nych w przeszłości.
3. W badaniach stosunków h y d r o g r a f i с z.n.y.c.h geografja hi
storyczna dąży do określenia stopnia nawodnienia kraju, t. j. stara się ustalić poziom w ody bieżącej i .stojącej, w ody gruntowej, bagienności i t. d. Punktem w yjścia dla tych badań są stosunki dzisiejsze, a nadto bezpośrednie opisy lub wzmianki źródłow e z czasów daw niejszych oraz wyniki badań przyrodniczych. W epoce historycznej ilość obszaru, za ję
tego przez w od ę u leg ła pewnemu zm niejszeniu w skutek działalności człow ieka, t. j, osuszania bagien i błot, kanalizacji, m eljoracji, o czy szczan ia koryt rzecznych, ich regulacji etc. Poniew aż ta działalność człow ieka w ypada na okreisy stosunkowo p óźn e (na ziem iach polskich na w iększą sk a lę dopiero od w. XVII i X V III), w ięc też łatw o ją zba dać, ustalić j ej rozm iary i w pły w na stan'nawodnienia. Z tego te ż w zg lę du wielkie usługi w tych badaniach od daje m aterjał kartograficzny, pochodzący z przełom u X V III i X IX w. Trudniejsza sprawa jest ze zmianami w nawodnieniu tam, gdzie d ziałały przyczyny naturalne (zw łaszcza w czasach daw niejszych), w p ływ a ją ce na zm niejszanie się obszarów, zajętych przez wodę, np. błot, bagien lub jezior. Tutaj bada. nia historyczne m uszą iść ręka w rękę z badaniami przyrodniczemi np. gleboznawczem i, botanicznemi i t. d., w w iększości bowiem wypadków źródła pisane nie w ystarczają do odtworzenia rzeczyw iście kiedyś ist niejącego stanu rzeczy, maga, conajw yżej dawać wskazówki, że takie lub inne zm iany n astąp iły 2) .
W związku z nawodnieniem pozostaje sprawa biegu rzek. N ie chodzi tu o w iększe zmiany, doliny rzeczne, utrwalone w epoce ustępowania lodow ca ku północy, przetrw ały już bez zmian w czasach historycz nych, — raczej o niew ielkie odchylenia, dłużej łub krócej trwające przesunięcia się koryta rzeki, O takich przesunięciach można wm
osko-4 Literaturę p. u. E. R o m в r a K lim a t ziem p o ls k iih Encykl, pot, Alk. Umiej, t. I, 1912, 176— 179.
2) Trzeba zaiznaiazyć, że jeżeli chodzi o naisze ziemie, badania .nad ipierwotnem nawodnieniem nie były przeprowadzone systematycznie. Wprawdzie stu d j.a nad niektónrnii informacjami źródoweml (np. „cihoroigiraf ją 1’ Długosza) w ykazały n ie możność opierania isię n a nich (por. J. K o r n a u s Ja n D ługosz, geograf polski
X V w. Prace geogr. wyd. przez E. Romera, 1925, zesz. V, 91—94), jednaik posia damy cenny m aterjał źródłowy z w. XVT (dotyczący np. jezior wielkopolskich), do tychczas jeszcze niie wyzyskany.
wać z położenia niektórych osad nadrzecznych, — położenia niegdyś innego niż obecnilei, o czem mamy nieraz zachowane dokładne informa cje źródłowe, sięgające bardzo dawnych czasów (w P olsce np. — początku w. X II).1)
4. W bardzo bliskim związku z badaniami gleboznawczem i i hydrogra-
ficznemi znajdują sie studja nad stosunkami f 1 o r y s t у с z n e .m .i
przedew szystkiem zaś z a l e s i e n i e m ) i ich zm ianam i2). Tym zm ia nom u legały w pierwszym nzędzie zasięgi poszczególnych formacyj ro ślinnych: łąk, bagien, la só w — i zadaniem geografji historycznej iest określenie tych zasięgów dla badanej epoki. N iełatw e to jest zadanie. Jak to już w yżej zaznaczyliśm y, niektóre zesp oły roślinne u legały zmianom rów nolegle ze zmianami w nawodnieniu, bądź w skutek p rzy czyn naturalnych, bądź w skutek działalności człow ieka. Ogólnie biorąc, ilość i rozmiary niektórych tych zespołów zm niejszyła się z biegiem czasu (np. bagien lub błot). A le co do innych zespołów sprawa się nieco komplikuje; np. jeżeli chodzi o lasy, to chociaż i tutaj ich obszary uległy bardzo znacznemu zm niejszeniu, jednak na niektórych terytor- jacb działalność gospodarcza człow ieka w p ły w ać zaczęła w ostatnich stuleciach na ich zw iększenie się. Tak np. zaczęto w w. XIX i XX za lesiać obszary, niezdatne dla gospodarki rolnej lub h o d o w la n ej1). Obok tego d ziałały i inne czynniki: np. w okresach wojen, pow odują cych znaczne pustoszenie kraju, szereg osad u legał spaleniu, lud ność opuszczała swe siedziby — i w tedy las porastał na ornych p rzed tem polach. P ow stające w tein sposób zm iany w zalesieniu mogą być mniej lub więcej szczegółow o opisane, bardzo jednak trudno, a cza sami wręcz niem ożliwe jest przedstaw ić je kartograficznie, o co