RECENZJE 5 7 9
P om im o szeregu p rzed sta w ion y ch w y ż e j zastrzeżeń p ra ca H. Penn-ers-E llw art wzibogaca naszą w ied zę o G dań sku i stan ow i p o ży teczn y w k ła d d'o n au k i h isto ry cz n ej. J e j książka ibędzje p o m o c ą d la w szy stk ich osób, k tó re zajmuiją się ba dan iem p rzeszłości b a łty c k ic h p ortów .
M aria B o g u ck a
G,. M ü h l p f o r d t, D eutsche u n d p oln isch e A ria n er. Eine frü h a u f klärerisch e G em ein sch aft in der rad ik a len R eform a tion , odbitka z „D eu tsch -slaviische W echselseitigjkeit in sieben Jah rh u n d erten “ , B er lin ib. d., s. 74—‘98.
A r ty k u ł G. M ü i h l p £ о г dit a, o p a rty n a m a teria ła ch zb iera n y ch p r z e z sześć la t (ja k w y n ik a ze w zm ia n k i n a s. 78) sta n ow i w stęp n y za rys w ię k szej r o zp ra w y o sto su n k ach p o ls k ic h i n ie m ie ck ich arian w doibie w czesn eg o O drodzenia. W istocie je d n a k n osi o n w y łą cz n ie ch a ra k ter p o p u la rn o -n a u k o w y . W y ra ża s ię to n ie ty lk o
w braku odlsyłaczy (poza jed n y m ), ale i· w tym,, iż nie p rzyn osi ża d n y ch n o w y ch in fo rm a c ji i ośw ietleń . Stąd też je g o om ó w ie n ie m usi się z k o n ie cz n o ś ci og ra n iczy ć do sp rostow an ia z a w a rty ch w arty k u le u p roszczeń i fołędów fa k tyczn ych .
P og lą d em n ie zn a jd u ją c y m p o k ry cia w m a teriale h isto ry cz n y m je s t w ię c stw ie r dzen ie, ja k o b y le w e sk rzy d ło B raci P o ls k ich d ą żyło d o w y w o ła n ia w o jn y ch ło p sk iej, p r a w e zaś do rew olucji- fourżu-azyjnej (s. 76, je s z c z e w y ra źn iej na s. 91). P r z e prow adzon a p r z e z M ü h lp fo rd ta -periodyzacj-a litera tu ry p rzed m iotu stan ow i zaś ty p o w y p rzy k ła d m ech a n icz n eg o u zależniania sp e cja listy czn ej gałęzi h isto rio g ra fii od aktualnie to c z ą ce j się w a lk i klasow ej,.
P ierw szą fa lę za interesow an ia się arianam i w naszytm d z ie jo p is a r stw ie w ią że autor z r e w o lu c ją -1905—1907 r. na ziem iach p olsk ich . J e d y n e p o tw ie rd ze n ie tej h i potezy, ja k ie można- b y p r zy to cz y ć, to u k azan ie się w r. 1905 książlki A . B r ü c k n e r a „B ó ż n o w ie r c y p o ls c y “ p o św ięco n ej g łó w n ie an tytrynitarzom . W istocie je d n a k stanowi- ona- r e e d y c ję sz k iców -opu blik ow an ych ju ż w cześn iej a m ia n o w icie w la tach 1896— 1898 na łam aoh „A te n e u m “ .
P o ra z d ru g i za jęto się d zieja m i B ra ci P o ls k ich p o r. 1918 w zw iązk u z d o jr z e w a niem s y tu a cji rew olu cyjn ej.. U padek ty ch badań p rzyn iosła zaś jakoiby „d yk ta tu ra
P iłsu d sk ieg o“ . Istotn ie w r. 1921 zaczęła w y c h o d z ić .„R efo rm a cja w P o ls ce “ . C za sopism o to u k a zu je się jed n a k (ch oć d o ś ć n ieregu larn ie) aż do w y b u ch u w o jn y 1-939 r. za m ieszcza ją c sltale i system a tyczn ie n a d e r w a r to śc io w e arty k u ły o tem a ty ce aria ń - skiej. P o d s ta w o w a zaś m o n o g ra fia w ty m za k resie (poza k tórą a u to r arty k u łu n i gdzie n ie w yszedł), książk a St. K o t a „Id e o lo g ia p olity czn a i sp ołeczn a B raci P o l skich zw a n y ch arianam i“ została o p u b lik ow a n a w r. 1932, a w ięc w latach „d y k ta tury P iłsu d sk ieg o“ . Z a w od zi także i ostatnia cezura w iążą ca o ży w ie n ie -badań nad dziejam i B ra ci P o ls k ich -bezpośrednio z p ow sta n iem P o ls k i L u d o w e j. W isto cie w y stępu je o n o d q p iero od r. 1953/54 (Sesja O drod zenia i K o n fe r e n c ja A ria ń sk a P A N
w K ielcadh ).
