Joanna Wyrwa, Alina
Piątyszek-Pych
Bezpieczny i elastyczny rynek pracy
w Europie - idea koncepcji flexicurity
Problemy Profesjologii nr 1, 33-57
Problemy Profesjologii 1/2012
Joanna W yrw a A lina Piątyszek-Pych
BEZPIECZNY I ELASTYCZNY RYNEK PRACY
W EUROPIE - IDEA KONCEPCJI FLEXICURITY
Streszczenie
Globalizacja, przyspieszony postęp techniczny i przemiany demograficzne stanowią obecnie ogromne wyzwanie dla gospodarki światowej. Efektem zachodzących zmian jest proces uela stycznienia rynków pracy, który z jednej strony zwiększa konkurencyjność przedsiębiorstw, a z drugiej strony pojawia się potrzeba socjalnego zabezpieczenia osób zatrudnionych w ramach elastycznych form pracy. Odpowiedzią na pytanie, jak jednocześnie pogodzić ze sobą utrzyma nie wysokiej konkurencyjności z zabezpieczeniem socjalnym jest model flexicurity, który sta nowi zintegrowaną strategię równoczesnego zwiększania elastyczności i bezpieczeństwa. W artykule zaprezentowano model flexicurity w świetle teorii i praktyki Unii Europejskiej. Część pierwsza artykułu stanowi wprowadzenie do problematyki flexicurity. Wyjaśniono w niej podstawowe założenia koncepcji oraz wskazano korzyści płynące z jej wprowadzania. Następ nie omówiono rodzaje elastyczności i bezpieczeństwa w powiązaniu z flexicurity. W dalszej części przedstawiono ścieżki flexicurity zgodne z dokumentami programowymi UE oraz wy brane modele tej koncepcji funkcjonujące w Europie. W zakończeniu przedmiotem rozważań jest polski rynek pracy z punktu widzenia możliwości realizacji idei flexicurity.
SAFE AND FLEX IBLE LABOR M ARKET IN EUROPE - IDEA O F TH E FLEX ICU RITY CO N CEPT
Sum m ary
Globalization, accelerated technical progress and demographic changes currently pose a huge challenge to the world economy. The result o f occurring changes is the process o f labor market flexibilization that on one hand increases competitiveness o f enterprises, on the other, a need of social security of the persons employed within flexible forms o f work arises. The answer to the question o f how to concurrently reconcile keeping high level o f competitiveness and social se curity is the flexicurity model that constitutes an integrated strategy o f simultaneous increase of flexibility and security.
In this article, the flexicurity model in the light o f theory and practice o f the European Union was presented. The first part o f the article constitutes an introduction to flexicurity issues. In this part, the basic assumptions o f the concept were explained and benefits o f its implementation were indicated. Next, the types o f flexibility and security in connection with flexicurity were discussed. In the later part, flexicurity pathways consistent with the EU policy papers and cho sen models o f this concept functioning in Europe were presented. In the conclusion, the subject o f deliberation was the Polish labor market from the point o f view o f possibility o f implementa tion o f the idea o f flexicurity.
1. Wprowadzenie
W obliczu coraz w iększej presji konkurencyjnej, będącej efektem postępu technicznego, pro cesów globalizacyjnych oraz obserw ow anego zjaw iska starzenia się społeczeństw a, problem stabilizacji i zrów now ażonego rozw oju rynku pracy staje się k w estią kluczow ą dla poszcze gólnych krajów , ja k i ostatecznie całej gospodarki św iatow ej. Rozw iązanie tego problem u w ydaje się być niem ożliw e bez zapew nienia w zględnie zrów now ażonego rozw oju poszcze gólnych kom ponentów rynku pracy. W kontekście tych w yzw ań pom ocna m oże okazać się koncepcja flexicurity, stanow iąca próbę jednoczesnego łączenia elastyczności i bezpieczeń stw a na rynku pracy. P olityka ta z sukcesam i została w prow adzona w Danii i H olandii, d late go instytucje europejskie rekom endują im plem entację elem entów flexicurity na krajow e rynki p rac y 1. To, czy koncepcja flexicurity stanie się panaceum na w spółczesne problem y rynków pracy uzależnione będzie przede w szystkim od w łaściw ego i dogłębnego zrozum ienia je j isto ty. Celem artykułu je s t przedstaw ienie idei flexicurity. W artykule zaprezentow ano model flexicurity w św ietle teorii i praktyki Unii Europejskiej. C zęść pierw sza artykułu stanow i w prow adzenie do problem atyki flexicurity. W yjaśniono w niej podstaw ow e założenia kon cepcji oraz w skazano korzyści płynące z je j w prow adzania. N astępnie om ów iono rodzaje elastyczności i bezpieczeństw a w pow iązaniu z flexicurity. W dalszej części przedstaw iono ścieżki flexicurity zgodne z dokum entam i program ow ym i UE oraz w ybrane m odele tej kon cepcji funkcjonujące w Europie. W zakończeniu przedm iotem rozw ażań je s t polski rynek pracy z punktu w idzenia m ożliw ości realizacji idei flexicurity.
2. Pojęcie i istota flexicurity
Pojęcie fle x ic u rity pow stało z połączenia dw óch konkurencyjnych w zględem siebie angiel skich słów: fle x ib ility (elastyczność) oraz security (bezpieczeństw o)2. W ogólnym ujęciu ter m in fle x ic u rity opisuje w yw ażone połączenie elastyczności rynku pracy z bezpieczeństw em socjalnym . T aka kom pilacja, w syntetyczny, choć w ielce uproszczony sposób w yraża istotę i sens tej koncepcji. F lexicurity m ożna zdefiniow ać ja k o zintegrow aną strategię, m odel funk
1 Model flexicurity, określany również jako zintegrowana strategia równoczesnego zwiększania elastycz ności i bezpieczeństwa rynku pracy jest jednym z filarów aktywnej polityki rynku pracy w Europie, wspieranym
przez Komisję Europejską w okresie programowania 2007-2013.
2 Podkreślić należy, że zagadnienie flexicurity zajęło już w ostatnich latach wiele miejsca w licznych pu
blikacjach i działaniach różnych instytucji międzynarodowych. Mimo wielu prób znalezienia w języku polskim adekwatnego słowa, niestety termin ten nie doczekał się jeszcze swojego właściwego odpowiednika, który w sposób poprawny oddawałby istotę tego pojęcia. Dlatego, tak jak w wielu innych przypadkach, najbardziej właściwym okazuje się pozostanie przy oryginalnej wersji językowej tego słowa.
cjonow ania oparty na elastyczności i bezpieczeństw ie w szystkich uczestników rynku pracy - zarów no pracow ników , ja k i pracodaw ców . Z godnie z tą ideą rynek pracy pow inien być w takim sam ym stopniu elastyczny i bezpieczny. Pojęcie fle x ic u rity odzw ierciedla am bicje budow y efektyw nej i zarazem konkurencyjnej gospodarki, która jednocześnie gw arantuje wysoki poziom zatrudnienia, zabezpieczenia społecznego i inkluzji. Rangę tej nowej koncep cji polityki rynku pracy3 znacznie podniósł fakt, że znalazła ona sw oje m iejsce w Białej K się dze Ja cq u es’a D elorsa z 1993 roku, pośw ięconej w zrostow i gospodarczem u, konkurencji i zatrudnieniu, a także w E uropejskiej Strategii Z atrudnienia z 1997 roku, Strategii L izboń skiej z 2000 roku w raz z je j odno w io n ą w ersją z 2005 roku oraz zm odyfikow anej kontynuacji Strategii Lizbońskiej, noszącej nazw ę E uropa 2020 - Strategia na rzecz inteligentnego
i zrów now ażonego rozw oju sprzyjającego w łączeniu społecznem u*. W tradycyjnym rozum ie
niu pracodaw ca, dążący do uelastycznienia produkcji, był przeciw staw iany pracow nikow i dążącem u do zabezpieczenia m iejsca pracy. Idea flexicurity5 opiera się na założeniu, że elastyczność i bezpieczeństw o nie stanow ią w ykluczających się pojęć, lecz m o g ą się w zajem nie uzupełniać, a naw et w zm acniać. N ow a myśl zakłada aktyw izację rynku p racy w połączeniu
z obow iązkiem i praw em bezrobotnych do szkolenia. R ów nocześnie dopuszcza się stosunko wo niski poziom ochrony pracow ników przed zw olnieniam i, ale przy w ysokim zabezpiecze niu socjalnym bezrobotnych. W ten sposób koncepcja j o b security, czyli bezpieczeństw a m iejsca pracy, zostaje zastąpiona em ploym ent security, czyli bezpieczeństw em zatrudnienia6. Innym i słow y fle x ic u rity je s t procesem poszukiw ania równow agi m iędzy elastycznością a bezpieczeństw em na rynku pracy, rozw iązaniem , które z założenia m a być korzystne nie tylko z perspektyw y interesów pracodaw cy, ale rów nież pracow nika (tzw . w in w in strategy).