prze- dew szysikiem tutaj chodzi. Najm niej, oczyw iście, trudności jest tam. gdzie posiadam y m aterjał kartograficzny, z którego pomocą da się odtworzyć stopień zalesienia kraju, jednak ten m aterjał, pochodzący z przełomu XVIII i XIX w., może dać obraz conajwyżej tych stosun ków, jakie istniały w w. XVIII. Już dla w. XVII jest on niew ystar !) W (Literaturze, dotyczącej ziem polskich, nie m am y ijeszcze ogólnego o p ra cow ania .zmian w 'biegu rzek w przeszłości, posiadam y ty ik o nieco pr.zyozjyinków. dotyczących O d ry i, W isły. K onieczną jest p r a c a tego· ro d zaju , ja k ą p o sia d a ją W ęgry w dziele T. O r t v a y 1 a Magyarorszdg régi vtzra jza a X I I I szàzad végeig, 1882, 2 tomy,
2) O m etodzie opracow ania stosunków florysitycznych w przeszłości ,por, H. H a u s- r a t h Pflanzengeographische Wan dlungen der deutschen Landschaft, 1911; nadto: W . F r i e d r i c h D. hist. Geographie Böhmens, o. c. 52 n. 134, W . S e m к o w i с z
O potrzebie i metodzie badań nad krajobra zem pie rwotnym , o. c.
s) W latach 1878—4900 powierzchnia obszarów zalesionych w ówczesne; Kzeszy Niemieckiej, wynosząca w r. 1878 13.872.926 ha wzrosła o 122.942 ha.
102 GEOGRAFJA HISTORYCZNA, J E J ZADANIA I METODY.
1 2
czający i o dokładnem odtworzeniu zalesienia kraju w epokach w c ze śniejszych n :e można dlatego mówić.
J eżeli jednak nie można odtw orzyć dokładnego obrazu zalesienia (wzgł. innych stosunków f lorystycznych) dla d a n e j epoki historycz nej, to jest mimo to m ożliw ość zrekonstruowania p i e r w o t n e g o zasięgu poszczególnych zesp ołów roślinnych, w ięc lasów, bagien, błot i t. d. „Pierw otnego“ — to znaczy sięgającego tych czasów, kiedy na danym obszarze rozpoczynało się życie ludzkie lub ściślej : tych czasów, które poprzedzały okres oddziaływ ania człow ieka na stosunki flory- styczne (t. j. okres karczunków, osuszania i t. d.j. W rekonstruowaniu tego stanu pierwotnego opierać się m ożemy nie tylko na źródłach ściśle historycznych, ale także na m aterjale archeologicznym, na m aterjale toponom astycznym (o czem p. niżej), oraz na wynikach badań p rzy rodniczych, gleboznawczych, botanicznych i t. d. -— i ta w łaśnie oko liczność umożliwia zrealizow anie tego zadania dla czasów pierwotnych, podczas gdy jeist ono niew ykonalne dla okresów historycznych. M eto dycznie za punkt w yjścia trzeba brać najw cześniejszy, dający się przedstaw ić kartograficznie, stan rzeczy i posuwać się krok za krokiem wstecz, w yzyskując w szelkie informacje, dotyczące zmian w zakresie stosunków florystycznych, ustalające zasiąg poszczególnych zespoleń. Ponieważ w szystkie zesp o ły florystyczne (lasy, bagna, łąki etc.) w ym a gają zaw sze pew nych warunków naturalnych dla sw ego rozwoju (na wodnienie, w ysokość opadów i w ilgotność powietrza w okresie w ege tacji, insolacja, temperatura, wiatry, gleba i jej skład chem iczny oraz stan fizyczny i t. d.), w ięc i te warunki na danym terenie m uszą być dokładnie zbadane. Trzeba dodać, że badania gleboznaw cze bezpośred nio n'eraz w skazują na istnienie np. lasu lub bagien na danym obsza rze, zanim został on zajęty przez człow ieka pod uprawę, zaś badania botaniczne pozw alają odtw orzyć krajobraz florystyczny na podstawie zachowanych reliktów (np. flory stepow ej). W yniki badań przyrodni czych um ożliwiają z jednej strony w ykrycie terytcrjów, gdzie pew ne zesp oły roślinne nie m ogły się b y ły rozwijać, gdzie np. nie m ógł po w stać las (tak jest np, na znacznej części obszarów lössow ych w P o l sce, w Czechach, w N iem czech i t. d., które b y ły terenam i najstarszego osadnictw a ludzkiego, poczynając od neolitu, tutaj w ięc m aterjał arche ologiczny stanowi ważne uzupełnienie danych przyrodniczych), — z drugiej zaś strony pozw alają na ustalenie' składu roślinnego danego zespołu, np, składu drzewostanu na danem tery tor j um, który w okre sach historycznych u legł bardzo poważnym zm ian om 1). Co do tego
ostatniego punktu trzeba odrazu zaznaczyć, że w badaniach geogra- ficzno-historycznych chodzi przedew szystkiem o kartograficzne przed staw ienie pewnych t y p ó w drzewostanu (np. lasów iglastych i liścia stych), ale poza tem nie bez znaczenia jest dokładniejsze określenie tego drzewostanu w obrębie owych typów oraz zasięgu p oszczegól nych drzew.
