Magda Pozorska
Niemiecki rynek pracy obszarem
aktywności zawodowej emigrantek z
Polski
Problemy Profesjologii nr 2, 123-132
U N IW ER SY TE T Z IE L O N O G Ó R S K I • PO LSK IE T O W A R Z Y S T W O PR O FE SJO L O G IC Z N E
P ro b le m y P ro fcsjo lo g ii 2/2009
M agda P ozorska
NIEMIECKI RYNEK PRACY OBSZAREM AKTYWNOŚCI
ZAWODOWEJ EMIGRANTEK Z POLSKI
Streszczenie
Celem tych badań je s t pokazanie, ja k em igracja wpłynęła na kształtowanie się drogi zawodowej Polek w Niemczech. Prezentują one rów nież przebieg procesu aklimatyzacji na nowym rynku pracy. M ateriał em piryczny został zebrany poprzez zastosow anie metody sondażu diagnostycz nego. Wyniki badań w skazują, że ogólny obraz polskich em igrantek różni się od popularnej opinii, że Polacy pracują za granicą poniżej kwalifikacji, zajm ując mało znaczące stanowiska. Z badań w yłoniła się grupa kobiet dobrze zasym ilowanych z niemieckim społeczeństwem , bę dących bardzo św iadom ym i swojej wartości na rynku pracy
S u m m ary
The purpose o f this research is to show how em igration influenced the shaping o f professional path o f Polish women in Germany. It also presents the course o f the adjustm ent process on a new jo b market. The empirical material was gathered by the application o f the diagnostic sur vey method. The research’s results indicate that the general view o f Polish female em igrants dif fers from the popular opinion that Poles w ork abroad below their qualifications, occupying not prom inent positions. From the research emerged a group o f women w ell-assim ilated into G er man society, being very conscious o f their value on the jo b market.
W prow adzenie
W sp ó łc z e sn y ry n ek p ra c y e p o k i p o in d u stria ln e j o b fitu je w n o w e te n d e n c je i p o d le g a ta k ró ż n o ro d n y m w y z w a n io m , ja k ró ż n o ro d n i s ą je g o u c zestn icy . G ra n ic e g e o g ra fic z n e n ie m a ją ju ż ta k ieg o z n a c z e n ia p rzy w y b o rz e m ie js c a p racy , p o n ie w a ż u le g a o n a tra n sn a c jo n a liz a c ji, g lo b alizacji. Ś w iat p ra c y o tw ie ra się na ludzi, o ile oni c h c ą g o p o z n a w a ć i cz y n ić so b ie b liż szym . U cząc się ję z y k ó w o b c y c h , sk ra c a ją c d y sta n s k u ltu ro w y m ię d z y n aro d am i p o p rz e z k o n tak ty z a g ra n ic z n e , ro z w ó j k o m p e te n c ji m ię d z y k u ltu ro w y c h je d n o s tk a to ru je so b ie d ro g ę do k ariery m ię d z y n a ro d o w e j (B a ń k a , 2 0 0 5 ; C h u tn ik , 2 0 0 7 ; P io ru n ek , 2009).
D zisie jsz e sp o łe c z e ń stw o n ie m ie c k ie p o z w a la się o p isać p o p rz e z n a ra s ta ją c ą g lo b a li zację św ia to w e g o ry n k u p racy o ra z p o p rz e z przeło m d o ty c z ą c y w y k o n y w a n y c h z a w o d ó w . W p o stm o d e rn isty c z n y m s p o łe c z e ń stw ie N ie m ie c ż y c ie z a w o d o w e p o d le g a sz c z e g ó ln ie s il nym z m ia n o m , na ta k im tle w y b ó r w ła śc iw e j d ro g i zaw o d o w e j n a b ie ra n ie z w y k le w a ż n e g o z n a c z e n ia - ja k n ig d y d o tąd .
124 M A G D A POZORSK.A
N a ra sta ją c e m u w s p ó łz a w o d n ic tw u i c o ra z w ięk szej g lo b aln ej k o n k u re n c ji, której p o d d a ją się w o statn ich d z ie się c io le c ia c h liczne p rz e d s ię b io rstw a , to w a rz y s z ą o g ro m n e z m ia n y te c h n o lo g ic z n e o ra z re k o n s tru k c ja p rz e b ie g u p racy i p ro d u k c ji o ra z d e c e n tra liz a c ja , ro zw ó j n o w y ch form z a tru d n ie n ia (U n im a g a z in , 2 0 0 7 ). P resja n a ry n k u p ra c y w z ra sta z a ró w n o d la p rz e d się b io rc ó w , k tó rz y s ą u c z e stn ik a m i w a lk i o k o n k u re n c y jn o ść cen w re a liz a c ji sw o ich zleceń , ja k i d la p o lity k i, g d y ż je j z a d a n ie p o le g a n a ty m , ab y stw o rz y ć d la p rz e d s ię b io rc ó w , w ram ach g lo b a ln e j k o n k u re n c ji, k o rz y s tn y i a tra k c y jn y k lim a t in w esty cy jn y .
N ie m c y s ta n o w ią a tra k c y jn y cel e m ig ra c ji z a ro b k o w ej w ielu c u d z o z ie m c ó w . S k u szen i lepszym i w a ru n k a m i ż y c ia i p ra c y o p u s z c z a ją o jc z y s ty kraj, by p ra c o w a ć n a le p s z ą p rz y szłość. E m ig ra c ja w cela ch z a ro b k o w y c h w p isu je się w n o w y p a ra d y g m a t p racy . S tan o w i s w o is tą stra te g ię a d a p ta c ji n a ry n k u p racy d la o sią g n ię c ia p o p ra w y p o z io m u w ła sn e g o ży cia , lep szy ch w a ru n k ó w e k o n o m ic z n y c h i m o ż liw o śc i z w ię k sz e n ia w ła sn e g o d o b ro s ta n u . Z d a nych F ed e ra ln e g o U rz ę d u S ta ty sty c z n e g o w y n ik a , że w N ie m c z e c h m ie sz k a ok. 6 ,7 m in e m i g ran tó w (stan : 3 1 .1 2 .2 0 0 8 ), co sta n o w i 8 ,2 % w sz y stk ic h m iesz k a ń c ó w , p rzy c z y m u d z ia ł obu płci je s t p raw ie je d n a k o w y (5 1 ,2 % m ę ż c z y ź n i, 4 8 ,8 % k o b iety ). P o lacy s ta n o w ią 5 ,7 % o g ó łu cu d z o z ie m c ó w (S ta tists ic h e s B u n d e sa m t D e u tsch lan d ).