3 Polityki flexicurity nie można przypisać do jednej, konkretnej teorii ekonomicznej. Wielowątkowość problemów, z jakimi stara się sobie poradzić flexicurity kieruje uwagę na szereg, niekoniecznie utrzymanych w tym samym duchu koncepcji funkcjonowania rynku pracy. Wyraźne związki dostrzega się między flexicurity a neoklasyczną, marshallowską teorią rynku pracy, jak również z bardziej współczesnymi, segmentacyjnymi koncepcjami rynku pracy (teoria trójsegmentowego rynku pracy C. Kerna, teoria dualnego rynku pracy P.B. Doeringera i M J. Piore’a), teorią kapitału ludzkiego czy wreszcie, stojącą w opozycji w stosunku do orto doksyjnej ekonomii - ekonomią instytucjonalną: A. Tomanek, Flexicurity i jej komponenty - ujęcie teoretyczne,
[w:] Flexicurity w wymiarze regionalnym (województwo podlaskie). Raport z badań, red. A. Tomanek, Izba
Rzemieślnicza i Przedsiębiorczości w Białymstoku, Białystok 2 0 11, s. 11. 4 Ibidem, s. 13.
5 Podstawowymi przesłankami idei flexicurity są: łatwość podjęcia pracy, dostępność ofert podnoszących kwalifikacje, motywowanie bezrobotnych do poszukiwania pracy w ramach aktywnej polityki rynku pracy, uzgadnianie stanowisk partnerów społecznych, tj. związków zawodowych i organizacji pracodawców, tak aby upowszechniać rozwiązania korzystne dla obu stron pozostających w stosunku pracy, promocja nietypowych form zatrudnienia, nowoczesne systemy zabezpieczenia socjalnego: L. Jodkowska, Państwo opiekuńcze a idea flexicurity, „Ekonomista” 2009, nr 2, s. 227.
6 T. Kacprzak, Znaczenie dialogu społecznego i postaw partnerów społecznych dla budowy polskiego mo delu flexicurity, [w:] Flexicurity jako recepta na wyzwania współczesnego rynku pracy, red. A. Tomanek, Izba
P rzedsiębiorstw o, które chce efektyw nie istnieć na rynku, m usi ciągle troszczyć się o w y so k ą ja k o ść sw oich produktów , a zarazem dbać o ustaw iczne kształcenie sw oich pracow ników . D la przedsiębiorstw oznacza to w iększe inw estow anie w podw yższanie kw alifikacji sw oich pra cow ników , dla pracow ników z kolei gotow ość do zm ian. K om binacja elastycznego rynku pracy i w ysokiego stopnia bezpieczeństw a zatrudnienia lub też bezpieczeństw a posiadania źródła dochodu, m oże stanow ić odpow iedź na dylem aty UE dotyczące popraw y konkuren cyjności przy rów noczesnej m odernizacji europejskich m odeli społecznych7. W tabeli 1. za prezentow ano korzyści w ynikające z m odelu flexicurity dla pracow nika i pracodaw cy, uw zględniając dw a kom ponenty: elastyczność i bezpieczeństw o.
Tabela 1. Korzyści wynikające z modelu flexicurity dla pracownika i pracodawcy
Elastyczność Bezpieczeństwo korzyści dla pracownika korzyści dla pracodawcy korzyści dla pracownika korzyści dla pracodawcy płynne zmiany w życiu
zawodowym
zakończenie nauki, kształcenia i rozpoczęcie kariery zawodowej
zmiana miejsca zatrud nienia
łatwe podjęcie pracy po długotrwałym okre sie bezrobocia przejście na emeryturę możliwość dostosowania działalności przedsiębior stwa do specyficznych cech i potrzeb klientów dostosowanie strategii działania firmy do nowych warunków otoczenia
elastyczne podejście do zagadnienia organizacji przedsiębiorstwa, zwłasz cza w zakresie zarządzania zasobami ludzkimi
elastyczne formy zatrud nienia (np. telepraca, praca na zastępstwo, dzielenie pracy itp.)
swobodny dostęp do edukacji, warsztatów, szkoleń
pewność zatrudnienia, dzięki podnoszonym kwalifikacjom - pracownik musi nieustannie dbać o swoją atrakcyjność zawodową, by sprostać wy mogom rynku pracy uzyskanie poczucia pewności siebie sprzyjające poszukiwa niu nowych, bardziej atrak cyjnych ofert pracy
zagwarantowanie dochodu pracownikowi w okresie przed podjęciem zatrudnienia
gwarancja posiada nia wykwalifikowa nej załogi wzrost konkuren cyjności przedsiębiorstwa refundacja kosztów doposażenia i wyposażania sta nowisk pracy dla osób bezrobotnych skierowanych z urzędu pracy obniżenie kosztów zatrudnienia
Źródło: Analiza dobrych praktyk dotyczących idei flexicurity w państwach UE, Poznań 2011, http://flexicurityirpoznan.pl/joannafiles/Wyniki_badan/Analiza_dobrych_praktyk_dot._ldei_ flexicurity_w_panstwach_ue.pdf, s. 5-6, stan z dnia 16.04.2012.
7 A. Barwińska-Małajowicz, Wpływ modelu flexicurity na modernizację europejskich rynków pracy na przykładzie Polski i Niemiec, [w:] Spójność społeczno-ekonomiczna a modernizacja gospodarki, red. Michał
Gabriel Woźniak, „Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy” nr 17, Uniwersytet Rzeszowski Katedra Teorii Ekonomii i Stosunków Międzynarodowych, Rzeszów 2010, s. 282.
Jak p i s z ą - Ton W ilthagen i Frank Tros w sw ojej publikacji The concept o f „ flexicu rity"
a new aproproach to reg u la tin g em ploym ent a n d labour m arkets8, fle x ic u rity to zsynchroni zow ana, zam ierzona strategia polityczna, w ram ach której podejm o w a n a j e s t z je d n e j strony p ró b a uelastycznienia rynków pracy, organizacji p ra c y i stosunków pracy, z dru g iej zw ięk
szania bezpieczeństw a za trudnienia i bezpieczeństw a socjalnego, zw łaszcza w obec słabszych g rup z rynku p ra c y i spoza niego. O pis ten w yklucza z zakresu definicji politykę doraźnego
i jednostronnego stosow ania działań uelastyczniających i osłonow ych. Im plikuje także w łą czenie w proces w ypracow yw ania strategii partnerów społecznych. P onadto ujęcie to zaw ę żone je s t do działań dotyczących je d y n ie części pracow ników , tych potrzebujących szczegól nego w sparcia9. Z espół T o n a W ilthagena opracow ał także rozszerzoną koncepcję flexicurity ja k o pew nego sposobu ukształtow ania rynku pracy. F lexicurity je s t tu definiow ana poprzez opis obu jej kom ponentów - elastyczności i bezpieczeństw a socjalnego, których kształt prze kłada się na sposób funkcjonow ania polityki rynku pracy. W takim w ariancie fle x ic u rity to polityka zapew niająca (1) p o zio m bezpieczeństw a pracy, zatrudnienia, dochodu i m ożliw ości
p o godzenia a ktyw ności zaw o d o w ej z życiem rodzinnym , który ułatw ia karierą na rynku p ra c y i zdobyw anie dośw iadczenia zaw odow ego p rze z pracow ników będących w gorszym p oło żen iu oraz um ożliw ia dostęp d o w ysokiej ja k o ś c i m iejsc p ra c y i społeczną inkluzję, a rów nocześnie zapew nia (2) pozio m elastyczności num erycznej (zew nętrznej i w ewnętrznej), fu n k cjo n a ln ej i płacy, który um ożliw ia rynkom p ra c y i pojedynczym fir m o m szybkie i adekw atne dostosow a nie się do zm ieniających się warunków, w celu utrzym ania i w zm ocnienia konkurencyjności i p ro d u k ty w n o śc i^ . Pierw sza część definicji obejm uje poziom ochrony socjalnej (bezpieczeń
stw a socjalnego). P rzedm iotem tej ochrony je st: (a) aktyw ność obyw ateli na rynku pracy (a w ięc dostęp do pracy), (b) stabilność zatrudnienia w konkretnym m iejscu pracy (zw łaszcza zatrudnienia pracow niczego, regulow anego przepisam i Kodeksu pracy), (c) dochód (zarów no ten w ypracow any, ja k i pochodzący z transferów socjalnych). Z a elem ent ochronny uznaw ane są też (d) rozw iązania w zakresie organizacji pracy uw zględniające obow iązki pracow ników zw iązane z życiem rodzinnym (chodzi przede w szystkim o obow iązki w ychow aw cze w obec dzieci, a także zw iązane z o p ie k ą nad innym i niesam odzielnym i członkam i rodziny). Stan taki określany je s t ja k o tzw . com bination security. D ruga część definicji obejm uje (2) elem enty strategii uelastyczniania rynku pracy, na k tó rą składają się: (a) zew nętrzna elastyczność nu
8 T. Wilthagen, F. Tros, The concept o f ..flexicurity" : a new approach to regulating employment and la
bour markets, Transfer - European Review o f Labour and Research 2004, nr 2, s. 169; T. Wilthagen, The Flexi- bility-Security Nexus: New approaches to regulating employment and labour markets, Flexicurity Research
Paper FXP 2003. nr 2, s. 4.
