P. Rudniewski, M. Arszyński
Przegląd zagranicznych czasopism
konserwatorskich
Ochrona Zabytków 17/2 (65), 97-99
Μ
E
N
N
W
О
PRZEGLĄD ZAGRANICZNYCH CZASOPISM KONSERWATORSKICH
U STU D IES IN CONSERVATION. The J o u rn a l of th e In te rn a tio n a l I n s titu te fo r C o n serv atio n of H istoric an d A rtistic W orks. E tudes de Con se rv a tio n . L e J o u rn a l d e L ’In s titu t I n te rn a tio n a l p o u r la C onserv atio n des O bjects d ’A rt et d ’H istoire. K w a rta ln ik , W yd. T he I n te rn a tio n a l In s titu te fo r th e C o n serv atio n of H istoric a n d A rtistic W orks (IIC), L ondyn. RO C ZN IK 1963.
Z e s z y t I s. 35, ilustracje. R. M. O r g a n . A spects of B ro n ze P a tin a a n d its T re a tm e n t. (P a ty na na b rąz ach i p o stępow anie z nią) s. 1—9, 16 ilustr., s tr. w jęz. f ra n cuskim . Ilu stro w a n a p rzy k ła d am i p rz e k ro jó w p ró b ek w arstw o w a s tr u k tu r a tw o rzący ch się n a sto pach m iedzi p ro d u k tó w korozji. O m ów ienie re a k c ji chem icznych po w odu jący ch p o w staw an ie n a w a r stw ie ń : ch lo rk u m iedziaw ego, tle n ku m iedziaw ego i zasadow ych w ęg lan ó w m iedzi. Sposoby stosow ane w B ritish M useum d la zapobiegania p rzed dalszym i zm ianam i chem icz n y m i: 1) p rze ch o w y w an ie obiektów w atm o sferze o w ilgotności wzgl. poniżej 50%, 2) ca łkow ite usunięcie ch lo rk u m iedziaw ego w raz z p o k ry w ają cy m i go m in e ra ła m i, 3) p rz e kształcen ie ch lo rk u m iedziaw ego w tle n e k za pom ocą d łu g o trw a ły c h k ą p ieli w ro ztw o rze p ó łto ra w ęg lan u sodu, 4) tr a k to w a n ie m iejsc w k tó ry c h w y stę p u je „choroba b rą z u ” tle n k ie m sre b ra .
H. G. С o u r t a i s. A B lind A pproach to th e R em oval of a Fresco. (P rzen iesien ie fre sk u bez k o n tro li w zrokow ej) s. 10—31, 25 ilu str., str. w jęz. fra n cu sk im . P rzeb ieg p ra c p rzy p rze n o sze n iu m alo w id ła ściennego (fresk) w gm achu K ap ito lu w W aszyngto nie. P o d an y sposób w zm acn ian ia w y p ra w y i m o n ta żu m a lo w id ła na now ym podłożu.
R ecenzje. T h e N atio n a l G allery , J a n u a ry 1960 — M ay 1962, str. 127, L ondyn 1962. (Р. С o r e m a n s) s. 32—35, s tr. w jęz. fra n cu sk im .
Z e s z y t 2, s. 40 ilustracje. L. T i n t o r i, S tu d ies for the P re se rv a tio n of th e F rescoes by G iotto in th e S cro v eg n i C hap el a t P ad u a. I. T he S ta te of C o n serw a- tion of th e F rescoes an d th e P rin c i pal T ec h n ica l R e sto ra tio n P roblem s. (S tudia n a d zabezpieczeniem f r e s ków G io tta w k ap lic y S crovegnich w P adw ie. I. S ta n zach o w an ia fresk ó w i głów ne pro b lem y te ch n iczn e ich re s ta u ra c ji) s. 37—41, 3 ilu str., str. w jęz. fra n c u sk im . P om im o o g ó ln e go d o b reg o sta n u zach o w an ia m a lo w ideł w y stę p u ją trz y ro d za je zn isz czeń: 1) p ro szk o w an ie się w a rstw y m a la rsk ie j n a sk u te k ro zk ła d u sp o i w a w p a rtia c h w y k o n an y c h a secco, 2) łuszczenie m a lo w id ła u trw a la n e go w X IX w. ja jk ie m lu b kazein ą, 3) ro zk ła d w ęg la n u w a p n ia . W ym ienio ne środki (żywice ak rylow e) d la za b ezpieczania w y stę p u ją c y c h ro d z a jó w zniszczeń.