R óżne s ą k ieru n k i e m ig ra c ji P o la k ó w , je d n a k ż e N ie m c y s ą k rajem w y b ie ra n y m n ad z w y c z a j c zęsto . O statn i ra p o rt C B O S d o ty c z ą c y d o św ia d c z e ń P o lak ó w w p racy z a g ra n ic ą p o k a z u je , że na p rz e strz e n i o sta tn ie g o ro k u n ie n a stą p iły w y ra ź n e z m ia n y w n a sile n iu s tru m ie n ia e m i g racji z a ro b k o w ej z P olski. N a jp o p u la rn ie jsz y m i k ie ru n k a m i e m ig ra c ji P o la k ó w w o sta tn ic h 10 latach były: N ie m c y (4 8 % ), W ie lk a B ry ta n ia (1 8 % ) i W ło c h y (1 0 % ). T e n d e n c je te p o k a z u j e ry cin a 1. D o m e n ą p ra c y z a w o d o w e j P o la k ó w w N ie m c z e c h s ą c z te ry se k to ry , w śró d nich
w y m ien ić n ależy : u słu g i, h a n d e l, p rz e m y sł p rz e tw ó rc z y i g o sp o d a rk ę ro ln ą 1.
Ryc. 1. N ajpopularniejsze kierunki emigracji Polaków w ostatnich 10 latach Źródło: Opracowanie własne.
N iem iecki ry n ek pracy.. 125 Jeśli ch o d zi o k o b ie ty -e m ig ra n tk i w N ie m c z e c h b ez ro z ró ż n ie n ia na ich n a ro d o w o ść, to ja k j u ż n ap isan o w y ż e j, u d z ia ł o bu płci w je s t n ie m a lż e ró w n o m ie rn y . K o b iety n ie n ie m ie c - k ieg o p o c h o d z e n ia s ta n o w ią w ię c s iln ą g ru p ę w N ie m c z e c h . W a n a liz ie n ie k tó ry c h d a n y c h (z reg u ły u o g ó ln io n y c h p od w z g lę d e m p łci) n a te m a t e m ig ra n tó w ży ją c y c h w N ie m c z e c h , n a leży z w ró c ić u w ag ę, ż e d o ty c z ą o n e w n ie s p e łn a ró w n y m sto p n iu k o b iet.
K o b iety liczn ie p o d e jm u ją d ec y z ję o p o d jęciu p racy zag ra n ic ą . P o d y k to w a n a je s t o n a w ie lo m a w z g lę d a m i, m .in. o so b isty m i i e k o n o m ic z n y m i (T re ib e l, 2 0 0 9 ). W kraju p rz y jm u ją cym je d n o s tk a k o n stru u je n o w e d o św ia d c z e n ie z a w o d o w e , je d n a k ż e in te g ra c ja z ry n k iem p racy w y m a g a od niej z m ie rz e n ia się - w m n iejszy m lub w ię k sz y m sto p n iu - z d y sta n se m k u ltu ro w y m w p ro c e sie a k u ltu ra c ji (C h u tn ik , 2 0 0 7 ).
P re z e n to w a n y tutaj ra p o rt z b a d a ń 2 p rz y b liż a d o ś w ia d c z e n ia p o lsk ic h e m ig ra n te k na n iem ieck im ry n k u p racy w lan d zie T u ry n g ia i N a d re n ia P ó łn o c n a -W e stfa lia . N a św ie tla on, ja k ie sk u tk i, w k sz ta łto w a n iu się d rogi zaw o d o w e j P olek w N ie m c z e c h , p o c ią g n ę ła z a s o b ą
e m ig ra c ja m in io n y ch lat i ja k tru d n y był p ro c e s ak lim a ty z a c ji w n o w y m śro d o w isk u pracy.
Podstawy m etodologiczne badań
P ro b lem y b a d aw cze, p re z e n to w a n y c h b a d a ń , o s c y lo w a ły w o k ó ł id en ty fik acji d o św ia d c z e ń z a w o d o w y c h , zn a c z e n ia , u w a ru n k o w a ń dro g i z a w o d o w e j P o lek w N ie m c z e c h o ra z c z y n n i ków m ający ch w p ły w na ro zw ó j ich k a rie ry i p lan y ży cio w e.
W b ad an ia ch z o sta ła w y k o rz y sta n a m e to d a so n d ażu d ia g n o sty c z n e g o , k tó ra u m o ż liw i ła ze b ra n ie b o g a te g o m a te ria łu e m p iry c z n e g o . W ram ach tej m e to d y p o słu ż o n o się te c h n ik ą w y w iad u k w e stio n a riu s z o w e g o n a m ałej p ró b ie so n d a ż o w e j, ro z s z e rz o n e g o o e le m e n ty w y w iad u p o g łęb io n eg o .
W celu z e b ra n ia d a n y c h p o słu ż o n o się ja k o n arzęd ziem b ad aw czy m , k w e s tio n a riu szem w y w iad u i d y sp o z y c ja m i d o w y w ia d u p o g łęb io n eg o . W k w e stio n a riu sz u z n a la z ły się p y tan ia o tw arte i z a m k n ię te , k tó re d o ty c z y ły p ro b le m a ty k i b a d aw czej. M e try c z k a z a w ie ra ła py tan ia, p o z w a la ją c e n a z e b ra n ie in fo rm ac ji o c e ch ach sp o łe c z n o -d e m o g ra fic z n y c h re sp o n - d en tek . D o d atk o w e d y sp o z y c je d o w y w ia d u p o g łę b io n e g o d o ty c z y ły p rz e d e w sz y stk im o p i nii, o cen , sp o strz e ż e ń re sp o n d e n te k w k w estii in d y w id u aln y ch d o św ia d c z e ń w to k u p racy w N iem cz ech . Z a sto s o w a n e n a rz ę d z ia b a d a w c z e m iały c h a ra k te r k o m p le m e n ta rn y .