K. Czerwińska, Flexicurity jako koncepcja polityki społecznej i zatrudnienia, „Polityka Społeczna” 2008, nr3, s. 13.
m eryczna, czyli łatw ość zatrudniania i zw alniania pracow ników , pow odująca przepływ y siły roboczej w skali m akro - z bezrobocia do zatrudnienia i odw rotnie, w zależności od koniunk tury gospodarczej, (b) w ew nętrzna elastyczność num eryczna, gw arantująca przepływ y siły roboczej m iędzy przedsiębiorstw am i w zależności od ich sytuacji na rynku pracy, (c) ela styczność funkcjonalna, oznaczająca sw obodę w organizacji pracy, w tym określania czasu i m iejsca jej w ykonyw ania oraz (d) elastyczność płacow a, w iążąca w ysokość w ynagrodzenia załogi przedsiębiorstw a z je g o w ynikam i ek onom icznym i11. D efinicja ta zw raca uw agę, że n ieodzow ną ce ch ą polityki flexicurity je s t istnienie rów now agi m iędzy pożądanym poziom em elastyczności i bezpieczeństw a. W yraźnie określone są w arunki w ystępow ania tej rów now agi, które rów nocześnie w sk az u ją na korzyści w ynikające z je j osiągnięcia. G łów nym założeniem je s t dostrzeżenie w ielow ym iarow ości obu kom ponentów . Pozw ala to postrzegać politykę flexicurity ja k o sw oisty kom prom is pom iędzy konkretnym i form am i elastyczności i bezpie czeństw a socjaln eg o 12.
D efinicja przyjęta przez O E C D w skazuje, że fle x ic u rity stanow i skuteczną po litykę łą
czącą cele zatrudnieniow e i społeczne, uw zględniające odpow iedni stopień bezpieczeństw a w po łą czen iu z szerokim zakresem u słu g kierow anych do osób poszukujących za trudnienia lub w chodzących na rynek p r a c y 13. W opracow aniach M iędzynarodow ej O rganizacji Pracy zw ra
ca się uwagę, że w m odelu flexicurity m ożliw e je s t połączenie pew ności zatrudnienia z ela stycznością form i organizacji pracy oraz system em zabezpieczenia społecznego. E lastycz ność, stabilność i bezpieczeństw o stan o w ią elem enty dynam icznego układu zm ieniającego się zgodnie z cyklem życia c z ło w ie k a14. M odel elastycznego rynku pracy i bezpieczeństw a so cjalnego skonstruow any je s t na założeniach, że zm iany zachodzące w życiu zaw odow ym po w inny przebiegać płynnie: od m om entu zakończenia nauki, poprzez rozpoczęcie życia zaw o dow ego, zm iany pracy, w tym także podjecie pracy po okresie bezrobocia, aż po przejście na em eryturę.
Elastyczność w tym przypadku oznacza elasty czn ą organizację pracy, u łatw iającą szyb kie i skuteczne zaspokojenie now ych potrzeb, opanow anie now ych um iejętności i pogodzenie pracy z życiem zaw odow ym . B ezpieczeństw o nie polega przy tym tylko na utrzym aniu aktu
11 M. Rymsza, Analiza, testowanie i wdrażanie w Polsce koncepcji flexicurity przy wykorzystaniu środków
Europejskiego Funduszu Społecznego, Ekspertyza przygotowana dla Fundacji Fundusz Współpracy, Warszawa
2009, s. 5-6.
12 K. Czerwińska, op. cit., s. 14.
15 Za: A. Skórska, Strategia flexicurity jako przykład deregulacji i uelastyczniania rynku pracy, [w:] Dere-
gutacja rynku pracy i koszty pracy jako determinanta wzrostu zatrudnienia, red. D. Kotlorz, Wydawnictwo Aka
demii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice 2009, s. 108.
14 P. Auer, Protected mobility fo r employment and decent work: Labour market security in a globalised
world, Employment Strategy Papers 2005/1, International Labour Office (ILO), Employment Analysis and Re
alnie zajm ow anego stanow iska pracy, ale n a w yposażeniu ludzi w takie um iejętności, które u łatw iają znalezienie now ej pracy, a tym sam ym g w arantują rozwój zaw odow y. Jednak ele m entem tej strategii m uszą być także odpow iednie św iadczenia ułatw iające przetrw anie okre su przejściow ego. B ezpieczeństw o o znacza także m ożliw ość szkoleń dla w szystkich pracow ników , szczególnie dla osób o niskich kw alifikacjach i osób starszy ch 15.
K om isja Europejska oraz kraje członkow skie Unii Europejskiej defin iu ją pojęcie fle x ic u
rity, uw zględniając je g o cztery kom p o n en ty 16:
(1) Elastyczne i przew idyw alne w arunki um ów (contractual arrangem ents) - rozum iane ja k o m ożliw ość w ykorzystania w praktyce elastycznych form zatrudnienia, które z jednej strony zapew niają elastyczność pracy, a z drugiej doprow adzają do zm niejszenia segm entacji rynku pracy oraz skali szarej strefy. Elastyczne warunki um ów osiągane są dzięki now ocze snem u prawu pracy, układom zbiorow ym i now oczesnej organizacji pracy. Z apew niają za spokojenie potrzeb tak pracodaw ców , ja k i pracow ników . C zęścią porozum ień um ow nych je s t także w yraźne zaakcentow anie zw iązku m iędzy w ydajnością pracy a w ynagrodzeniem za jej św iadczenie.
(2) A ktyw na polityka rynku pracy (active labour m arket p o licies - A L M P), czyli sku te cz n a pom oc ludziom w radzeniu sobie z szybkim i zm ianam i, zw łaszcza z okresam i bezro bocia i przechodzeniem do now ej pracy.
(3) K om pleksow e strategie uczenia się przez całe życie (lifelong learning - LLL), um oż liw iające ciągłe dostosow yw anie się zasobów siły roboczej do rosnących w ym ogów w zakre sie w iedzy i um iejętności, tym sam ym zw iększające ich m ożliw ości zatrudnienia.
(4) N ow oczesne system y zabezpieczenia społecznego {m odern social secu rity system s), w prow adzające rozw iązania zapew niające ludziom w sparcie socjalne w postaci dochodów w przypadku pojaw ienia się poszczególnych ryzyk, przy rów noczesnym utrzym aniu w ysokiej m obilności siły roboczej na rynku pracy. O bejm ują szeroki zakres ochrony socjalnej, która ułatw ia łączenie obow iązków zaw odow ych z rodzinnym i.
13 M. Makuch, Podstawowe wskaźniki flexicurity w krajach Unii Europejskiej. Analiza komparatyivna, [w:]
Spójność społeczna i ekonomiczna Unii Europejskiej, red. G. Wrzeszcz-Kamińska, Wyższa Szkolą Handlowa we
Wrocławiu, Wrocław 2009, s. 304.