C elem artyk u łu M üM pford-a je s t n ie ty lk o o m ó w ie n ie w sp ó łp ra cy p o lsk ich i n ie m ieck ich arian, ale i w y d o b y c ie d u że g o w k ła d u p r z y b y s z ó w z N ie m iec d o r o z w o ju polsk iego a-rianizmu (au tor m ó w i n a w e t o „-p olsk o-n iem ieck im aria n iźm ie“ ). N ikt ja k d o ty ch cza s tegp w k ła d u n ie n egow ał. N ie m cy o d eg ra li istotn ie dla p o ls k ie g o a n ty - tryn itaryzm u w X V I I w iek u r o lę ťó w n ie -doniosłą, ja k W łosi w w ie k u X V I. Z asługi te są tak bezsporne, iż n ie n ależa łob y — ja k to cz y n i M ü h lp ford t — p o w ię k sz a ć ich
5 8 0 RECENZJE
N ie b y ł w ię c N iem cem , ale F ran cu zem autor p ierw szej p olsk iej gram atyki, P io tr S tatoriu s-S toiń ski. P och od z ił on z m iasta T h io n v ille (w g w ie lu ba d aczy id en ty czn e z D u d en h ofen ja k u w aża M. p or. S. K ot, „R e fo rm a c ja w P o ls ce “ V I I —V III s. 338). Statoriu s p r z y b y ł do. P olsk i z L ozann y, a na sw y m p ie r w sz y m d ziele w y d a n y m w n aszym k ra ju p o d p isa ł się ja k o „G a llu s“ In n y z rze k o m y ch N iem ców , J o - nasz S zlich tyn g w y w o d z ił się z osiadłej od sch yłk u śred n iow iecza w P olsce i w II poł. X V I w iek u zu pełn ie sp olszczon ej g ałęzi szlacheckiej· rod zin y S ch lich tin g ów \ P isał p o .polsk u i· p o łacin ie, p o n iem ieck u zaś nie w y d a ł żadnego dzieła. J erzy Sch om an n z k olei b y ł to Ś lązak z R a cib orza 8. M iasto to autor artykułu niesłusznie ch y b a za li cza d o „n ie m ie ck ie g o obszaru ję z y k o w e g o “ (s. 87). M arcin R u ar „n ie czu ł się “ —■ ja k pisze W a cła w S o b i e s k i — ani P olakiem , an i N iem cem — b y l k o sm o p o litą “ . 0 B ran d en bu rg ii zaś, w 'której p rzez dłuższy czas zam ieszk iw ał, pisał, iż uw aża ją „p ra w ie za dru g ą o jc z y z n ę “ 4, d ru g ą p o P olsce. Inni także p o lszczy li się b a rd zo szyb ko. T ak iem u д р. W alen tem u S z m alcow i z czasem b y ło ciężk o p is a ć p o n iem ieck u 1 n aw et w łasn e sn y n o to w a ł po polsk u 5.
D o m ó w ien ia o „n ie m ie ck o -p o ls k im “ a ria n iźm ię w X V I I stuleciu m oże u p o w a żn ić n ie d o ś ć pok aźn y lic z b o w o n a p ły w d ru g orzęd n y ch d ziała czy z ta m tego k ra ju (ja k w ym ien ia n i p rze z M ü h lp ford ta J. Caper, N. D üm m ler, J-. Frank, E. K alb, A. N euser, G. S ch w a rtz і inj), a le u dzia ł N ie m có w w „c z o łó w c e “ n a jw y b itn ie jsz y c h filo z o fó w aria ń sk ich X V I I w. <lbo w X V I m a ło się liczyli)., w śr ó d a u torów B ifolio- th eca F ratru m Plolonorum . S p oty k a m y w n iej rze czy w iście J. C rella i L. W olzogen a, o b o k n ich je d n a k fig u r u je tam W łoch — Faust S ocy n oraz P o la cy : Sa m u el P r z y p k ow sk i, Jon a sz Szliohtyng, A n d rze j W iszow aty.