W ielk o ść badanej g ru p y re s p o n d e n te k z o sta ła w dużej m ie rz e p o d y k to w a n a m o ż liw o ś c ią u sta n o w ie n ia k o n ta k tu z b a d an y m i. Z te g o w z g lę d u w y n ik i re la c jo n o w a n y c h b ad ań s ta n o w ią p rz y c z y n e k d o k o le jn y c h w e ry fik a c ji o p o d o b n y m c h a ra k te rz e i s ą ty lk o w pew nej m ie rz e e g z e m p lifik a c ją p a n u ją c y c h tre n d ó w (G o risz o w sk i, 2 0 0 6 ). D o b o ru p ró b y b ad aw czej d o k o n a n o celo w o , k ie ru ją c się k ry te ria m i tak im i ja k : płeć ż e ń sk a , n a ro d o w o ść p o lsk a , p rz y najm n iej d w u letn i czas z a m ie sz k a n ia w N ie m c z e c h w lan d zie T u ry n g ia lub N a d re n ia P ó łn o c n a-W estfalia. S am e o so b y b ad a n e d o b ra n o losow o.
2 B adania po ch o d zą z pracy m agisterskiej: M. Pozorska, K ariera ko b iet - n o w y p a ra d y g m a t we w spółcze
snym św iecie - na p rzykła d zie N iem ie c napisanej w 2009 roku pod kierunkiem prof. M. P iorunek w Z akładzie
Poradnictw a S połecznego W ydziału S tudiów Edukacyjnych UAM . Ich w yniki zostały opublikow ane po raz pierw szy przez W ydaw nictw o A dam M arszałek w T oruniu w: Piorunek M. (red.) (2009), C złow iek w kontekście
126 M A G D A P 0 7 . 0 R S K A
W y w iad y p rz e p ro w a d z o n o w o k re s ie je s ie ń 2 0 0 8 - w io sn a 2 0 0 9 . T eren b ad ań o b e j m o w a ł m ia sta E rfurt i M iin ste r o ra z ich o k o lic z n e m iejsco w o ści.
P ro b le m a ty k a b ad a ń sp o tk a ła się z p o z y ty w n ą re a k c ją ze stro n y p o lsk ic h e m ig ra n te k i sta ła się d la n ich p rz y c z y n k ie m d o ew a lu a c ji d o ty c h c z a so w e g o p rz e b ie g u ich d ro g i z a w o d ow ej w N ie m c z e c h .
C harakterystyka badanych
W badanej g ru p ie re s p o n d e n te k w ię k sz o ś ć sta n o w iły k o b ie ty w w iek u 3 0 -4 9 lat. Pod w z g lę dem czasu z a m ie s z k a n ia w N ie m c z e c h , w b ad an y ch lan d ach p o ja w iły się o d m ie n n e te n d e n cje. E m ig ran tk i z T u ry n g ii m ie sz k a ły w N ie m c z e c h z d e c y d o w a n ie k ró cej n iż 10 lat, k o b ie ty z N ad ren ii P ó łn o c n e j-W e s tfa lii p rz e b y w a ły z a g ra n ic ą z n a c z n ie dłu żej i część z n ich o p u śc iła P o lsk ę p o n ad 19 lat te m u . T a sp o ra d y w e rsy fik a c ja g ru p y ze w z g lę d u na c zas z a m ie sz k a n ia w N ie m c z e c h , p o z w a la w p ro w a d z ić ro z ró ż n ie n ie na e m ig ra c ję ‘n o w ą ’ (o sta tn ic h lat) o raz ‘s o lid a rn o śc io w ą ’, g d y p o w o d e m o p u sz c z e n ia P o lsk i b y ła m .in . je j tru d n a s y tu a c ja p o lity c z n a . Jeśli ch o d zi o z m ie n n ą ró ż n ic u ją c ą , j a k ą je s t w y k sz ta łc e n ie , z a u w a ż o n o re la ty w n ie lep sze w y k sz ta łc e n ie b a d a n y c h z T u ry n g ii (n a jc z ę śc ie j śre d n ie i w y ż sz e ), n iż z d ru g ie g o landu (z a w o d o w e i śred n ie).
Pow ody em igracji
P rzed p rz e jśc ie m do p rz e d s ta w ie n ia p ro b le m ó w w a d a p ta c ji z aw o d o w ej P olek, w arto k ró tk o zw ró c ić u w ag ę n a to , c z y m sp o w o d o w a n a b y ła ich d e c y z ja o p u sz c z e n ia kraju o jc z y ste g o . Jak z a u w a ż a C h u tn ik (2 0 0 7 ) w z a le ż n o śc i od w iek u i w c z e śn ie jsz y c h d o św ia d c z e ń , ró ż n e s ą m o ty w y e m ig ra c ji p o sz c z e g ó ln y c h je d n o s te k . P rz e m a w ia z a tym fak t, ż e po a k cesji P olski do U nii E u ro p ejsk iej, p o ja w ia ją się g ru p y ludzi, k tó rz y ju ż nie ty lk o ‘s z u k a ją c h le b a ’, ale „ ( . . . ) czasem m o ż e raczej ‘m a s ła ’, c z y - w p rz y p a d k u z w ła sz c z a m ło d sz y c h o só b - d o ś w ia d c z e n ia z a g ra n ic ą ” (p o r. C h u tn ik , 2 0 0 7 , s. 17). W śród p rz y c z y n w y jazd u o so b y z b ad an ej g ru py w y m ie n ia ły je s z c z e m .in . m o ż liw o ść ro b ie n ia sp e c ja liz a c ji [lek arsk iej] w N ie m c z e c h , b rak p e rsp e k ty w w P o lsce o ra z c h ę ć p o z n a n ia inn eg o k raju , c h ę ć z m ia n y i nauki n o w eg o ję z y k a . Z a e k o n o m ic z n y m i p o w o d a m i e m ig ra c ji m o ż e p rz e m a w ia ć n ie z a d o w o le n ie z sy tu acji fin a n sow ej (p o n ad 5 0 % o d p o w ie d z i) resp o n d en tek .
H ierarchizacja problem ów w adaptacji zaw odow ej w opinii badanych
D ia g n o z o w a n e d o s trz e g a ją b a rie ry w a d a p ta c ji do n ie m ie c k ie g o ry n k u pracy. Jeśli bliżej p rzy jrzeć się w y m ie n io n y m tru d n o śc io m , n a p ie rw s z e m ie jsc e w y su w a się b a rie ra ję z y k o w a , a n astęp n ie n ie d o s ta te c z n y p o zio m k w a lifik a c ji. W śród p o zo stały ch c z y n n ik ó w p o ja w iły się:
• p o c h o d z e n ie p o lsk ie,
N iem iecki ry n ek pracy.. 127
• brak p ew n o ści sieb ie,
• n ie u z n a n ie w y k s z ta łc e n ia u z y sk a n e g o w Polsce,
• d y sk ry m in a c ja k o b ie t i o so b iste u p rz e d z e n ia p raco d aw có w .