16 Flexicurity Pathways. Turning hurdles into stepping stones. Report by the European Expert Group on Flexicurity, Bruksela 2007, s. 15; Towards Common Principles o f Flexicurity: More and better jobs through
flexibility and security, Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the
European Economic and Social Committee and the Committee o f Regions, COM(2007) 359, Luxembourg 2007, s. 12-13; E. Kryńska, Podstawowe cele i kierunki polityki rynku pracy w dokumentach programowych Unii Eu
ropejskiej i Polski, [w:] Flexicurity ir Polsce - diagnoza i rekomendacje. Raport z badań, red. E. Kryńska, Mini
sterstwo Pracy i Polityki Społeczne, Departament Rynku Pracy, Warszawa 2009, s. 14; A. Tomanek, „Flexicuri
ty ” w świetle uwarunkowań współczesnego tynku pracy, [w:] Flexicurity jako recepta na wyzwania współcze snego rynku pracy, red. A. Tomanek, Izba Rzemieślnicza i Przedsiębiorczości w Białymstoku, Białystok 2010,
s. 21-22; A. Tomanek, Flexicurity i je j komponenty - ujęcie teoretyczne, op. cit., s. 17-25; Ł. Arendt, 1. Kukulak- Dolata, Flexicurity w praktyce - ujęcie mikroekonomiczne, [w:] Flexicurity jako recepta na wyzwania współcze
snego rynku pracy, red. Adam Tomanek, Izba Rzemieślnicza i Przedsiębiorczości w Białymstoku, Białystok
Tabela 2. Komponenty flexicurity Komponenty
flexicurity Wskaźniki flexicurity
Przykładowe rozwiązania stosowane w krajach Unii Europejskiej Elastyczne
i przewidy walne warunki
umów
(1) rygory styczność ochrony zatrudnienia, ogółem, dla pracowników stałych i innych pracowników (OECD)
(2) zróżnicowanie i uzasadnienie warunków umów i pracy (EUROSTAT)
Hiszpania: promowanie umów na czas nie określony
Holandia: regulowanie pracy niestandardo wej
Niemcy: ewidencja pracy w godzinach nad liczbowych
Belgia: wprowadzenie urlopów typu sabba tical (6 miesięcy - 1 rok)
Aktywna polityka rynku pracy
(1) wydatki na aktywne i bierne formy poli tyki rynku pracy jako procent PKB (EURO STAT)
(2) wydatki na aktywne i bierne formy poli tyki rynku pracy w przeliczeniu na 1 bezro botnego (EUROSTAT)
(3) liczba uczestników działań w ramach aktywnej polityki rynku pracy w podziale na rodzaj działań (OECD)
(4) odsetek bezrobotnych osób dorosłych lub młodzieży, którym nie zaproponowano pracy lub działania aktywizującego w okresie od powiednio 6 lub 12 miesięcy (EUROSTAT)
Austria: fundusz odpraw - comiesięczne wypłaty 1,53% pensji pracownika, dokony wane przez pracodawcę, co pomaga rozło żyć w czasie koszty odprawy w przypadku odejścia pracownika
Finlandia: pakiet „bezpieczeństwo zmiany” warunkowe wsparcie dla bezrobotnych, którzy opracują indywidualny plan zatrud nieniowy Kompleksowe strategie uczenia się przez całe życie
(1) procent ludności w wieku od 25 do 64 lat, uczestniczącej w edukacji i szkoleniach (EUROSTAT)
(2) poziom wykształcenia w grupach wieko wych od 45 do 54 lat i od 25 do 34 lat (odse tek ludności o wykształceniu co najmniej ponadgimnazjalnym) (EUROSTAT)
Holandia, Austria: zachęty fiskalne i finan sowe zwiększające zaangażowanie przed siębiorstwa w szkolenia pracowników Francja, Holandia: fundusze szkoleniowe Wielka Brytania: indywidualne konta szko leniowe pracowników
Francja: instrumenty zwiększające jakość, przejrzystość nabywanych kwalifikacji, np. bilans kompetencyjny przedsiębiorstwa Nowoczesne
systemy za bezpieczenia społecznego
( 1 ) stosunek wysokości netto zasiłku dla bezrobotnych do uprzednich zarobków netto danej osoby - w pierwszym roku oraz po pięciu latach (OECD)
(2) pułapka bezrobocia jako miara poziomów świadczeń (OECD-EUROSTAT)
Włochy: redukcja kosztów stałego zatrud nienia pracowników, mająca na celu zapo biec segmentacji rynku pracy spowodowa nej faktem, że umowy na czas określony są tańsze
Republika Czeska: uzależnienie wysokości wypłacanego zasiłku od zaangażowania bezrobotnego w poszukiwanie pracy Źródło: Komunikat Komisji z dnia 27 czerwca 2007 roku do Parlamentu Europejskiego, Rady, Euro
pejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów: Wspólne zasady wdrażania mo delu flexicurity, KOM(2007) 359, Bruksela, s. 26; K. Nakielska-Pawluk, Realizacja koncepcji flexicu rity w krajach UE i w Polsce, [w:] Flexicurity do wdrożenia od zaraz,
K om unikat K om isji Europejskiej w skazuje, że celem m odelu flexicurity je s t z a g w a r a n
tow anie obyw atelom UE w ysokiego p o ziom u p ew n o ści zatrudnienia, tzn. m ożliw ości szyb kie go znalezienia p ra c y na każdym etapie życia zaw odow ego i dużych szans rozw oju za w odow e go w w arunkach szybko zm ieniającej się gospodarki. C elem j e s t rów nież zadbanie o to, aby zarów no pracow nicy, j a k i p ra c o d a w cy w j a k najw iększym stopniu skorzystali z możliw ości, ja k ie daje globalizacja. D zięki tem u m odel fle x ic u rity spraw ia, że bezpieczeństw o i elastycz ność w zajem nie się w s p ie ra ją ”11. P odstaw ow ym celem m odelu flexicurity je s t zatem tw orze
nie w iększej ilości i lepszych m iejsc pracy oraz w alka z ubóstw em i ekskluzją, co przyczynia się do zw iększenia spójności społecznej. W ym aga to szerokich konsultacji z partneram i spo łecznym i, dzięki którym poparcie i akceptacja przez społeczeństw o przeprow adzonych reform osiąga w ysoki poziom . Podstaw ę realizacji tego celu stanow ią inw estycje w lokalne społecz ności, w spieranie partnerstw i porozum ień na szczeblu lokalnym . Flexicurity dąży do w yrów nyw ania szans i ograniczenia dyskrym inacji na rynku pracy. E lastyczne form y zatrudnienia i organizacji pracy zw ięk szają bow iem ryzyko pogłębiania się segm entacji i dyskrym inacji na rynku pracy. W iele grup, w tym osoby o niskich kw alifikacjach, kobiety, ludzie m łodzi, je s t szczególnie narażonych na negatyw ne skutki uelastycznienia rynku pracy. F lexicurity to m o del, którego celem je s t nie tyle ochrona m iejsc pracy, ile bezpieczeństw o pracow nika. M odel ten m ożna w drożyć tylko w tedy, gdy pracow nicy m a ją stw orzone m ożliw ości przystosow ania się do zm ian, pozostania na rynku pracy i polepszenia sw ojej pozycji na tym rynku. F lexicuri ty gw arantuje odpow iedni poziom dochodu, naw et w sytuacji bezrobocia, jed n o cześn ie um oż liw iając szybki pow rót do system u zatrudnienia. Jest to bardzo w ażny elem ent system u, g w a rantujący w iększy poziom bezpieczeństw a i spraw iedliw ości społecznej. Spraw ne funkcjo now anie m odelu je s t rów nież w arunkow ane przez aktyw ną politykę rynku pracy i m otyw o w anie do kształcenia p rzez całe ż y c ie 18.
3. Rodzaje elastyczności i bezpieczeństwa a flexicurity
Elastyczność i bezpieczeństw o w odniesieniu do m odelu flexicurity rozpatryw ane m o g ą być w różnych w ym iarach. M ożliw e rodzaje elastyczności i bezpieczeństw a przedstaw ia tab ela 3.
17 Komunikat Komisji z dnia 27 czerwca 2007 roku do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego
Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów: Wspólne zasady wdrażania modelu flexicurity,
K.OM(2007) 359, Bruksela, s. 4. 18 A. Skórska, op. cit., s. 109-110.
Tabela 3. Rodzaje elastyczności i bezpieczeństwa
Rodzaje elastyczności elastyczność ze
wnętrzna numeryczna
dostosowanie stanu zatrudnienia poprzez wymianę z zewnętrznym rynkiem pracy, obejmującą zwolnienia, pracę tymczasową oraz umowy na czas określony elastyczność we
wnętrzna numeryczna
tymczasowe dostosowanie do ilości pracy w przedsiębiorstwie, obejmujące takie praktyki, jak nietypowe godziny pracy oraz systemy rozliczania czasu pracy elastyczność we
wnętrzna funkcjonal na
organizowanie elastyczności wewnątrz przedsiębiorstwa poprzez szkolenie, prace wielozadaniowe, rotację na stanowisku pracy, w oparciu o zdolności pracowników do wykonywania różnych zadań i czynności
elastyczność finanso wa
zmiany w wynagrodzeniu podstawowym i dodatkowym w zależności od wyników danej osoby czy przedsiębiorstwa
Rodzaje bezpieczeństwa pewność miejsca
pracy
bezpieczeństwo wynikające z przepisów dotyczących ochrony zatrudnienia itd., ograniczające możliwości pracodawcy do przeprowadzania zwolnień według wła snego życzenia
pewność zatrudnienia odpowiednie szanse na zatrudnienie dzięki wysokiemu poziomowi umiejętności zdobytych np. dzięki szkoleniu i kształceniu
pewność dochodów ochrona odpowiedniego i stałego poziomu dochodów
pewność łączenia poczucie bezpieczeństwa pracownika, że może połączyć pracę z obowiązkami lub zajęciami innymi niż płatna praca
Źródło: J. Klimek, Bezpieczeństwo i elastyczność na rynku pracy, [w:] Flexicurity ja k o recepta na
wyzwania współczesnego rynku pracy, red. A. Tomanek, Izba Rzemieślnicza i Przedsiębiorczości
w Białymstoku, Białystok 2010, s. 58.