Jak powinna w yglądać mapa pierwotnych stosunków florystycznych? Pew ien wzór m ogłaby dać mapa jednego z niemieckich badaczy O. S c h l ü t e r a p. t.: W ald, Sum pf u. Siedelungsland in A lipreussen
uor der O rden szeit 1), jako pierwsza mapa, przedstaw iająca w więk-
kszej skali (1 : 500,000) pierwotne zalesienie i zabagnienie i oparta na niew ątpliw ie dokładnych i sumiennych badaniach, uw zględniających w szystkie te kry ter ja m etodyczne, które powyżej zo sta ły omówione. Ma ona jednak jedein poważny brak: w dążeniu do przedstaw ienia r z e c z y w i s t e g o , zasięgu pralasu na najm niejszych naw et tere nach, Schlüter oparł się w ielokrotnie na informacjach o osadach przedhistorycznych i wczesno-historycznych, traktując je jako dowód, że leża ły one na obszarze niezalesionym . Stąd też na jego m apie spo tykamy się z mnóstwem w iększych lub m niejszych enklaw wśród la sów, sprawiających wrażenie, jakgdyby tam w cale lasu nie było. A le to w łaśnie obniża w artość mapy, bowiem nie ulega w ątpliw ości, że takie osady w okres’e przedhistorycznym (jak i w czasach historycz nych, o czem mamy konkretne wiadom ości źródłow e), m ogły się b yły znajdować wśród lasu, przyczem obszar, zajęty przez osadę lub pola. m ógł być tak niew ielki, iż tego na mapie nie sposób przedstawić. M ogły to być np, polany leśne, gdzie człow iek się osiedlał, pod czas gdy sam e pola (o ile to b yła osada rolnicza) znajdow ały się da lej od jego osiedla, w głębi lasu. Słow em , zależnie od warunków na turalnych, m ogły się w lesie tworzyć w olne niew ielkie przestrzenie, dogodne dla osadnictwa; ponieważ zaś odtw orzyć ich na mapie nie zdołam y, trzeba tego rodzaju las przedstaw ić zapom ocą innego
zna-’) Hatte a S, 1921. Z innych prac, dotyczących pierwotnego zalesiania (poiza cyt. wyżej książką W. F r i e d r i c h a ) p o r. M. H e t I m ά с h D ie B esiedlung Schlesiens
in vor- и. friihgeschichtlicher Zeit, 1923. W. M a a s Die E ntw aldung des Posener
Landes Pelerm anns Mliitteil. alus· J. Perthes' Geogr. A nstatt, Jihrg 75, 1/2 H.. 1929, 23 (z maipą w sikali 1:500.000). Co się tyczy stosunków polliskidh badamlia tego rodzaju zois't'atiy (podjęte pod kierunkiem prof. Wł. Semkowicza w Krakowie (oh. R, M o c h n a c k i Zasiąg pralasu na średniogórzu P olskiem . SAU. .1923, Ν·γ. 10, str. 6—7). W toku również są badania nad .zafesiiemem dorzecza W isłoki (por. M. D o b r o w o l s k a M eto d y kartograficzne w badaniach osadniczych Pam. IV Zjazdu h is t poi. w Poznaniu 1925, abr. 4) i dorzecza górnej i środkowe·) W arty (na tym ostatnim terenie rozpoczął badania autor niniejszych uiwag).
1 0 4 GEOGRAFJA HISTORYCZNA, J E J ZADANIA I METODY. 1 4
ku kartograficznego niż np. puszczę gdzie człow iek się nie osiedlał, gdzie osadnictwo rozwinąć się m ogło dopiero w tedy, k iedy rozpoczął się na w iększą sk alę karozunek puszczy. M apa tego typu byłaby bar dzie) schem atyczna, nie pretendow ałaby do odtworzenia zalesienia na najdrobniejszym naw et odcinku, ale (.ponieważ to ostatnie jest niem ożliw e z punktu w idzenia m etodycznego) byłaby tem samem o w iele pow ażniejsza pod w zględem naukowym. Schem at jej treści po w inien obejm ować następujące pozycje:
al bagna, błota, b) łąki,
c) stepy,
d) obszary parkowe (kępy drzew na niezalesionym obszarze),
e) lasy (obszary zalesione, ale posiadające w olne przestrzenie
w postaci ła z ó w 1), polan, w ydm etc.) z uwzględnieniem typów drze wostanu.
f) puszcze — z uwzględnieniem typów drzewostanu.