W arto w ię k s z ą u w ag ę p o św ię c ić p ro b le m o w i k o m p e te n c ji ję z y k o w y c h - k lu c z a u d a nej integracji. Jak p o d k re ś la C h u tn ik (2 0 0 7 ) „ N ie z n a jo m o ść ję z y k a m o ż e w p ły w ać n a u jem n y sto su n ek do k u ltu ry g o sz c z ą c e j lub o b e c n o ść siln ie jsz y c h em o cji n e g a ty w n y c h , ta k ic h ja k np. stra c h u ” (C h u tn ik , 2 0 0 7 , s. 6 5). M a to s iłą rzeczy z ły w p ły w n a start z a w o d o w y i m o ż e być p rz y c z y n ą p o d ję c ia p racy p o n iżej k w a lifik a c ji. R esp o n d en tk i, w u d z ie la n y c h o d p o w ie d z ia c h , w sk a z y w a ły na o d c z u w a ln y d y sta n s k u ltu ro w y , w y ra ż a ły o p in ię, że p o c h o d z e n ie i ró żn ic e k u ltu ro w e m o g ą sta ć n a p r z e s z k o d z ie w d ro d ze za w o d o w e j3. B ad an e m ó w iły ta k ż e o ‘c h ło d z ie ’ w k ra d a ją c y m się w re la c je p o ls k o -n ie m ie c k ie w k o n tak tach p ry w a tn o -z a w o d o w y c h , który u tru d n ia n a w ią z y w a n ie p o w a ż n y c h p rz y ja ź n i. - W N ie m c ze c h n ie r a z z o b c o k ra jo w c e m na u lic y m o g ę s e r d e c z n ie j p o r o z m a w ia ć n iż ze z n a jo m y m N iem cem . B ra k u je w ię z i m ię d zy lu d ź m i - w y z n a ła je d n a z re sp o n d e n te k . Jak p rz y z n a je w sw o im eseju L ip sc h e r (2 0 0 7 ), d y stan s m ięd zy o b y d w o m a n aro d am i istn ieje, ch o ć o b ie stro n y nie z a w sz e c h c ą m ieć te g o św ia d o m o ść - „ ( . . . ) m e n ta ln ie P o ls k a je s t ja k b y p o ło ż o n a d ale k o od N ie m ie c . W ielu N ie m c ó w , c h o ć b y z b lisk ich landów : B ra n d e n b u rg ii c z y B erlin a, nie by ło je s z c z e w P o lsce ( . . . ) Jeżeli nie w y p ra c u je m y d o jś c ia do m e n ta ln o śc i d ru g ie g o sp o łe c z e ń stw a , p o z o sta n ie m y so b ie o b c y ” (L ip sch er, 2007).
N a ko n iec n a le ż y w sp o m n ie ć , że c z ę ść k o b iet z badanej g ru p y n ie z a u w a ż y ła , ż e c o k o lw iek m o że być p rz e s z k o d ą w a w a n sie za w o d o w y m i P olki m a ją ta k ie sam e sz a n se , ja k inne k o b iety . Ś w ia d c z ą o ty m o p in ie u trz y m a n e w n astę p u ją c y m to n ie: w y k w a lifik o w a n y p r a c o w n ik j e s t c e n io n y b e z w zg lę d u n a n a ro d o w o ść lub p r a c ę z n a le ź ć j e s t w d zisie jszy c h c za sa c h tru d n o i to nie tylko d la Polek.
A ktyw ność zaw odow a polskich em igrantek
W lan d zie w sch o d n im p raw ie 8 0 % re s p o n d e n te k było c z y n n y c h z a w o d o w o , z k o lei w z a c h o d n im kraju z w ią z k o w y m n ie w ie le p o n ad p o ło w a p o d g ru p y i rzad ziej b y ła to p ra c a n a p e ł nym etac ie. R esp o n d e n tk i u d z ie la ją c o d p o w ie d z i o d n o śn ie a k ty w n o śc i z a w o d o w e j nie- p ełn o etato w ej w sk a z y w a ły n a p ra c ę d o ry w c z ą o raz s ta łą b ez etatu . P o lk i sw o ją p ra c ę w y k o n y w ały najcz ęściej w p ry w a tn y c h firm a c h b ąd ź in sty tu cjach p u b lic z n y c h , rzad ziej w sk a z y w a ły na w ła s n ą d z ia ła ln o ść g o s p o d a rc z ą lub p racę w w o ln y m zaw o d z ie . B ad an e e m ig ra n tk i p ra c u ją najcz ęściej w słu ż b ie z d ro w ia , sz k o ln ic tw ie i usłu g ach . T e n d e n c ja ta o d p o w ia d a tre n d o w i z a tru d n ie n ia k o b iet w N ie m c z e c h . P o n ad p o ło w a d ia g n o z o w a n y c h k o b iet w o bu landach d o b rz e o c e n ia sw o ją a k tu a ln ą sy tu a c ję z a w o d o w ą i fin an so w ą. N a to m ia s t n ie s p e łn a je d n a trz e c ia b ad an y ch z T u ry n g ii je s t z a d o w o lo n a z w y k o n y w an ej p ra c y ty lk o w sen sie z a w o d o w ym . S z c z e g ó ło w e w y p o w ie d z i o b ra z u je ry c in a 2.