Pojęcie elastyczności rynku pracy w literaturze ekonom icznej pojm ow ane je s t dosyć sze ro k o 19. Elastyczny rynek pracy m ożna zdefiniow ać ja k o rynek posiadający zdolność przysto sow ania się do zm ieniających się w arunków ekonom icznych w sposób zapew niający utrzy m anie w ysokiego w skaźnika zatrudnienia, niskiej stopy bezrobocia oraz inflacji, a także gw a
19 Literatura przedmiotu wyróżnia dwa podejścia do elastycznego rynku pracy. Pierwsze podejście kładzie nacisk na sposób reagowania rynku pracy na stan okresowej nierównowagi przez zmiany w sferze płac oraz dostosowania popytu na prace i podaży pracy. Przejawami elastycznego rynku pracy w takim rozumieniu są relatywnie szybkie dostosowania w zakresie wielkości i struktury zatrudnienia, które zachodzą między sektorami gospodarki, zawodami czy też regionami. Druga koncepcja elastyczności rynku pracy odwołuje się do czynni ków instytucjonalnych determinujących poziom bezrobocia strukturalnego. W takiej interpretacji elastyczność rynku pracy przejawia się wysokim zatrudnieniem i niską stopa bezrobocia strukturalnego, a warunkami umoż liwiającymi ich osiągnięcie są zmiany w przepisach dotyczących rynku pracy np. płac, czasu pracy, ochrony stosunku pracy. W ekonomii znane jest pojecie przeciwstawne do elastyczności rynku pracy, a mianowicie sztywność rynku pracy. Oznacza brak albo bardzo ograniczoną zdolność przystosowawczą tego rynku do zmie niających się warunków rynkowych. Mówiąc o sztywności rynku pracy akcentuje się przede wszystkim sztyw ność płac jako element wyznaczający sztywność całego rynku. Rzadko natomiast mówi się, że rynek pracy jest sztywny z powodu braku elastyczności czasu pracy bądź braku elastyczności zatrudnienia. Zjawisko sztywności płac występuje wówczas, gdy płace nie reagują na zmiany koniunktury, zmiany dokonujące się na rynku pracy w zakresie popytu i podaży na pracę oraz zmiany wydajności pracy, zarówno na jej spadek, jak i silny wzrost. Sztywność płac dotyczy w szczególności obniżania płac nominalnych, co jest zadaniem niezwykle trudnym z uwagi na istnienie związków zawodowych oraz fakt, że jest to działanie niepopularne społecznie: za: A. Ert- man, Zróżnicowanie elastyczności rynków pracy u· wybranych krajach europejskich oraz USA w świetle metody
rantujący ciągły w zrost dochodów realnych20. Podstaw ow y nacisk położony je s t zatem na zdolność przystosow aw czą rynku do zm ieniających się w arunków gospodarczych i technolo gii. R obert Solow zauw ażył jed n ak , że elastyczność rynku pracy nigdy nie je s t definiow ana bezpośrednio, w yliczane s ą je d y n ie podstaw ow e objaw y w skazujące na je g o nieelastyczność, takie ja k np. w ysoki poziom św iadczeń dla bezrobotnych, silna pozycja zw iązków zaw odo w ych, w ysokie koszty pozapłacow e, itp. W m iędzynarodow ych analizach porów naw czych, prow adzonych przez Bank Św iatow y, stopień regulacji rynku pracy bada się przy pom ocy następujących m ierników 21: w skaźnik uzw iązkow ienia i odsetek pracow ników objętych zbio rowym i układam i pracy, w skaźnik praw nej ochrony stosunku pracy (EPL), w skaźnik obcią żenia podatkow ego kosztów pracy, czyli tzw . klin podatkow y oraz skala i efektyw ność w y datków na przeciw działanie bezrobociu oraz ustaw odaw stw o dotyczące płacy m inim alnej.
W literaturze przedm iotu w yodrębnia się różne elem enty składow e w chodzące w zakres pojęcia elastyczności rynku pracy. I tak, elastyczność ja k o zdolność dostosow aw cza do w y zw ań w spółczesnej gospodarki i rynku pracy m oże być rozum iana ja k o 22:
. elastyczność num eryczna zew nętrzna, która oznacza elastyczność zatrudniania i zw alnia nia pracow ników ,
. elastyczność num eryczna w ew nętrzna, pojm ow ana ja k o elastyczność czasu pracy, za trudnienie w niepełnym i ponadnorm atyw nym w ym iarze czasu pracy, itp.,
. elastyczność funkcjonalna, zw iązana z w ielozaw odow ością, elasty czn ą org an izacją pracy, w ielorakim zastosow aniem um iejętności i kw alifikacji,
. elastyczność płacow a, ukierunkow ana na pow iązanie płacy z rezultatam i pracy.
Z punktu w idzenia koncepcji flexicurity kluczow e znaczenie m a elastyczność zatrudnie nia i czasu pracy23, stanow iące pierw szy kom ponent flexicurity. W ram ach tego kom ponentu w yróżnia się elastyczne form y zatrudnienia oraz elastyczne form y organizacji czasu pracy, które łącznie nazyw ane s ą elastycznym i form am i pracy. Elastyczność w pierw szym przypad ku w ynika z naw iązania nietypow ego, innego niż tradycyjny, stosunku pracy. T radycyjne zatrudnienie rozum iane je s t ja k o zatrudnienie na czas nieokreślony, w przew idzianym usta
211 EMU and labour market flexibility, HM Treasury, London 2003, s. 10.
21 Za: A. Giegiel, Elastyczność rynku pracy a dynamika wzrostu gospodarczego w wybranych krajach OECD, [w:] Wykorzystanie zasobów pracy we współczesnej gospodarce, red. D. Kopycińska, Wydawnictwo
Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2007, s. 9.
22 A. Tomanek, „Flexicurity" w świetle uwarunkowań współczesnego rynku pracy, op. cit., s. 17.
23 Elastyczność zatrudnienia oznacza zdolność przystosowawczą liczby zatrudnionych do zmieniających się warunków ekonomicznych. Istotną rolę w kształtowaniu tego wskaźnika odgrywają koszty rotacji pracowni ków oraz koszty ochrony prawnej stosunku pracy. Elastyczność czasu pracy obejmuje szeroki zakres alternatyw w stosunku do tradycyjnego zatrudnienia na pełnym etacie, tj. zatrudnienie w niepełnym wymiarze, ew. zatrud nienie ze zmiennym lub indywidualnym czasem pracy. Ma to szczególne znaczenie w okresach zmiany koniunk tury gospodarczej w gospodarce, ponieważ bardziej elastyczny czas pracy oznacza szybsze dostosowanie się kosztów, co może implikować kreowanie większej liczby nowych miejsc pracy: za: A. Giegiel, op. cit., s. 9.
w ow o pełnym w ym iarze czasu pracy, w stałych godzinach pracy od poniedziałku do piątku, w m iejscu w yznaczonym przez pracodaw cę. W drugim przypadku elastyczność zw iązana je s t z zastosow aniem niestandardow ego rozkładu czasu pracy24. D o elastycznych form zatrudnie nia zalicza się25: pracę n a czas określony, kontraktow anie pracy, pracę doryw czą, pracę na w ezw anie, um ow y cyw ilnopraw ne, sam ozatrudnienie, telepracę, pracę w niepełnym w y m ia rze czasu pracy, pracę na zastępstw o, pracę tym czasow ą, pracę w dom u, dzielenie pracy. Z kolei do elastycznych form organizacji czasu pracy zalicza się26: zadaniow y czas pracy, rów now ażny czas pracy, przeryw any czas pracy, ruchom y czas pracy, zm ienne godziny roz poczynania pracy, indyw idualny rozkład czasu pracy, system skróconego tygodnia pracy, pracę w system ie w eekendow ym , zm niejszenie w ym iaru czasu pracy zam iast korzystania z urlopu w ychow aw czego, indyw idualne konta czasu pracy. Spektrum dostępnych form pracy je s t szerokie. W szystkie z nich, choć w zróżnicow anym stopniu m o g ą przyczyniać się do osiągnięcia zasadniczego celu staw ianego przed flexicurity, jakim je s t osiągnięcie rów now agi m iędzy elastycznością i bezpieczeństw em na rynku pracy. W ybór w łaściw ej form y pracy je s t kw estią trudną. K ażda z nich posiada szereg zalet, jednocześnie żadna z nich nie je s t pozba w iona w ad27. P oza tym , należy m ieć św iadom ość tego, że plusy i m inusy każdego z rozw ią zań należy analizow ać zarów no z perspektyw y pracow nika, ja k i pracodaw cy. W literaturze przedm iotu w yróżnia się tzw . elastyczność negatyw ną i pozytyw ną28. Z pierw szym przypad kiem m am y do czynienia w ów czas, gdy form a zatrudnienia i czas pracy określane są arbitral nie przez je d n ą ze stron, a dokładniej (z uw agi na p anującą aktualnie sytuację n a rynku pracy) przez pracodaw cę, pom ijającego czy naw et ignorującego potrzeby pracow nika. W praktyce oznacza to często pracę o p a rtą o um ow y krótkookresow e lub w skróconym w ym iarze czasu pracy (przy braku alternatyw nych m ożliw ości w yboru), w niedogodnych lub w ydłużonych godzinach, bez m ożliw ości sprzeciw u ze strony pracow nika. N atom iast elastyczność pozy
24 Ł. Arendt, I. Kukulak-Dolata, op. cit., s. 66.
25 Ibidem, s. 67. 26 Ibidem, s. 68.
27 Wśród korzyści osiąganych z tytułu zastosowania elastycznych form pracy wymienia się najczęściej: większe szanse znalezienia odpowiedniej pracy, lepsze warunki godzenia pracy zawodowej z życiem rodzinnym, większe możliwości rozwoju zawodowego, większa motywacja do pracy, eliminacja stresu związanego z ko niecznością stosowania doraźnych rozwiązań oraz zmniejszenie zagrożenia utratą pracy. Obok zalet, elastyczne formy pracy rodzić mogą szereg kosztów, w tym w szczególności: brak rozdzielności między czasem pracy i czasem poza pracą, ograniczony kontakt ze środowiskiem pracy, ograniczony dostęp do informacji, ograniczo ny dostęp do szkoleń, awansu, świadczeń pracowniczych, mniejsze bezpieczeństwo zatrudnienia, bariera oporu wobec zmian: D. Głogosz, Wady i zalety elastycznego zatrudnienia, [w:] Szkolenia pracodawców z zakresu elastycznych form pracy. Poradnik dla instytucji szkoleniowych, red. C. Sadowska-Snarska, Wydawnictwo Wyż
szej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku, Białystok 2007, s. 78-80.