U stalenie pierwotnych zasięgów zespołów florystycznych, zw łaszcza zaś określenie pierw otnego zalesienia, pozwoli (w pewnym stopniu przynajm niej) na przedstaw ienie zmian, jakie za szły w czasach p óź niejszych, historycznych, B ędzie tu już chodziło o działalność c z ło w ieka i jej rezultaty, w ięc ważną pomocą w tym zakresie będą infor m acje, dotyczące osadnictwa ludzkiego i jego rozwoju, o czem. niżej będzie mowa. Prócz tego jednak, dla niektórych okresów i dla nie których okolic można się oprzeć na bezpośrednich informacjach źró dłowych, pozw alających czasem na w zględn ie dokładne określenie niektórych lasów i p u sz c z 2).
II. R e k o n s t r u k c j a k r a j o b r a z u k u l t u r a l n e g o
i h i s t o r y c z n o - p o l i t y c z n e g o .
1. W zakres pojęcia k r a j o b r a z u k u l.t.u.r.a.l n e g o — jak. to
w yżej m ów iliśm y — w chodzą w szelk ie zmiany, wprowadzone przez człow ieka do krajobrazu naturalnego i zw iązane w pierw szym rzędzie z dziejam i okupowania i w yzyskania danego obszaru dla celów gospo darczych, a w ięc zm iany w nawodnieniu, zabagnieniu, zalesieniu, w ilo ści obszarów, zajętych pod uprawę rolną lub inn y rodzaj gospodarki ł ) O .rozmaitych zespoleniach roślinnych i ich .naizwach p. A. R e h m a n ziem ie
da w n ej P o lski i sąsiednich kra jó w słow iańskich, 1895, 1904, t. I, sltr. 68—76, 85. t. II, 63, 65, 271 nast., 407 nast., 493 nasit., 508 nalsl.
2) Por. np. maierijiaił, zestawiony .przez P i r a c k i e g o P uszcze i lasy królew skie
(rap. hodowlany, ogrodniczy, przem ysłow y i t. d.). C ały proces oku pacji i eksploatacji stanowi przedm iot h i s t o r j i o s a d n i c t w a l u d z k i e g o 1), która jest jednym z najw ażniejszych działów geo grafji historycznej o w łasnych, odrębnych m etodach b a d a n ia 2).
A, Zakres badań osadniczych da się ująć w dwa działy: a) bada
nie rozm ieszczenia i położenia geograficznegos) osad ludzkich i b) ba danie położenia topograficznego i k ształtów osad.
a. Badanie r o z m i e s z c z e n i a i p o ł o ż e n i a g e o g r a f i c z
n e g o o s a d wiąże się przedew szystkiem z zasiągiem terytorjałnym osadnictwa i ma na celu przedstaw ienie rozprzestrzenienia się czło w ieka oraz w yzyskania przez niego danego obszaru, N ależą tu nastę pujące zagadnienia: a) badanie rozwoju osadnictw a w związku z cha rakterem krajobrazu naturalnego a w ięc osadnictw a na obszarach w ię cej lub mniej zalesionych lub nawodnionych oraz różnic osadniczych
na terenach przeciw staw nych pod w zględem fizjograficznym 4);
b) badanie osadnictwa pod w zględem jego charakteru etnicznego : po litycznego t. j. z jednej strony zbadanie, k ied y i jaki lud okupował dane terytorjum, jakie zm iany etniczne tutaj n astępow ały, z drugiej zaś — w jakim związku znajdow ało się osadnictw o z zasięgiem poli" tycznym danego państwa, jaki był w zajem ny stosunek granic p oli tycznych i osadniczych f) ; w reszcie c) przedstaw ienie osadnictwa od *) Stosuję tutaj definic ję K. P o t к a ń s ‘k i e g o: „Histonja osadnictwa jest hi sto rją zajmowania, podziału i zużytkowania obszaru, na .którym się pewien naród
osiedlfa, żyje i rozw ija'', Pism a pośm iertne, 1922, t. I, Str. 94.
2) Najważniejsze prace, dotyczące osadnictwa, podaje R. К ö t s с h i k e Q uellen
u. G rundbegriffe, о. с. 432 (zwłaszcza por. prace M e i t i z e n a , S c 'h 1 ü t e r а, G r .un d a ) . Jeżeli chodzi o celle d zadania dziejów osadnictwa por. M. D o b r o - w o l s i k a M eto d y kartograficzne w badaniach osadniczych, o. c. R. G r a d m a urn
D as ländliche Siedlungsw esen des K önigreichs W ürttem berg Forsch. z.ur dt. Lamdes- u. Vollkslku-nde, 1913, t. 21, z. 1. II. S c h ö n e b a u m S iedlungskunde im D ienste
d er Landesgeschichte Dt. GBl. XVIII, 191-7, 409 meist. F. C u r s c h m a n n Die
A ufgaben der H istorischen K om m issionen bei der E rforschung der m itte la lte r lichen K olonisation O stdeutschlands. A'ltprauls. Forsch. Ί·927, t. 4, str. 15 nast. ,
«1 A, H e t t n e r Die Lage der m enschlichen A nsiedlungen Gecgr. Zeitschr. 1895, t. I, 361 nast. R. G r a d m a - n n Das ländliche Siedlungsw esen, o. c. 65 m.