128 M A G D A PO ZO R SK A
Rye 2. Zadow olenie badanych z aktualnej sytuacji zawodowej i finansowej Źródło: Opracowanie własne
Z a w o d y n a jc z ę śc ie j w y k o n y w a n e p rz e z b ad a n e z a lic z a ją się do b ra n ż y u słu g o w ej. O d p o w ia d a to te n d e n c jo m z w ią z a n y m z p ra c ą w N ie m c z e c h , g d zie a k ty w n o ść ok. 7 0 % k o b ie t k o n c e n tru je się n a sp e k tru m d w u n a stu n a jp o p u la rn ie jsz y c h , w o b ec te g o sfe m in iz o w a n y c h , z a w o d ó w (B u n d e sm in iste riu m fu r F a m ilie , S e n io re n , F ra u e n un d Ju g e n d , 2 0 0 4 ). S ą to p ra c e o c h a ra k te rz e p o m o c n ic z y m , d a ją c e m a łe sz a n s e na d a ls z y rozw ój k a rie ry z a w o d o w e j, sta n o w ią c e ’le p k ą p o d ło g ę ’ N ie ste ty , p o d k re ś lić trz e b a , że m am y tu do c z y n ie n ia z e z ja w is k ie m seg reg acji p io n o w e j, g d z ie k o b ie ty p o z o s ta ją z e p c h n ię te p o z a tra je k to rię p ro w a d z ą c ą do aw an su z a w o d o w e g o .
Sylwetka polskiej em igrantki na rynku pracy w trzech odsłonach
P o lsk ie e m ig ra n tk i ró żn ie o d n a la z ły się na n ie m ie c k im ry n k u pracy. D la je d n y c h w y ja z d do n o w eg o kraju w ią z a ł się z u m o c n ie n ie m sw o jej po zy cji z a w o d o w ej. L e p sz e z a p le c z e fin a n so w e, d u ża m o ty w a c ja d o p racy p o p a rta z a d o w o le n ie m z w y k o n y w a n e g o z a w o d u , p o z w a la im m ó w ić o sw o im ż y c iu z a w o d o w y m w sam y c h su p e rla ty w a c h . N ie b y ło b y ta k , g d y b y nie ich d o b re w y k sz ta łc e n ie i d b a ło ś ć o c o ra z w y ż sz y p o zio m p o słu g iw a n ia się ję z y k ie m n ie m ieck im . Isto tn e je s t ró w n ie ż , że o so b y te częściej w y k o rz y sta ły w p racy w N ie m c z e c h w ie d zę i d o św ia d c z e n ie z d o b y te w P o lsc e o ra z p o d n o s z ą lub z a m ie rz a ją p o d n ie ść sw o je k w a lifi kacje.
D ru g a g ru p a b a d a n y c h k o b ie t to re sp o n d e n tk i, k tó ry m m n iej się p o w io d ło . E m ig ra c ja w y z n a c z a w ich ży c iu m o m e n t z a h a m o w a n ia ro z w o ju z a w o d o w e g o . Ich m o c n ą s tro n ą nie b y ło ani w y k sz ta łc e n ie , ani z n a jo m o ść ję z y k a n ie m ie c k ie g o . W d o d atk u nie p o sia d a ły o n e w ię k szeg o d o ś w ia d c z e n ia z a w o d o w e g o . M o ty w am i ich w y ja z d u b y ła m .in. p ra c a se z o n o w a lub m a łż e ń stw o z o b y w a te le m N ie m ie c . R e z y g n a c ja z k sz ta łc e n ia w n o w y m kraju o k ro iła ich b io g ra fię z a w o d o w ą do m in im u m . N ie o z n a c z a to je d n a k , że s ą o n e w złej sy tu a c ji m a te ria l nej - p rz eciw n ie, d z ię k i ro z b u d o w a n e m u sy ste m o w i z a b e z p ie c z e ń so c ja ln y c h p a ń stw a , ż y ją na d o b ry m p o z io m ie m a terialn y m .
N iem iecki rynek pracy.. 129 T rz e c ia o d sło n a sy lw etk i re s p o n d e n te k , to o so b y p ra c u ją c e p o n iżej k w a lifik a c ji. C h o ć w ich ż y c io ry sa c h z a w o d o w y c h m o ż n a z n a le ź ć re la ty w n ie w y so k ie w y k sz ta łc e n ie , n iem ieck i ry n ek p ra c y o b sz e d ł się z nim i n a d zw y czaj b ru ta ln ie i o d e b ra ł sz a n s ę n a a w an s z a w o d o w y . S k u p io n e p rz e d e w sz y stk im w o k ó ł za w o d ó w u słu g o w y ch , o p ie k u ń c z y c h c z y p o m o cn iczy ch 0 nisk im p restiżu , m a r z ą o lepszej p rz y sz ło śc i. W y p o w ie d z i b a d a n y c h P o lek p o tw ie rd z a ły c ią g łą a k tu a ln o ść b a rie r o k re ś la n y c h ja k o „ sz k la n e śc ia n y ” czy „ sz k la n y su fit” , ja k o p rz e ja w ó w d y sk ry m in a c ji płci (P o lk o w s k a , 2 0 0 7 ). Inne je d n a k tru d n o śc i re s p o n d e n te k w ią z a ły się z p o sia d a n ie m m ałeg o d ziec k a. P raco d aw cy , z k tó ry m i m iały sty c z n o ść n ie k tó re z d ia g n o z o w an y ch kobiet, w o leli nie p o d e jm o w a ć ry z y k a z a tru d n ia n ia m łodej m am y na e k sp o n o w a n e stan o w isk o . K o n ie c z n o ść z a p e w n ie n ia b y tu m a te ria ln e g o ro d zin ie sta je w ię c c zęsto m o ty w e m p o d e jm o w a n ia ‘ja k ie jk o lw ie k ’ pracy.
N a w ią z a ć n a le ż y tu ra z je s z c z e d o b a rie r zw ią z a n y c h z w e jśc ie m e m ig ra n tk i n a ry n ek 1 z a c h o d zącej tu n ie k ie d y u k ry te j d y sk ry m in a c ji ze w z g lę d u n a kraj p o c h o d z e n ia . W o c e n ie je d n e j z re sp o n d e n te k w p ro c e s ie rek ru tacji b y w a ją faw o ry z o w a n i N ie m c y , p o p rz e z te n d e n c y jn e sp re c y z o w a n ie cech id e a ln e g o k a n d y d a ta n a d an e stan o w isk o . O p in ia b ad an ej na ten te m a t je s t n astęp u jąca: To, c o z a w s z e m n ie ir y to w a ło w o g ło sze n ia c h o p ra c ę , np. n a stro n ie n ie m ie c k ie g o U rzęd u P racy, to w y m a g a n a p e r fe k c y jn a z n a jo m o ś ć ję z y k a w sło w ie i p iś m ie , n a w e t d o n ie s k o m p lik o w a n y c h p r a c p o m o c n ic zy c h , c o n a w stę p ie d y sk w a lifik o w a ło p o te n c ja ln y c h p r a c o w n ik ó w o b c o ję zy c zn y c h . W ła ściw ie w y sta r c zy ło n a p is a ć ‘p r a c a nie d la o b c o k ra jo w c ó w ale to b y ło b y c h y b a n ie p o p r a w n e p o lity c zn ie . C o d o s a m y c h P olek, to c h ę tn ie są w id zia n e j a k o p o m o c e d o m o w e lu b d o o p ie k i n a d o so b a m i sta rszym i. J e ś li ch ce się ‘le p s z e j ’ p ra cy, trze b a w ie le uporu, sa m o z a p a r c ia i w ia ry w sieb ie, a le p r z e d e w szy s tk im kw a lifika cji.