28 L. Machol-Zajda, D. Głogosz, Wprowadzenie do problematyki elastyczności, [w:] Dotychczasowe i perspektywiczne wykorzystanie elastycznych form zatrudnienia w podlaskich przedsiębiorstwach, red. L. Ma
chol-Zajda, Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Białymstoku, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych w Warszawie, Białystok-Warszawa2010, s. 26.
tyw na, daje jed n o stce szansę w yboru i stw arza m ożliw ość dostosow ania np. godzin prący do potrzeb osobistych i rodzinnych. Z tym w łaśnie rodzajem elastyczności utożsam iana pow inna być idea flexicurity, prom ująca rozw iązania korzystnie oceniane przez uczestników rynku pracy, reprezentantów zarów no popytow ej, ja k i podażow ej je g o strony.
Podobnie, ja k w przypadku elastyczności, także bezpieczeństw o na rynku pracy m oże być rozpatryw ane w różnych aspektach. D ezagregacja kategorii bezpieczeństw a pozw ala
wy-, . · -29
rożnie :
. bezpieczeństw o pracy, rozum iane ja k o pew ność zachow ania m iejsca pracy u danego pra codaw cy,
. bezpieczeństw o zatrudnienia, czyli pew ność w ykonyw ania pracy, choć ju ż niekoniecznie u tego sam ego pracodaw cy,
• bezpieczeństw o dochodu, pojm ow ane ja k o ochrona dochodów w sytuacji utraty i braku zatrudnienia,
. bezpieczeństw o łączone, inaczej zw ane kom binow anym (w ork life balance) oznaczające m ożliw ość łączenia pracy zaw odow ej z innymi, pozazaw odow ym i zajęciam i i rodzajam i aktywności.
Jan K lim ek’0 podkreśla, że „strategia fle x ic u rity to rozw iązania dążące do w yw ażonego
połączenia różnych p o sta c i elastyczności i bezpieczeństw a na rynku p ra c y w celu zw iększenia zdolności adaptacyjnej p racow ników i przedsiębiorców , a także za pew niania im p o czu cia stabilności i ochrony p r z e d ry zy k ie m ”. Stosując zaprezentow any w artykule podział elastycz
ności i bezpieczeństw a m ożna stw orzyć szesnastopolow ą m acierz kom binacji elastyczności i bezpieczeństw a31. Z estaw ienie to m ożna uznać za pom ocne narzędzie przy analizie różnych rodzajów polityki flexicurity, których zróżnicow anie w ynika z odm iennych problem ów i nie- identycznej sytuacji społeczno-ekonom icznej poszczególnych państw.
29 A. Tomanek, Flexicurity i je j komponenty - ujęcie teoretyczne, op. cit., s. 14.
30 J. Klimek, Bezpieczeństwo i elastyczność na tynku pracy, [w:] Flexicurity jako recepta na wyzwania współczesnego rynku pracy, red. A. Tomanek, Izba Rzemieślnicza i Przedsiębiorczości w Białymstoku, Biały
stok 2010, s. 50.
31 Zróżnicowanie stosowanych rozwiązań relacyjnych elastyczność - bezpieczeństwo w poszczególnych krajach UE szerzej opisane jest m.in. w publikacji: F. Tros, „ Flexicurity" and HR-policies for the older workers,
Working paper for the Workshop TLM-Work Package 7 „Active retirement” in Alcala, Alcala 2004, s. 5-6; F. Tros, Flexicurity and HR-strategies for the older workers: A comparative appraisal o f four European coun tries, TLM.NET Working Papers No. 13, 2005, Amsterdam, s. 7.
4. Flexicurity w Unii Europejskiej
W 2008 roku K om isja E uropejska ustanow iła M isję w spraw ie m odelu elastycznego rynku
p ra c y i bezpieczeństw a socjalnego, której zadaniem jest: po pierw sze - w spieranie państw
członkow skich w prom ow aniu flexicurity i upow szechnianiu w spólnych zasad stosow ania tej koncepcji na szczeblu krajow ym i niższym , przy w spółpracy ze w szystkim i w łaściw ym i inte- resariuszam i i po drugie - opracow anie sposobów integracji m odelu flexicurity w obrębie procesów i narzędzi cyklu 2008-2010 Strategii Lizbońskiej i Europejskiej Strategii Z atrudnie nia, a w szczególności realizacji zintegrow anych w ytycznych w zrostu i zatrudnienia32.
W spółczesna polityka europejska w yznacza ogólne założenia m odelu flexicurity, p ozo staw iając poszczególnym państw om m ożliw ość sw obodnego podejm ow ania decyzji. O znacza to, że każdy kraj członkow ski UE je s t zobow iązany do określenia w łasnego podejścia do kon cepcji flexicurity i na tej podstaw ie w ypracow ania w łasnego m odelu. O drzuca się je d n o lity m odel flexicurity z uw agi na różne tradycje państw , specyfiki poszczególnych rynków pracy oraz bardzo często różnorodne form y regulacji. O braku jednego, uniw ersalnego m odelu flexicurity św iadczy przyjęta na poziom ie U E w 2007 roku zasada, która b rzm i’’: W sposo
bach działania zgodnych z m odelem fle x ic u rity nie chodzi o je d n o lity ryn ek p ra c y czy je d n o li ty m odel życia zaw odow ego, a n i też o je d n o litą strategią w drażania polityki: p o w in n y być one dostosow ane do specyficznych w arunków panują cych w danym państw ie członkow skim . M o d el fle x ic u rity zakłada rów now agę m iędzy p ra w a m i a obow iązkam i w szystkich zainteresow a nych stron. K ażde pa ń stw o członkow skie p ow inno w ypracow ać - opierając się na w spólnych zasadach - w łasne rozw iązania w źakresie m odelu flexicu rity.
U nijni eksperci, dokonując przeglądu sytuacji na rynkach pracy w poszczególnych kra ja ch członkow skich U E, uw zględniając zróżnicow anie uw arunkow ań instytucjonalnych, w y pracowali cztery zasadnicze drogi dochodzenia do flexicurity (flexicurity p athw ays - określa ne m ianem „ścieżek rozw oju” ), k a ż d ą z nich przypisując do określonej grupy państw (tabela 4.). W ybór ścieżki rozw oju m a pom óc państw om członkow skim w opracow aniu w łasnych strategii flexicurity, w pisanych w szerszy kontekst realizow anej polityki m akro- i m ikroeko nom icznej. Ścieżki rozw oju o b ejm u ją następujące zagadnienia^4:
32 E. Kryńska, op. cii., s. 16.
33 Towards Common Principles o f Flexicurity - Council Conclusions, Council o f the European Union 16201/07, Brussels, 6 December 2007, s. 5.
34 Ścieżki rozwoju polityki w zakresie elastyczności i bezpieczeństwa zatrudnienia mają na celu prowadze nie spójnej polityki w obszarze prawa pracy, aktywnej polityki rynku pracy, koncepcji uczenia się przez cale życie oraz reformy systemu zabezpieczenia społecznego.
. ścieżka 1 - P rzeciw działanie segm entacji pracow ników w ynikającej z rodzaju zaw artych um ów ;
. ścieżka 2 - Rozwój flexicurity w przedsiębiorstw ie i zapew nianie bezpieczeństw a w zakre sie zm iany pracy;
. ścieżka 3 - O graniczenie luk w um iejętnościach i m ożliw ościach zaw odow ych zasobów pracy;
. ścieżka 4 - Popraw a m ożliw ości zaw odow ych osób korzystających z zasiłków oraz niere- jestrow anych pracow ników .
Ścieżka czw arta rekom endow ana je s t krajom , które w w yniku transform acji system ow ej b orykają się z problem em w ysokiego bezrobocia, niskiej aktyw ności zaw odow ej i stosunko w o w ysokim udziałem zatrudnienia w szarej strefie. Z alecenia ob ejm u ją rozw ój aktyw nej polityki rynku pracy oraz kształcenia ustaw icznego. Ścieżka ta w najw iększym stopniu odpo w iada realiom krajów Europy Środkow o-W schodniej, w tym rów nież gospodarki polskiej. W szystkie fle x ic u rity p a th w a ys pełniąc funkcję sw oistych drogow skazów , nie zam ykają, a w ręcz otw ierają drogę do w ypracow ania optym alnych, „szytych na m iarę” w łasnych po trzeb rozw iązań w zakresie godzenia elastyczności i bezpieczeństw a na rynku pracy.