4) Por. R. G r a d m a n n Beziehungen zw ischen Pflanzengeographie u. Siedlungs
kunde, Geogr, Zeitsdhr. 1905, t. XII.
“) Par. np.—co do rozwoju clsadnicitwa pod względem etnicznym— J. C v i j i c’a
La péninsule Balcanique, 1918 (rozd, XVI), Z pofekich opracowań nalleży tu wymie nić praice K: P о t k a ή s k-i e g o: K ra kó w przed P iastam i RHF, 35, 1897, Granice
bisku p stw a krakow skiego Rocz. Kraik. 4, 1900, 20 i n, S ta d ja osadnicze. Pisma po- śmierltne, 1922, t. I, 'Prócz tego: S, Z a c h a r o, w s fe ii W ęgierskie i polskie osad
Pru-1 0 6 GEOGRAFJA HISTORYCZNA, J E J ZADANIA I METODY. 1 6
strony demograficznej i gospodarczo-społecznej. Punkt pierw szy tego zagadnienia obejm uje k w estje: po pierw sze w ielkości osad (wyraża jącej się w ilości ich m ieszkańców ), po drugie — gęstości osiedlenia (t. j. ilości osad, w ypadających na jednostkę miary powierzchni) i po trzecie — gęstości zaludnienia. Stosunek w zajem ny tych trzech w ie l kości jest taki, że przy jednakowej gęstości zaludnienia na poszcze gólnych terytorjach, w ielkość osad i gęstość zaludnienia m uszą być odwrotnie do siebie proporcjonalne. Punkt drugi, t. j. badanie osad nictw a z punktu w id zen ia gospodarczo-społecznego, uw zględnia za- jęc'a ludności i jej charakter społeczny (osadnictwo w łościańskie, ry cerskie, w zgl. szlacheckie, w łasn ość w ielka lub drobna i t. d.) j bierz® pod uwagę system y eksploatacji dóbr i skarbów naturalnych (osady rolnicze, pasterskie, rybackie, łow ieckie, górnicze, przem ysłow e, han dlow e etc.); przedstaw ia różnice w rozmiarach poszczególnych gospo* darstw (np. w osadnictwie rolniczo-w łościańskiem : gospodarstwa m a łe, średnie, i t. d.).
W związku z zajęciam i gospodarczemi w ystępują różnice w charak terze i rodzaju poszczególnych osad. N ajogólniej rozróżniamy: a) osa dy w iejskie (wsie) i b) miasta. Z punktu w idzenia geograficzono-histo- rycznego w s i ą nazywam y osadę w zasadzie otwartą, której ludność zajm uje się produkcją środków żyw ności (rolnictwem, hodowlą, ry- bołóstw em etc.), m i a s t e m zaś — osadę zamkniętą (‘np. otoczoną murem, linją rogatek i t. d.), której ludność zajm uje się przedew szyst- kiem pracą handlową i przem ysłow ą i z tego tytułu posiada odrębną organizację prawną. Obok tego spotykam y się w niektórych epokach z sam odzielną grupą osad, będących w ynikiem życia polityczno-w oj
skowego (np. grody, tw ierdze), kulturalnego czy religijnego (np.
k la szto ry).
W ażną częścią składow ą badań osadniczych jest przedstaw ienie położenia geograficznego osad, t. j. ich stosunku do dróg komunika cyjnych. O dtworzenie tych dróg (na podstawie zachowanych źródeł historycznych lub m aterjału archeologicznego) ma duże znaczenie zarówno ze w zględu na ich zw iązek z pewnemi ruchami osadniczemi
stech niegdyś k rzyża ckich , 1®82, F. К a i n d l G eschichte der D eutschen in den
K arpathenländern, 1907— 11, 3 tomy. W. F r i e d r i c h Die hist. Geogr. Böhmens, o. c. 66 m., 74 n„ 94 n. Literatura/, dotycząca zmian etnicznych ma terenae Europy w dkreisiaieh przed i wcz/esnohłs/toryezmiyich jest ta k obszerna, że nie podaję jej tutaj z/u/pełinie. Jeżetlir chodzi o ziemie poilskie por. W ł . A n t o n i e w i c z A rcheologja
P olski, 1928, zaś o ogół ziem słowiańskich: L. N i e d e r l e ' g o S lovanské starożit-
jako też z życiem gcspodarczem (np. h andlow em ) niektórych csad, a zw łaszcza powstawaniem tych ostatnich (np. miast) 1).