M a te ria ł e m p iry c z n y z e b ra n y w to k u p re z e n to w a n y c h b adań p o k a z u je je d n a k , że P o lk o m nie b rak u je ty ch cech . S z c z e g ó ln ie m o w a tu o k o b ietach św ia d o m y c h sw ojej w a rto śc i n a ry n k u pracy.
W k o n k lu z ji, w arto z w ró c ić u w a g ę n a w y n ik a ją c ą z u z y sk an y ch in fo rm ac ji, k o relację m ięd zy z a jm o w a n ą p o z y c ją z a w o d o w ą P o lek a ich d ek la ro w a n y m w y k sz ta łc e n ie m . D ia g n o z o w an e ze w sc h o d n ie g o kraju z w ią z k o w e g o częściej p ra c u ją na sta n o w isk a c h cie sz ą c y c h się u zn an ie m sp o łeczn y m .
M acierzyństw o i praca
Z d an iem 7 0 % re sp o n d e n te k , k o b ie ta sp o d z ie w a ją c a się d z ie c k a w N ie m c z e c h nie m u si o b a w iać się u traty p racy . P o lsk ie e m ig ra n tk i, któ re z a ło ż y ły ro d zin ę, n ajcz ęściej k o rz y sta ły z urlo p u w y c h o w a w c z e g o . P raw ie co d ru g a z nich z d e c y d o w a ła się p o tem na p o w ró t d o p ra cy, a w o p ie c e nad d z ie c k ie m p o m o g ła im n a jb liż s z a ro d z in a b ą d ź k o rz y s ta ły z o fe rty p la c ó w ek d o stę p n y c h w N ie m c z e c h . P olki n a d m ie n ia ły tak że , że m atk i m o g ą liczyć na w ię k sz y z ak res św iad czeń so c ja ln y c h n iż w P o lsce. B a d a n e P olki p re z e n to w a ły się ja k o o so b y u m ie ją ce d o c h o d z ić sw y ch p raw w o b cy m kraju i ś w ia d o m ie k o rz y sta ją c e z p o m o c y o fe ro w a n e j m atk o m p rz e z p ań stw o .
Polki p o sia d a ją c e d z ie c i, m a ją n a jcz ęściej te sam e p ro b le m y w g o d zen iu p ra c y z m a c ie rz y ń stw e m , co N ie m k i i to w a rz y s z ą im p o d o b n e o b a w y o p rz y s z ło ść zaw o d o w ą . N ie k tó re
130 M A G D A P O Z O R S K A
z b ad an y ch w y ra ż a ły z d a n ie , że k o rz y stn ie j je s t n a jp ie rw p o św ię c ić się k a rie rz e z a w o d o w e j, u m o cn ić s w o ją p o z y c ję n a ryn k u p racy i d o p ie ro w te d y p o d jąć d e c y z ję o u ro d z e n iu d ziec k a. S ą to o p in ie z g o d n e z te n d e n c ja m i p a n u ją c y m i w n ie m ie c k im sp o łe c z e ń stw ie . W y n ik i m ik ro - cen zu su z 20 0 3 roku w sk a z u ją , że k o b iety b e z d z ie tn e z w y ższy m w y k sz ta łc e n ie m w w ie k u 3 7 -4 0 lat s ta n o w ią 4 3 % . W zw y ż p rz e s u w a się b o w iem d o ln a g ra n ic a w iek u m atek (M arti, red., 2008).
K obieta-em igrantka a nierów ność szans na rynku pracy
S tart z a w o d o w y k o b ie ty -e m ig ra n tk i w d u ży m sto p n iu za le ż y od je j p o sta w y p rz y ję te j w m o m en cie p rzy jazd u d o n o w e g o k raju , z n a jo m o śc i ję z y k a . K o n tak t k u ltu ro w y je s t je d n a k p ro c e sem , który u je d n o s te k m o ż e p rz e b ie g a ć ró ż n o ra k o . C h u tn ik (2 0 0 7 ) p o w o łu je się m .in . n a m odel B e rry ’e g o z 1990 roku i c z te ry stra te g ie p rz y jm o w a n e w sy tu a c ji m ię d z y k u ltu ro w e g o k o n tak tu : in teg racja, a sy m ila c ja , se p a ra c ja i m a rg in a liz a c ja (C h u tn ik , 2 0 0 7 ).
N a p o d sta w ie a n a liz y w y n ik ó w b ad ań , z a u w a ż a się te n d e n c je p rz y jm o w a n ia p rz e z re- sp o n d en tk i strateg ii in teg racji i o d se p a ro w a n ia . G ru p a o só b , któ ry m p o w io d ło się na ryn k u pracy, n a le ż ą c a do e m ig ra c ji ‘n o w e j’ stan o w i w d u żej m ierze o so b y d o b rz e z in te g ro w a n e ze sp o łeczeń stw em n ie m ie c k im . Z kolei o so b y b ę d ą c e n a m arg in esie ry n k u p ra c y lub p o z o s ta ją ce bez p racy - c z ę sto n a le ż ą c e d o em ig ra c ji ‘so lid a rn o ś c io w e j’ ż y ją w o d s e p a ro w a n iu i w y k a z u ją te n d e n c je iz o la c jo n isty c z n e , o g ra n ic z a ją c się p rz e d e w szy stk im d o k o n ta k tó w z P o lo n ią. T rz e b a p o d k re ślić , ż e - ja k w y n ik a z d o g łę b n e j a n a liz y ja k o ś c io w e j z e b ra n y c h in fo rm ac ji - sz e ro k o p o ję ta in te g ra c ja p o m y ś ln ie w p ły w a n a d o b re u m ie jsc o w ie n ie się e m ig ra n te k n a ry n ku pracy. D aje im s z a n s ę na ró w n o u p ra w n io n y start z a w o d o w y . P o z a ty m , ja k s tw ie rd z iła je d n a z re s p o n d e n te k , w ra z z u p ły w a ją c y m c z a se m , u m a c n ia się p o z y c ja k o b ie t na n ie m ie c
kim rynku p racy : O d czasu, k ie d y P o lsk a z o s ta ła p r z y ję ta d o U nii E u ro p e js k ie j z r o b iło s ię lże j (...) Także m yślę, że s ta r t j e s t d z is ia j ła tw ie jszy j a k w cza sa ch , k ie d y j a p rz y je c h a ła m d o N ie m iec (m o je j m a tu ry n ie uznano). W iem tylko, że w k ie r u n k u m e d y c y n y s ą P o la c y b a rd z o s z a n o w a n i i j e s t z a p o trze b o w a n ie n a p o ls k ie p ie lę g n ia r k i o ra z lekarzy. Jak z a u w a ż a in n a resp o n - d en tk a, o ró w n o u p ra w n ie n ie trz e b a z a b ie g a ć i n ie m o ż n a p o z o sta w a ć b iern y m w o b lic z u d y s k ry m in acji: N a jw a żn ie jsz e - z d a n ie m b a d a n e j, a b y z n a ć sw o je p r a w a i u m ie ć ich d o ch o d zić.