Z in n y ch p o w a żn ie jszy ch błędiów fa k ty czn y ch n ależa łob y sp rosto w a ć n astępu jące: lu teran izm w P o ls c e nie w szę d zie n osił „d a lek o id ą ce p ię tn o n ie m czy zn y “ . Trudinb- go też w iąza ć w yłą cz n ie z za co fa n y m i g o sp o d a rczo region am i R ze czy p o sp o lite j, ch yba że d o n ich za liczym y — ja k to czyn i au tor artyk ułu — P rusy K ró le w s k ie (sic! s. 81— 32). W 1570 r. nie w y d a n o żadnego aktu to lera n cy jn eg o , u ch w a lon o je d y n ie „z g o d ę sa n d om iersk ą“ zaw artą p o m ię d z y k alw in a m i, lu teran am i i B raćm i Czeskim i. A k te m ta k im b y ła n atom iast k o n fe d e r a c ja w a rsza w sk a z r o k u 1573 a nie 1572— 1573 '(s. 82).
K rz y sz to f O storodt -nie b y ł p r z y w ó d c ą „r e w o lu c y jn e g o u to p ijn o -k o m u n is ty c z - n ego sk rzy d ła a r ia n “ (s. 84 i 93), n ie m ó g ł w ię c o p u b lik o w a ć w r. 1594 p ism a w je g o o b r o n ie (s. 93ł). O storod t p r o w a d z ił z le w icą ariańską ostrą p olem ik ę, b r o n ią c stan o w isk a z a jm ow a n eg o p rze z S ocy n a . D o p ie ro ipo r. 1605 p r z e ją ł się — ja k o m in ister zboru w B u sk o w ie p o d G dań sk iem — zasadam i d a w n iej zw a lcza n y m i, za c o z o stał sk a rco n y w 1610 r.6 (a n ie u su nięty ze stanow is'ka — ja k p isze M ülilpfordt). R a d y k a ln y m y ś licie l filo z o ficz n y , S zym on B u dn y n ie n ależa ł d o le w ic y sp ołeczn ej
1 W d zie le B revis A p o lo g ia P etri Statori G alii ß d d ilv e n d a s S tan ca ri cm u sda m calu m n ia s w y d a n y m w P iń cz o w ie w r. 1560, O n a ro d o w o ś ci Statoriu sa p o r. w sz cze g óln ości arty k u ł J. B i r n a , F ran cu z w śr ó d k a lw in ów m a ło p o ls k ich : Ja n Thenaud, „R e fo r m a c ja w P o ls ce “ t. V , s. 42/43.
2 P or. W.. D w o r z i a c z e k , S ch lich tin g o w ie w P olsce, W a rszaw a 1938, s. 9 id. 3 P or. L. C h m a j,, Śląza cy w ś r ó d B ra ci P olsk ich , K a to w ic e 1936, s. 17— 20 o ra z a u tob io g ra fię S ch om an n a op u b lik ow a n ą p rze z K . S a n d i u s a (B ib lio th e ca A n ti- trin ita rioru m , F reistad t 1685, s. 191— 198).
4 W. S o b i e s k i , M a rcin R uarus, „R e fo rm a c ja w P o ls ce “ t. I, s. 135— 136. 5 Stt. К 0 4 , Id e o lo g ia p olity czn a i sp ołeczn a B raai P o ls k ich r w a n y ch arianam i, W arszaw a 1932і, s. 9Z.
RECENZJE
5 8 1
arian p olsk ich (s, 9il). W ia d o m ość o w sp ó ln o c ie cMbr w p ro w a d zon e j ja k o b y w R a k o - w ie w latach 1569— 1572, to tylk o n iesp raw d zon a pogłosk a, a n ie fa k t h istory czn y (s. 92). N ic n am n ie w ia d o m o o p oz b a w ie n iu J. V ö lk e la u rzędu za ra d y k a lizm sp o łe czn y (s.. 95). K r z y s z to f A rcisze w sk i d o w ysofcich g o d n o ś ci p a ń s tw o w y ch doszedł w I p oł. X V I I w iek u, a w ięc p rzed; a n ie p o w yg n a n iu arian (s. 90).