b. P o ł o ż e n i e t o p o g r a f i c z n e osady — to ogół warunków
fizjograficznych, w ystępujących na obszarze danego osiedla (pojętego w znaczeniu osadniczo-gospodarczem , t, j. wraz z ziemią, będącą war sztatem pracy dla m ieszkańców danej osady, Ortsflur nauki n iem iec k iej). N ajw ażniejszem zagadnieniem badania jest k w estja stosunku osady do rzeźby terenu, rodzaju gleby, zbiorników wody, insolacji, kierunku wiatrów2), i w związku z tem — kw estja k ształtów osad, zw łaszcza wsi. Chodzi tu o klasyfikację i o zbadanie genezy k szta ł tów wsi dzisiejszej lub — o ile to m ożliwe — z tej epoki, dla której posiadam y odpowiedni m aterjał źródłow y (t. j. plany lub m apy). W zakres tych badań wchodzi nietylko zew nętrzny k ształt danej osa dy, i. j. pew ien porządek zabudowań, w ystępujący w jej planie, ale także jej układ polny (wielkość, k ształty, położenie pól), formy bu downictwa, w reszcie w ew nętrzny układ zabudowań gospodarczych. W śród k ształtów wsi dadzą się w yd zielić pewne ogólniejsze typy (jak np. okolnica, w ieś wielodrożna, ulicówka i t.d.), wzgl. szereg form przejściowych. Badania w tym zakresie, podjęte na w iększą sk alę przez A. M eitzena 3), nie dały jeszcze definityw nych rezultatów, p rzede w szystkiem dlatego, że w szelkie uogólnienia w tej k w estji muszą być poprzedzone szeregiem prac m onograficznych regjonalnych, niew ąt
pliw ie bardzo żmudnych ale koniecznych. Trudności m etodyczne po legają przedew szystkiem na tem, że badanie k ształtów csa d wraz z układem pól wym aga oparcia się na bardzo szczegółow ych mapach (katastralnych), albo też — w razie ich hraku — na obserwacjach w terenie. Dlatego też w nauce zachodnio-europejskiej, niem ieckiej, francuskiej, angielskiej i t. d. takie prace m onograficzne (nawiasem
1) Por. mp. K. M a l e c z y ń s k i N ajsta rsze targi w Polsce i stosunek ich do
m iast p rzed kolonizacją na praw ie niem ieckiem (z ma-pą), 1926. A. S i m o n Die
Vet kehrstrassen in Sachsen u. ihr E influss a u f die S lä d teen lw icklu n g bis zu m J . 1500,
Ł892. Pomijam tu literiaiŁurę antropogeograKczną, zaznaczam jedima/k, że w wymieniiio- njych na -wtsltępie ogólnych pracach ( R a t z l a , V i d a l d e l a B l a c h e , B r u n- h e s ’ a, F e b v r e ’ a i t. d.) kw estja ta jest wszędzie omówiona, F. nadto prace, poidaine w przyp. 3 na str. 22 oraz W. F r i e d r i c h Die hist. Geogr. Böhm ens,
о. с. 14:7.
2) L ite ra tu rę ob. u. B. Z a b o r s k i e g o O k s z ta łta c h w s i w P o ls c e i ich r o z m ie szc ze n iu P race Kom. Etnogir. Pol. A kad. U m iej. 1927, str. 21— 24. P . też A, H e m u i g B o d e n u. S ie d lu n g e n im K ö n ig re ic h S a c h se n Bibi. z. säöhis. Gesch. u. Lamdtes'kiunidc. 1912, III, 3. A. G r u n d D ie V e r ä n d e r u n g e n d e r T o p o g r a p h ie im W ie n e r W a ld e u. W ie n e r B e c k e n G eogr. A bh. hrg. v. A. P endk 1901, VIII, 1.
3) Siedelung u. A grarw esen d er W est- и O stgerm cnen, d er K elten, R öm er, Finnen
1 0 8 ' GEOGRAFJA HISTORYCZNA. J E J ZADANIA I METODY. 1 8
mówiąc, nie w szystkie odpow iadają wymaganiom naukowym) są pod- jęte od szeregu lat i d ały w yniki bardzo ważne. M. in. stwierdzone, że k szta łty osad i układ pól nie zależą w yłącznie od przynależności etnicznej ludności (jak tw ierdził np. M eitzen), ale są w pierwszym rzędzie w ynikiem pewnych warunków gospodarczych, geograficznych, społecznych i t. d. Co do ziem polskich, mimo szeregu prac, dotyczą cych k w estji k ształtów wsi i układu polnego (zarówno historycznych
jak i geograficznych 1), nie posiadam y jeszcze takich prac geograficzno- historycznych, któreby rozw iązały sprawę w sposób istotnie nau kow y 2) .
O w iele więcej pozytyw nych rezultatów dały badania kształtów osiedli miejskich, w części dzięki istnieniu dawnych planów m iejskich i w ogóle większej obfitości źródeł historycznych, lepiej zachowanych niż m aterjały do diziejów wsi, częściow o zaś dlatego, że m iasta jako w iększe ośrodki życia gospodarczego, społecznego, kulturalnego, p rzy ciągały bardziej uw agę badaczy, zarówno historyków i geografów, jak architektów, historyków sztuki i innych. Celem badania jest dążenie do przedstaw ienia najstarszego, dającego się stw ierdzić źródłowo, k ształtu osady m iejskiej, jej rozplanowania wewnętrznego (położenie i k ształt rynku oraz ulic), i zabudowania, a następnie, przedstaw ienia
jej dalszego r o z w o ju 5).