W s p o łe c z e ń stw ie is tn ie ją w c ią ż sw o is te re lik ty c z a só w m ęsk iej d o m in a c ji, k tó re p rz y p isu ją k o b ieto m b ie rn o ść i b e z ra d n o ść . W a g n e r-L in k (1 9 9 7 ) w sk a z u je , ż e je s z c z e w 1992 roku w K a te c h iz m ie rz y m sk o -k a to lic k im z n a jd o w a ło się zd a n ie o roli k o b ie ty ja k o ‘p o d p o ry ’ m ężczy zn y . N ie w sz y sc y d o s trz e g a ją z m ia n y w sp o łe c z e ń stw a c h z a c h o d n ic h , g d z ie o b ra z k o biety staje się c o ra z b ard ziej w y ra ź n y i u le g a k o n se k w e n tn e j p rz e m ia n ie (W a g n e r-L in k , 1997, s. 8-9).
Potrzeba popularyzacji doradztw a zaw odow ego
In terp retacja w y n ik ó w b ad ań w sk a z u je n a p o trz e b ę u d z ie le n ia w sp a rc ia p o lsk im e m ig ra n to m p rzez p ro fe sjo n a ln y c h d o ra d c ó w z a w o d o w y c h . M o w a tu sz c z e g ó ln ie o o s o b a c h , k tó re nie p rz y s ta ją do w y m a g a ń n o w e g o p a ra d y g m a tu p racy , m im o d o b re g o w y k sz ta łc e n ia p ra c u ją p o niżej k w alifik acji. S zczeg ó ln ej tro sk i d o ra d c z e j w y m a g a ją o so b y , k tó re d o p ie ro co p rz y b y ły
N iem iecki ry n ek pracy. 131
d o N iem iec. P o trz e b n a je s t im b o w ie m p o m o c n a m iarę ich sy tu a c ji ro d zin n ej. C h o d z i tu np. o sk ie ro w a n ie na k u rsy (ję z y k o w e ), sz k o le n ia , z a p la n o w a n ie ścieżk i z a w o d o w e j.
P o m o cy p o trz e b u ją ta k ż e m atk i w p o w ro c ie n a ry n ek p ra c y po p rz e rw ie p o św ięco n ej w y c h o w a n iu d z ie c k a . Je s t to p ro b le m szc z e g ó ln y , g d y ż m am y tu c z ę sto do c z y n ie n ia z p ro c e sem d e p re c ja c ji z d o b y te j j u ż w ied zy . Z d y s k ry m in a c ją k o b iet na ry n k u p ra c y w ią ż e się z ja w i sk o n ie w y k o rz y s ta n ia p o te n c ja łu k o b iet. E g zy stu je n ie fo rm a ln y p o d z ia ł n a le p sz ą i g o rs z ą śc ie ż k ę z a w o d o w ą , se g re g a c ję w o d n ie s ie n iu do k o b ie t b e z d z ie tn y c h i m a te k (G ro m k o w sk a - M elo sik , G m erek , 2 0 0 8 ). D o ra d z tw o z a w o d o w e staje ró w n ież p rzed w y z w a n ie m ro z w ija n ia k o m p eten cji m ię d z y k u ltu ro w y c h , k sz ta łto w a n ia p o sta w y w o b e c o d m ie n n o śc i k u ltu ro w e j. N a d m ie n ić m o ż n a tu taj o p o trz e b ie o rg a n iz a c ji w arsz ta tó w na te m a t w ie lo k u ltu ro w o śc i, tre n in g ó w , szk o leń z k o m u n ik a c ji m ię d z y k u ltu ro w e j i p racy w w a ru n k a c h m ię d z y k u ltu ro w y c h (K o w n a c k a , P ie g a t-K a c z m a rc z y k , R e jm e r-R o n o w ic z , S m o ter, 2 0 0 7 ).
Zakończenie
W o g ó ln y m p o d su m o w a n iu p rz e p ro w a d z o n y c h bad ań , sz c z e g ó ln ie w y ró ż n ia się sy lw e tk a P o lk i-em ig ran tk i ja k o k o b ie ty św ia d o m e j sw o jej w arto ści na ry n k u p racy . T o k o b ieta, k tó ra sta w ia so b ie cele z a w o d o w e i k o n se k w e n tn ie sta ra się j e rea liz o w a ć . In te rp re ta c ja d a n y c h p o k azała, że za d e te rm in a n ty ro z w o ju z a w o d o w e g o re sp o n d e n te k u zn ać m o ż n a nie ty lk o w y k sz ta łc e n ie i d o św ia d c z e n ie z a w o d o w e , w p o łą c z e n iu z d o b ry m p o z io m e m k o m p e te n c ji j ę z y k o w y ch . N ie m n ie js z ą ro lę o d g ry w a sieć k o n ta k tó w , m o ty w a c ja i o d ro b in a sz częścia. W b a danej g ru p ie z n a la z ły się b o w iem k o b iety , k tó re z a h a m o w a ły s w o ją d ro g ę z a w o d o w ą lub w y c o fały się z u p e łn ie z ż y c ia z a w o d o w e g o . C z a sa m i u p o d sta w p rz y ję c ia ta k ie j p o sta w y z n a la zły się tra d y c y jn e p o g lą d y na ro d z in ę i pracę.