A r ty k u ł G. M ü h lp ford ta sta n ow i drugą, p o a rty k u ła ch H. L e y a 7, p o d ję tą przez h isto ry k ó w n iem ieck ich w N R D p r ó b ę n aśw ietlen ia stosu n k ów łą cz ą cy c h p o lsk ich i n ie m ie ck ich an tytryn itarzy. Z u zn a n iem p o d k r e śla On .znaczenie Polski·, tej oazy to le ra n c ji r e lig ijn e j w e w strzą san ej w ałk a m i w y zn a n iow y m i X V I -w ie c z n e j E uropy. A u to r u w y p u k la r o lę „zfooru m n ie js z e g o “ ja k o M u tterk irch e des in tern a tion a len A ria n en tu m s, z sym p atią p isze o d o ro b k u i zasłu ga ch B ra ci P olsk ich . T y m ba rd ziej w ięc n ależy ża łow a ć, iż stw ierd zen ia te n ie idą w o m a w ia n y m arty k u le w p a rze z je g o rze czy w istą w a rto ścią n au k ow ą . *
Janusz T azbir
J ó z e f B e m , O p ow stan iu n a ro d o w y m w P olsce. P rz y g o to w a ł do d ru k u E ligiusż K o z ł o w s k i , P ra ce K o m is ji W o jsk o w o -H isto ry cz n e j M in isterstw a O b r o n y N a ro d o w e j, S eria 13, N r 3, W arszaw a 1956, s. 2)15.. T rak ta t gen . B em a z teorii w o jn y p o w sta ń czej w P olsce, w y d a n y p o r a z p ie r w szy p rzed 108 laty (cz. I — P a ry ż 1846; oz. II — P a ry ż 1848; cz. I II — L ip sk 1848), nie d oczek a ł się p o n o w n e g o , p e łn e g o i k ry ty czn eg o w y d a n ia aż do ch w ili o b ecn ej. D rob n e k ilk u stron icow e fra g m en ty u k aza ły się .w e L w o w ie i w P a ry żu n iem a l r ó w n ocześn ie z p ie rw o d ru k ie m w og óln ej p o w o d zi r e w o lu c y jn y c h p ism u lbtn ych i b r o szur p olity czn y ch . Z ja w is k o teg o ig n orow a n ia m y śli stra teg iczn ej je d n e g o z n a j g ło śn ie js zy ch w E u rop ie ó w cze s n e j d o w ó d c ó w w o js k o w y c h je s t za sta n a w iające i w y ja śn ia n e przez w y d a w c ę o b e cn e j e d y c ji ty lk o pośred n io. W ed łu g an alizy K o z ł o w s k i e g o m ożn a b y p rzyp u szcza ć, ż e n iep op u la rn ość tej p r a c y m iała s w e źród ło w a n a ch ron iczn y m ju ż, ja k na la ta p o 1848, p o g lą d z ie B em a na ro zw ią za n ie sp ra w y ch ło p sk ie j w P o ls ce ora z w ,przej>ęciu p rzez n ieg o szeregu elem en tów w a lk i p o w stań czej z tra k ta tów w cze śn iejszy ch i p e łn ie jszy ch (ІК. B. S t o l z m a n a , W. C h r z a n o w s k i e g o , W. N i e s z o k o c i a , A. J e ł o w i c k i e g o i in,). W istocie n iep op u la rn o ść d zieła „O p ow sta n iu n a r o d o w y m w P o ls ce “ je s t o d b iciem osa m otn ien ia B em a w stosuinku d o w szy stk ich k ie ru n k ó w * w spółczesneji m u myśM p o lity cz n e j, c o byłto też p o w o d e m je g o osobistej·, ż y cio w e j tragedii i je g o p o lity cz n y c h n iep ow od zeń . Jest to n iezw y k le w a żn y mom enit d la rozw iąza n ia k ilk u zagadek b io g ra fii B em a, nie d ość silnie p o d k re ślon y w e d y c ji K oziłow sk iego, a z a słu g u ją cy na to w o b e c p o b ieżn ej an alizy je g o działań p rzez W . T o k a r z a 1.
W o g ó le razi w e w stę p ie 'K o z ło w s k ie g o b ra k d a t za sa d n iczy ch z w o js k o w e j i p o lityczn ej b io g r a fii B em a, d a t k tóre b y w y d a w c a ze w zględ u na sw e sz cze g ó ło w e stu d ia m ó g ł n ie w ą tp liw ie p o d a ć dokładniej, od sw y ch .poprzedników . Co w ię ce j, daty o k re ś la ją ce m o m e n ty ży cia B em a szczeg óln ie siln ie zw ią za n e z r o z w o je m je g o p o
-1 S ą to : c y to w a n y p rze z M ü h l p f o r d t a arty k u ł A n tik irch lich e A u fk lä ru n g im 16. u n d 17. Jh. „B lo c h -F e s ts c h r ift“ , 1956, s. 155 « . o ra z rozp ra w a Z u r E n tw ick lu ngsgesch ichte der eu rop ä isch en A u fk lä ru n g , „W iss e n s ch a ftlich e Z e its ch rift der T ech n isch en H o ch sch u le“ , D resden I V (1954— 1955), z. 3, s. 365— 444.
1 W. T o k a r z , B e m J ó z e f Z ach a ria sz (1794— 1850) general, P olsk i S łow n ik B io g ra ficz n y t. I, K r a k ó w 1935, s. 416— 4119.