B, Przechodzę z kolei dó omówienia m a t e r j a ł u ź r ó d ł o
w e g o , będącego podstaw ą w studjach nad dziejam i osadnictwa.
a. W badaniach, dotyczących najdaw niejszych epok osadnictwa,
t. j. tych, dla których nie posiadam y źródeł pisanych, musimy się
*) L iteratu rę, dotyczącą tvc;h zagadnień (zw łaszcza p ra c e K. P o-t k a ń s k i e g o , P. B u j a k a , O. B a l z e r a i ain.) po d aje B. Z a b o r s k i O kszta łta ch wst
V) Polsce, o, c. lii— 14 (ii passim ).
2) P ra c ę w ty m kierunku p o d jęto w U niw ersytecie (lwowskim, w seirupairij'ulm prof. F. B u j a k a , jaik o tem św iadczy p ra c a F. P e r s o w s к l e g o O sady na praw ie
ruskiem , polskiem , niem ieckiem i w ołoshiem w ziem i lw ow skiej. (B adania z dziefjów spoił, i gosp. ipod red. prof. F. B ujaka, zesz. 3), 1927. Po<r, te ż K. D o b r o w o b s i k i
N ajstarsze k s z ta łty w si p o lskiej, SAU. 1928, Nr. 3, str. 6. n.W . F r i e d r i c h Die
hist. Geogr, Böhm ens, о, с. 136 η.
8) Рог. K ö t s c h k e Q uellen и .G rundbegriffe, 432 nast., nadto· P. L a v e d a n
H istoire de l ’urbanism e (A n tiq u ité -M o y e n A geJ, 1926. F r . M e u r e r Der m itte la l
terliche S ta d tg ru n d riss im nördlichen D eutschland in seiner E n tw icklu n g zu r Regel- m ässigkeit a u f d er G rundlage der M arktgestaltung. 1914. G e i s 1 e r Die deutsche
S ta d l. E in B eitrag zu r M orphologie der K u ltu rla n d sch a ft, 1924. R. G r a d m am .«
Die stä d tisch en Siedlungen des K önigreichs W ü rttem b erg Fonsch. z dt. Landies- u. V olkskunde, 1914, t. 21 F. R ö r d g D er M a r k t von Lübeck. T opographisch-stati
stische U ntersuch, zu r deutschen S o zia l- u. W irtschaftsgeschichte, 1922, z m apą (książka godina zalecenia ze w zględu na jej w alo ry m etodyczne).
oprzeć na m aterjale archeologicznym, który (jeżeli chodzi o w łaściw e osadnictwo) daje informacje podwójne: z jednej strony o zasięgu geo- graficznym osadnictwa i jego cechach etnicznych, z drugiej zaś — o położeniu i k ształcie osad. Odrazu jednak trzeba poczynić pewne zastrzeżenia co do wartości naukowej tego m aterjału. Otóż, po pierw sze, informacje, dotyczące etnicznego charakteru osadnictwa, nie są jeszcze dzisiaj w n ależyty sposób opracowane, nie posiadam y bowiem dotychczas kryterjów, któreby um ożliw iły klasyfikow anie poszczegól nych kultur przed- lub naw et w czesno-historycznych w edług struk tury etnicznej, istniejącej kiedyś na danem terytorjum (typowym te go przykładem — długoletnie dyskusje na tem at słow iańskości lub iliryjskości i. zw. kultury łużyck iej). P o drugie, m aterjał archeolo giczny tylko w ted y może być podstaw ą badań, o ile poszukiwania, prowadzone planowo i system atycznie, obejm ą istotnie c a ł o ś ć da nego obszaru. N iestety, nie w szystkie nasze ziem ie zostały w ten sp o sób zbadane, istn ieje cały szereg terenów, gdzie m aterjał archeolo giczny jest znany tylko z dorywczych lub przypadkow ych odkryć, co nie uprawnia do snucia w niosków o zasięgu osadnictwa. Po trzecie, same inform acje archeologiczne nie dotyczą w w iększości wypadków w łaściw ych osad ludzkch (te są znane raczej w y ją tk o w o 1), tylko cmentarzysk, grobów, pojedynczych lub zbiorowo w ystępujących, a to nakazuje znowu stasow anie pewnej ostrożności w w yzyskaniu tych
inform acyj'). W reszcie, operowanie mater jąłem archeologicznym
jest w badaniach osadniczych możliwe! dopiero po przeniesieniu owych informacyj na mapę, zaś pod tym w zględem ziem ie polskie są s z c z e gólnie (w porównaniu z krajami zach.-eu rop ejskiem i3) upośledzone,
J) Zwltateizcza jeśli chodzi o osad y gospodarcze, t, j. wsie; n ato m iast o w iele w ię cej m am y w iadom ości o o sad ach obronnych i ich pozostałościach (grodziskach), choć i tu ta j b ad an ia dotychczasow e nie przezw yciężyły w szystkich n asu w ający ch się tru d n o ści (nip, co do chronologii grodzisk).