A k ty w n o ść z a w o d o w a k o b ie t o d g ry w a n ie w ą tp liw ie w a ż n ą rolę d la g o sp o d a rk i N ie m iec, p o w o d u je w z ro st p ro d u k tu b ru tto , a ta k ż e w ię k sz e w p ły w y z p o d a tk ó w i sk ła d e k na u b e z p ie c z e n ie sp o łe c z n e . Z a tru d n ie n ie k o b ie t sta n o w i w ty m kraju cią g le je s z c z e n ie d o c e n io ny p o te n c ja ł p o d w z g lę d e m g o sp o d a rc z y m i w c ią ż w id o c z n a je s t te n d e n c ja do n iż s z e g o w y n a g ra d z a n ia p racy k o b iet. W o b lic z u g lo b a liz a c ji ta k a p o lity k a p a ń stw a je s t n ie e k o n o m ic z n a , a p rzed e w szy stk im n ie s p ra w ie d liw a (B u n d e sm in iste riu m fu r F am ilie, S en io ren , F rau en und Ju g e n d , 2 0 0 4 ).
Z b ad ań w y n ik a, iż p o d trz y m y w a n ie k o n tak tu z e sp o łe c z e ń stw e m p rz y jm u ją c y m , chęć in teg racji k o rz y s tn ie w p ły w a n a k s z ta łto w a n ie się p o zy cji je d n o s tk i na ry n k u pracy. „ A d a p ta c ja do obcej k u ltu ry je s t ty lk o k o n s e k w e n c ją w c z e śn ie jsz y c h p ro c e só w , k tó re m ięd zy innym i d o p ro w a d z iły je j [jed n o stk i] św ia d o m o ść do stanu o tw arto ści na św iat, stając się fa c y lita to - rem d ecy zji o p u sz c z e n ia sw o je g o „ n a tu ra ln e g o ” śro d o w isk a ży cia. T ak ro z u m ia n y p ro ces a d a p tac ji trw a p rz e z cały c zas ż y c ia je d n o s tk i i stale u le g a m o d y fik a c jo m ” (B a ń k a , 2 0 0 5 , s. 11). In te rp re ta c je e m p iry c z n e z e b ra n e g o m a te ria łu p o z w a la ją w y su n ą ć tezę , że c zas p o b y tu re sp o n d e n te k w N ie m c z e c h b e z p o śre d n io n ie w p ły w a n a ja k o ś c io w ą p o p ra w ę ich relacji ze s p o łecz eń stw em p rz y jm u ją c y m . C o w ię c e j, o k a z a ło się, że lepiej fu n k c jo n u ją w sp o łe c z e ń stw ie n iem ieck im o so b y m ie sz k a ją c e k ró cej w N ie m c z e c h i p ra c u ją c e n a sta n o w isk a c h e k sp o n o w a nych (np. lekarze), k tó re z a c h o w a ły p o sta w ę o tw a rtą i g o to w ą n a zm ian y .
132 M A G D A P O Z O R S K A
W y p ro w a d z o n e w n io sk i sta ły się in s p ira c ją d o p o g łę b ie n ia te m a tu P o lek na e m ig ra c ji w N ie m c z e c h i w z b o g a c e n ia w łasn ej w ie d z y w ty m o b sz a rz e . W ię k sz a p ró b a b a d a w c z a , ro z b u d o w an e c e le i p ro b le m y b a d a w c z e w o p a rc iu o n o w e n a rz ę d z ia b ad ań d a ją sz a n s ę n a p rz e p ro w a d z e n ie w p rz y s z ło śc i in te re su ją c y c h n a u k o w o b adań i p o k a z a n ie p a n u ją c y c h tre n d ó w .
Bibliografia
Bańka A. (2005), Otwartość na nowe doświadczenia życiowe. Podstawy teoretyczne oraz struktura czynnikowa Skali O twartości na Karierą M iędzynarodową, Warszawa: PR1NT-B.
Bundesministerium für Familie, Senioren Frauen und Jugend (2004), Frauen in Deutschland. Von der Frauen- zur Gleichstellungspolitik, Berlin: Bundesministerium für Familie, Senioren Frauen und Jugend.
Goriszowski W. (2006), Podstawy metodologiczne badań pedagogicznych, W arszawa: W ydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej TWP.
Gromkowska-M elosik, A., G merek, T. (2008), Problem y nierówności społecznej w teorii i praktyce edukacyjnej. Kraków: Impuls.
http://w ww .rpo.gov.pI/pliki/I I6 0 0 4 9 7 5 l.p d f
Kownacka E., Piegat-Kaczmarczyk M., Rejm er-Ronowicz Z., Smoter B, (2007) Podejście wielokultu rowe w doradztw ie zawodowym. W arszawa: KOWEZiU.
Lipscher W. (2007), Polska-Niemcy: sacrum i profanum (II).
http://w w w .puls.ctinet.pl/index.php7bm F2PTlm ZG JpX 3Jvaz0yM D A 3Jm R iaV 9taW V zaW FjPT Q m Z G JpX 2lkP T M 3N Q = % 29
Marti B. (red.) (2008), Deutschland: Die Zahl kinderloser Frauen ist kleiner als behauptet, Frauen sicht, Die führende Zeitung für engagierte Frauen und Männer, nr 1.
Polkowska. D. (2007), Bariery w dostępie kobiet do rynku pracy a kontrakt płci. Ruch prawniczy, eko nom iczny i socjologiczny, r. LX1X, z. I.
Raport CBOS, kom unikat nr 4034 (10/24/2008).
Statistsiches Bundesamt D eutschland, http://w ww .destatis.de
Treibel A. (2009), M igration als Form d er Emanzipation? M otive u nd M uster der W anderung von Frauen [w:] Zuw anderung im Zeichen der Globalisierung. M igrations-, Integrations- und M in derheitenpolitik, W iesbaden: V erlag für Sozialwissenschaften.
Unimagazin. B eruf und A rbeitsm arkt (2007), nr 1.
W agner-Link A. (1997), Frauen zeigen Profil. Weibliche Wege zum Erfolg, Renningen - M almsheim: Linde Verlag.