Tabela 4. Unijne propozycje ścieżek dojścia do flexicurity
Ścieżka 1 Przeciwdzia łanie seg mentacji pracowników w ynikającej z rodzaju zawartych umów
Ścieżka ta służyć m a krajom, w których dostrzegalna je st segm entacja rynku pracy (outsider-insider), a znaczna część pracow ników świadczy pracę na podstawie nie typow ych form zatrudnienia, które w porównaniu do form tradycyjnych niedosta tecznie zabezpieczają ich prawa. W wielu państwach członkow skich rozległe sys temy ochrony zatrudnienia dostępne są w szczególności dla stałych pracowników, a umowy na czas nieokreślony traktow ane są jak o droga prow adząca do szerszego spektrum m ożliw ości i uprawnień społecznych. Problem ten dotyczy głów nie ko biet, ludzi młodych, pracow ników starszych oraz długotrw ale bezrobotnych. Celem tej ścieżki je s t bardziej równom ierne rozłożenie elastyczności i bezpieczeństw a wśród pracow ników . Jej nadrzędnym kierunkiem jest zrów nanie sytuacji pracow ni ków zatrudnionych w sposób standardowy i pracow ników „nietypow ych” . U łatw i łaby osobom wchodzącym na rynek pracy dostęp do zatrudnienia, a następnie stop niow e uzyskiwanie lepszych warunków w ramach umów. Zapew niłaby poprawę pozycji osób pracujących na umowach na czas określony, umowach agencyjnych, na wezwanie, itp. U m ożliwiłaby odpow iednią ochronę tych pracowników, np. rów ną płacę oraz m inim alną liczbę godzin pracy dla pracow ników na wezwanie. Przy sługiw ałyby im rów nież świadczenia związane z zatrudnieniem, np. objęcie pra cowniczym i funduszami emerytalnymi oraz dostęp do szkoleń. Ustaw odawstw o i umowy zbiorowe przew idyw ałyby ograniczenie w ielokrotnego stosow ania nie standardow ych umów i prom owałyby zm iany w arunków umów na korzystniejsze w odpowiednim czasie. Środkiem uzupełniającym byłaby zm iana warunków umów na czas nieokreślony. W ramach tej opcji pracownikom oferow ano by um ow ę na czas określony od mom entu naw iązania stosunku pracy z danym pracodaw cą. N ie
byłaby ona poprzedzona serią umów na czas określony lub umów agencyjnych. Umowa na czas określony miałaby zmienioną formę, obejmującą stopniowe zwięk szanie ochrony przed zwolnieniem. Początkowo ochrona ta miałaby zakres podsta wowy, który następnie byłby stopniowo powiększany wraz z rosnącym stażem pra cy, aż do osiągnięcia pełnej ochrony. To podejście „ochrony zależnej od stażu pra cy” gwarantowałoby automatyczne uzyskiwanie coraz lepszych warunków umow nych, co zmniejszyłoby ryzyko trwałego zatrzymania się pracownika na etapie umów oferujących mniejszą ochronę. W przypadku umów na czas nieokreślony przewidziano by zmianę zasad zwolnień ze względów ekonomicznych, zmierzającą do rozwiązania problemów wynikających z biurokracji i długich procedur oraz do poprawy przejrzystości wyników i wiarygodności całego procesu.
Ścieżka 2 Rozwój flexicurity w przedsię biorstwie i zapewnia nie bezpieczeń stwa w zakresie zmiany pracy
Ta ścieżka jest zalecana krajom, w których obserwuje się stosunkowo niski poziom fluktuacji pracowników, a w gospodarce dominują duże przedsiębiorstwa oferujące stosunkowo wysoki poziom ochrony zatrudnienia. W takiej sytuacji pracownicy są silnie związani z pracodawcami, a rynek pracy jest stosunkowo mało dynamiczny. Jednocześnie w krajach takich istnieją dobrze rozwinięte systemy zabezpieczenia społecznego. W tych warunkach poważnym wyzwaniem staje się godzenie wyso kiego poziomu świadczeń z silnymi zachętami do podejmowania pracy. Mimo czę sto znacznego wzrostu wydatków na aktywne polityki rynku pracy, programy nie zawsze są skuteczne, szczególnie jeśli chodzi o ułatwianie ponownego podjęcia pracy osobom długotrwale bezrobotnym. Dla tego typu rynków pracy za najwła ściwsze uznano położenie nacisku na szkolenia oraz specjalne świadczenia dla osób podejmujących pracę. Ta ścieżka przewidywałaby wzrost inwestycji służących zwiększaniu zdolności do bycia zatrudnionym, przez co pracownicy przedsię biorstw mogliby stale podnosić swoje kwalifikacje i dzięki temu być lepiej przygo towani na zmiany metod produkcji lub organizacji pracy w przyszłości. Odnosi się ona do zewnętrznej i wewnętrznej elastyczności numerycznej, wskazuje na możli wości szerszego wykorzystania elastyczności czasu pracy, indywidualnych kont czasu pracy oraz płatnych okresów urlopów, uzgadnianych pomiędzy pracownikiem a pracodawcą, jako wyraz elastyczności i adaptacyjności zarówno pracownika, jak i pracodawcy. W przypadku zwolnienia pracownika, w ramach realizowanej polity ki zarządzania zasobami ludzkimi powinny być stworzone możliwości zatrudnienia go na innym stanowisku w tym samym przedsiębiorstwie lub podjęcie przez niego pracy w innej organizacji. Systemy zabezpieczenia społecznego oraz działania służb zatrudnienia powinny być ukierunkowane na stworzenie warunków do funkcjono wania jednostki w okresach przejściowych, np. bezrobocia, szkolenia, przerw w karierze zawodowej czy podjęcia samozatrudnienia. W celu przeciwdziałania bezrobociu powinno się wdrożyć zindywidualizowany system przejściowych gwa rancji dla zwalnianych pracowników, stworzony we współpracy pomiędzy przed siębiorcami, partnerami społecznymi oraz pracownikami służb zatrudnienia. Istotne znaczenie ma zachowanie nabytych praw, szczególnie w zakresie systemu emery- talno-rentowego oraz ochrony zdrowia. Podstawą efektywnych przemieszczeń na rynku pracy powinien być silny system kształcenia ustawicznego i uczenia się przez całe życie zarówno w przedsiębiorstwach, jak i na otwartym rynku. Korzyści dla obywateli i społeczeństwa w ramach tej ścieżki wynikałyby ze zwiększonej mobil ności pracowników pomiędzy przedsiębiorstwami. Pracownicy byliby bardziej skłonni podejmować ryzyko związane ze zmianą pracy, gdyby świadczenia w okre sie przejściowym były odpowiednie oraz gdyby istniały realne perspektywy na uzy skanie nowej, lepszej pracy.
Ścieżka 3 Ograniczenie luk w umiejętno ściach i możliwo ściach zawo dowych za sobów pracy
Ta ścieżka ma znaczenie dla krajów, w których rynki pracy są wystarczająco dyna miczne, a największym wyzwaniem pozostaje stosunkowo duża liczba nisko wy kwalifikowanych pracowników, funkcjonujących w warunkach relatywnie ela stycznego rynku pracy i stosunkowo niskiego poziomu bezpieczeństwa. Celem tej ścieżki jest zwiększanie możliwości uzyskiwania pracy przez osoby o niższych kompetencjach, które dzięki temu mogłyby rozwijać swoje umiejętności, aby uzy skać na rynku pracy trwałą pozycję. W tym wypadku propozycje unijne zmierzają w szczególności w kierunku rozwoju różnych form kształcenia i jego wsparcia przez władze publiczne, w tym również finansowego. Pomoc ta dotyczy zarówno przedsiębiorstw jak i samych pracowników przybierając postać zachęt podatkowych czy indywidualnych kont szkoleniowych. Niezbędne jest podjęcie szerokiego zakre su działań w celu udostępnienia rynku pracy osobom o niskich kwalifikacjach oraz osobom z grupy ryzyka, szczególnie zagrożonych bezrobociem długookresowym oraz wykluczeniem społecznym. Korzyści dla obywateli i społeczeństwa w ramach tej ścieżki wynikałyby ze zwiększenia szans osób o niskich kwalifikacjach na mo bilność społeczną poprzez przygotowanie ludzi do rozpoczynania pracy w różnych zawodach oferujących nowe możliwości.
Ścieżka 4 Poprawa możliwości zawodowych osób korzy stających z zasiłków oraz niereje- strowanych pracowników
Ścieżka ta rekomendowana jest krajom, w których dokonała się poważna restruktu ryzacja gospodarcza. Ich cechą charakterystyczną jest relatywnie niski poziom sto py zatrudnienia. Duża część pracowników znajduje się poza oficjalnym rynkiem pracy, świadcząc j ą w „szarej strefie”. Transformacja gospodarki skutkując wzro stem bezrobocia przyczyniła się do wzrostu liczby osób korzystających z różnych form pomocy społecznej. Innym wyróżnikiem tych krajów jest wysoki odsetek osób przedwcześnie opuszczających rynek pracy, co w konsekwencji ogranicza możli wości spożytkowania ich umiejętności i kwalifikacji w dłuższej perspektywie cza sowej. Rosnące potrzeby kwalifikacyjno-zawodowe przedsiębiorstw implikują ko nieczność bardziej skutecznego i zakrojonego na szerszą skalę rozwoju aktywnej polityki rynku pracy i kształcenia ustawicznego. Korzyści dla obywateli i społe czeństwa w ramach tej ścieżki wynikałyby ze stworzenia nowych możliwości dla bezrobotnych oraz z przeniesienia nieformalnej działalności gospodarczej w obszar gospodarki formalnej.