2) Dodiać .zreislztą itrzeba, że i oddzielne w ykopaliska, zw łaszcza t. ziw. skarby, są niezbędne w bad an iach osadniczych, pnzedewszystikiem d la w ykreślenia biegu dróg handlow ych, choć tu ta j dotychczasow e w yniki b a d a ń mie są dostatecznie uzasadnione. Por. J. N. S a d o w s k i Drogi handlowe greckie i rz ym skie etc. P,am. A kad. Umiej. F. i H F. 3. A, S z e 1 ą g o w s k i N ajstarsze drogi z Polski na W schód, 1909. R. J a- k i i m o w i c i z J a k ie m i drogami p r z y s z ł y m onety kufickie do Polski, Pam . IV Zjaizdlu hist, ipoll. w Pazinaniu, 1925.
3) P rzy k ład em ta k ie j m apy m oże być E. H o 1 1 а с ik'a Vorgeschichtliche Über
sichtskar te von Ostpreassen (1:3 0 0 .0 0 0 ), 1908. P or. te ż : A. L i s s a u e r Dia prähistorischen Den kmäler der Provinz Westpreassen, >1887. M. H e 11 m i c h Die Besiedlung Schlesiens, o. c. W, M a a s M a p y osadnictwa prz edhistorycznego W i e l ko polski 'Pr.ze.gt. ArciheolL, 1926, III, 137 n. N ad to ρ. w ykaz maip archeologicznych
1 1 0 G EO G R AFJA HISTORYCZKA, J E J ZADAKIA I METODY. 2 0
Z aznaczyć jednak trzeba, że w szystkie p ow yższe zastrzeżenia są wy- nikiem tego tylko Îaktu, że same badania archeolcgiczno-osadnicze stosunkowo niedawno zostały podjęte, wobec czego nie m ogły jeszcze przynieść definitywnych wyników ’). W każdym razie — bez badań archeologicznych nie można dzisiaj m ówić o jakichkolwiek pracach z zakresu dziejów osadnictwa.
b. D la czasów historycznych najw ażniejsze są inform acje b ezp o
średnie w ź r ó d ł a c h p i s a n y c h o tworzeniu się nowych osad, karczunkach, pustoszeniu wsi, a w ięc w szelkiego rodzaju źródła akto w e lub opisowe, dostarczające tych wiadom ości, jak np. dyplom y średniowieczne, księgi sądowe, lustracje, opisy podróży, etc. S zcz e gólnie cenne są w iększe w ykazy osad, istniejących na danym obsza rze, jak np. księgi uposażeń kościelnych, w yk azy podatkowe i t. d., z których dla ziem polskich posiadam y znaczną ilość i z których część (jak np. najdaw niejsze księgi uposażeń biskupstwa w rocław skiego lub krakowskiego, księgi, poborowe w, XVI i t. d.), opublikowano dru kiem w w. XIX 2). Dla czasów wczesno-historycznych, kiedy ten m a terjał źródłow y jest zgoła n iedostateczny i kieidy także informacje archeologiczne są niew ystarczające, trzeba się uciekać do ininej jesz cze kategorji źródeł, najtrudniejszych zresztą do opracowania i w y zyskania, m ianowicie do.
c. m aterjału t о р о п о т а « t y c z n e g o , t. j. nazw geograficz-
nych г).
W yróżnić można trzy grupy nazw 4) ; I-o ogólne nazw y geograficzne krajów, lądów, w ysp, w ód Imórz, rzek, jezior i t, d.), także i ludów;
2-0
nazw y osad ludzkich, t. j. nazw y m iejscow e (NM) ; 3-o nazw yzw iązane z poszczególnem i m iejscam i terenu, t, j. nazwy pól, łąk, uroczysk i t, d. (nazwy polne — NP, Flurnamen, noms de lieu x dits lub noms de terroirs). Pierw sza grupa nazw ma pew ne znaczenie dla badań osadniczych, np. nazw y rzek, gór i t. d. sięgają w w ększości w ypadków okresów najstarszego osadnictwa i rozbiór ling dstyczny niejednokrotnie m oże określić, jaki lud te n azw y nadał, a tem
sa-1) H. M ö t e f i n d t Richtungen u. Ziele der V orgeschichtsforschung der Gegen
w a rt D t. GB:1. 1916, t. 17, 103— 120. H. H a h n e 25 Jahre Siedlungsarchäologie, 1022. K. S e h u m a c h e r Siedelungs-u. K ulturgeschichte der R heinlande von der U rzeit
bis ins M ittelalter, 1923— 5.
2) P. S. K u t r z e b a H istorja źró d eł dawnego praw a polskiego, t. I. 1926, passim .
?) D zieła ogólne: J. E g 1 i N om ina geographica, 1893 (2 wyd.). T e n ż e· G e
schichte der geographischen N am enkunde, 1886. P. też: Zeiltschr. f. O rtsns.m enfor- schtmg (od r. 1925).