Źródło: Flexicurity Pathways. Turning hurdles into stepping stones, Report by the European Expert Group on Flexicurity, Bruksela 2007, s. 23-34; L. Bonenberg, T. Wilthagen, On the Road to Flexicuri
ty: Dutch proposals fo r a pathway towards better transition security and higher labour market mobili ty, European Journal o f Social Security, Vol. 10 (2008), No. 4, s. 327-330; Komunikat Komisji z dnia 27 czerwca 2007 roku do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno- Społecznego i Komitetu Regionów: Wspólne zasady wdrażania modelu flexicurity, KOM(2007) 359,
Bruksela, s. 16-22; A. Tomanek, „Flexicurity ” w świetle uwarunkowań współczesnego rynku pracy, w: Flexicurity ja k o recepta na wyzwania współczesnego rynku pracy, red. A. Tomanek, Izba Rze mieślnicza i Przedsiębiorczości w Białymstoku, Białystok 2010, 23-24; E. Kryńska, Podstawowe cele
i kierunki polityki rynku pracy w dokumentach programowych Unii Europejskiej i Polski, [w:] Flexi curity w Polsce - diagnoza i rekomendacje. Raport z badań, red. E. Kryńska, Ministerstwo Pracy i
Polityki Społeczne, Departament Rynku Pracy, Warszawa 2009, s. 15; A. Skórska, Strategia flexicuri
ty jako przykład deregulacji i uelastyczniania rynku pracy, [w:] Deregulacja rynku pracy i koszty pra cy ja k o determinanta wzrostu zatrudnienia, red. D. Kotlorz, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej
Praktycznym przykładem niejednolitych rozw iązań m odelow ych m o g ą być dw a kraje - D ania i H olandia, uznaw ane pow szechnie za liderów w zakresie w drażania idei flexicurity. R ozw iązanie duńskie charakteryzuje w ysoki poziom elastyczności num erycznej zew nętrznej rów now ażony przez ponadprzeciętny na tle innych krajów poziom ochrony socjalnej osób bezrobotnych i dostępność program ów aktyw izujących. W efekcie duński rynek pracy cechu je nie tylko w ysoka płynność m iędzy zatrudnieniem i bezrobociem , ale rów nież w ysoki po ziom aktyw izacji osób bezrobotnych35. Duński m odel flexicurity nazyw any je s t m odelem „złotego trójkąta” , którego w ierzchołki s ą filaram i system u dobrobytu społecznego36. P ierw szym w ierzchołkiem „złotego trójkąta” je s t silny i elastyczny rynek pracy. Funkcjonuje on opierając się o dw ie zasady: pew ność zatrudnienia zam iast pew ności m iejsca pracy oraz m oż liw ość now ych osobistych szans dzięki gotow ości do zm ian przy ograniczonym ryzyku. W y soki stopień elastyczności duńskiego rynku pracy pow oduje to, że rynek ten charakteryzuje się dużym stopniem fluktuacji. W ram ach duńskiego rynku pracy rocznie likw iduje się około 10% m iejsc pracy, a n a ich m iejsce pow staje porów nyw alna liczba no w y ch ’7. P odobnie je s t z czasem trw ania stosunku pracy. W Danii w ystępuje duża płynność zatrudnienia. W ciągu roku około 30% zatrudnionych zm ienia sw oje m iejsce pracy. D anię w yróżnia także w ysoka geograficzna m obilność pracow ników , która pow oduje, że przeciętny czas zatrudnienia w jednym m iejscu pracy w ynosi około 8 lat. Pokazuje to w yraźnie, że D ania bardzo dobrze radzi sobie ze zjaw iskiem niedopasow ania - m is m a tc h . Drugim w ierzchołkiem trójkąta je st hojny system socjalny. Z apew nia on funkcję bezpieczeństw a dochodów . O g ro m n ą rolę w system ie duńskiego bezpieczeństw a socjalnego odgryw ają zasiłki dla osób bezrobotnych39. System obow iązujących zasiłków dla bezrobotnych bazuje n a dobrow olnych ubezpieczeniach od bezrobocia i zapew nia pracow nikom stosunkow o w ysoką, com iesięczną pom oc, w przy padku utraty pracy. O p iek ą system u socjalnego objęte s ą rów nież osoby, które nie sp ełniają przedstaw ionych kryteriów , je d n ak ż e o trzym ują one znacznie m n iejszą pom oc. Trzecim w ierzchołkiem „złotego trójkąta” je s t aktyw na polityka rynku pracy, który opiera sw oje funk
35 Za: A. Tomanek, „Flexicurity " w świetle uwarunkowań współczesnego rynku pracy, op. cit., s. 19-20.
36 W. Stypułkowski, Rozwiązania flexicurity na świecie, [w:] Flexicurity w wymiarze regionalnym (woje wództwo podlaskie). Raport z badań, red. A. Tomanek, Izba Rzemieślnicza i Przedsiębiorczości w Białymstoku,
Białystok 2011, s. 58-62.
37 K. Marchlewska, W stronę flexicurity, czyli duński model elastycznego bezpieczeństwa dla VE, „Polityka
Społeczna” 2007, nr 7, s. 33.
38 W. Zakrzewski, Rynek pracy w Danii, „Polityka Społeczna” 2005, nr 11-12, s. 22.
39 Prawo do uzyskania takiego zasiłku uzyskuje się po przepracowaniu 52 tygodni w ciągu ostatnich 36 miesięcy, a w przypadku osób pracujących w niepełnym wymiarze czasu pracy po 34 tygodniach. Maksymalny czas wypłaty zasiłku wynosi 4 lata. W duńskim modelu występuje wysoki stopień kompensacji płac przez zasiłki sięgający 90% wynagrodzenia dla najniższych płac. Jego wysokość stanowi średnia zarobków z ostatnich 12 tygodni. Zasiłek dla bezrobotnych podlega opodatkowaniu i nie ulega redukcji przez cały okres, na który jest przyznany: W. Stypułkowski, op. cit., s. 60.
cjonow anie na aktyw nych przedsięw zięciach. W ażnym je st, aby każdy bezrobotny był do stępny na rynku pracy i gotow y do je j podjęcia. Poprzez aktyw izację osób bezrobotnych ro zum ie się przede w szystkim d ziałania prom ujące doradztw o i edukację. Prom ow ane s ą ak tyw ne program y szkoleniow e, które u łatw iają pow rót na rynek pracy bezrobotnym oraz pod w yższenie kw alifikacji przez tych pracujących, którym grozi utrata zatrudnienia. Istotne przy tym są praktyki zaw odow e oraz program y, które p rom ują sam ozatrudnienie.
W przeciw ieństw ie do rozw iązań duńskich, holenderska odm iana flexicurity o piera się przede w szystkim na dostępności różnych form pracy nietypow ej, której św iadczenie nie zm niejsza upraw nień pracow niczych i bezpieczeństw a zatrudnienia40. Z inicjatyw y partnerów społecznych w H olandii w 1999 roku w eszła w życie ustaw a o elastyczności i bezpieczeń stw ie (The F lexibility a n d Security A ct)41. Jej celem było w ypracow anie rów now agi pom iędzy pracodaw cam i potrzebującym i elastycznej siły roboczej (tj. zew nętrznej elastyczności num e rycznej rozum ianej, ja k o m ożliw ość zm iany liczby pracow ników w firm ie) z jednej strony, a pracow nikam i z drugiej, którzy potrzebow ali stabilnych dochodów lub ochrony socjalnej i m ożliw ości stałego uczestnictw a w rynku pracy niekoniecznie u tego sam ego pracodaw cy. N ajw ażniejsze praw ne postanow ienia to m .in.: (1) zw iększenie sw obody urucham iania agen cji pracy tym czasow ej, zm niejszając jednocześnie obostrzenia w stosunku do istniejących agencji, (2) w prow adzenie m aksym alnej liczby kolejnych um ów term inow ych (do 3) i m ak sym alnych okres kolejnych kontraktów (do 3 lat), (3) popraw a statusu praw nego zatrudnio nych za pośrednictw em agencji pracy tym czasow ych (im dłuższa je s t ścieżka kariery takiego pracow nika, tym w ięcej zyskuje upraw nień dotyczących em erytury, edukacji i um ow y o pracę z pracodaw cą, czyli agen cją pracy tym czasow ej). C echą charakterystyczną holenderskiej poli tyki flexicurity je s t w ięc rozw ój zatrudnienia tym czasow ego, w niepełnym w ym iarze czasu pracy oraz agencji pracy przy stopniow ym rozszerzaniu ochrony socjalnej na nietypow e for m y zatrudnienia.
Przykłady duński i holenderski pokazują, że porozum ienie partnerów społecznych, za rów no na szczeblu centralnym , ja k i poziom ach lokalnych (układy zbiorow e) je s t kluczow e do w ypracow ania skutecznego m odelu flexicurity. Z apew nia to rów now agę pom iędzy bez pieczeństw em i elastycznością. Poprzez to osiąga się ochronę nietypow ych form zatrudnienia, ja k to je s t w H olandii, czy też w y so k ą elastyczność num eryczną w D anii, która je d n ak ż e w y
40 L. Bonenberg, T. Wilthagen, On the Road to Flexicurity: Dutch proposals fo r a pathway towards better
transition security and higher labour market mobility, European Journal o f Social Security, Volume 10 (2008),
No. 4, s. 330.