E. V. S a y r e, L. J. M a j e w s к i, S tu d ies fo r th e P re se rv a tio n of th e F rescoes by G iotto in th e S cro - vegni C h ap el a t P a d u a . II. T ec h n i cal In v e stig a tio n of th e D e te rio ra tion of th e P ain tin g s. (S tudia n ad zabezpieczeniem fre sk ó w G io tta w kaplicy S cro v eg n ich w P ad w ie. II. B ad an ia te ch n iczn e zniszczeń m a lo w ideł) s. 42—54, 1 ta b lic a, 7 ilu s tra cji, str. w jęz. fra n c u sk im . B a d an ia m ikroskopow e, sp e k tro g ra fic z n e oraz d y fra k c ji re n tg e n o w sk ie j p r ó bek o d p o w iad a ją cy c h różnym s ta nom zach o w an ia. We w szy stk ich p ró b k ac h pochodzących z p a r tii zniszczonych w y stę p u je gips — C a S 0 4 . 2H20 . Nie stw ierd zo n o n a to m ia st jego obecności w w y p ra w ie zdrow ej. B iały n a lo t w y stę p u ją c y na po w ierzch n i w okół m ie jsc b ard z iej
zniszczonych, z a w ie ra 100% gipsu. A u to rzy w y su w a ją przy p u szczen ie iż p rzy c zy n ą n iszczen ia m a lo w id eł i w y p ra w y je s t gips p o w sta ją c y n a sk u te k d zia ła n ia tle n k ó w sia rk i, s t a n ow iących zanieczyszczenie p o w ie trz a re jo n ó w u p rzem ysłow ionych. P ro w ad z o n e przez 4 la ta o zn aczen ia z a w a rto śc i tle n k ó w s ia rk i w a tm o sferze P ad w y , w y k az ały w y stę p o w a nie zn acznych ich ilości (śre d n ia d zien n a 1,13 m g S 0 3 (100 cm 2) co po tw ie rd z a ło b y h ip o tezę au to ró w . P rz e g lą d m eto d p o stę p o w an ia m a ją cy c h n a celu zah am o w a n ie d a l szych p ro ce só w ro z k ła d u w ęg la n u w a p n ia : 1) izolow anie m a lo w id eł od w p ły w u S 0 2 i S 0 3 n a jle p ie j przez oczyszczanie p o w ietrz a w e w n ą trz kap licy , 2) p rze n iesien ie m a lo w id ła m e to d ą ’s tra p p o ’ (tzn. sam ej w a r stw y m a la rs k ie j bez intonaco) n a now e podłoże nie re a g u ją c e z k w a ś n y m i sk ła d n ik a m i p ow ietrza.
A. G. В o i s s o n a s, T he T re a t m e n t of F ire - b lis te re d Oil P a in t ings. (P rz y tw ie rd z a n ie p ęc h erzy po w sta ły c h n a m a lo w id ła ch o le jn y ch n a sk u te k ognia) s. 55—66, 13 ilu s tra c ji, str. w jęz. fra n cu sk im . P rz y tw ie rd z a n ie pęch erzy za pom ocą o g rze w a n ej sz p ac h li i spoiw a w os- kow o-żyw icznego je s t .czasochłonne i d a je złe w y n ik i w p rz y p a d k u w y stę p o w a n ia im pastów . K ilk a p rz y k ła d ó w k ła d z e n ia pęcherzy p rzy z a sto so w a n iu próżniow ego sto łu do d u b lo w a n ia o brazów bez użycia spoiw a. W y k o rzy stan o zjaw isk o m ię k n ie n ia w a r s tw o le jn y ch pod w p ły w em podw yższonej te m p e r a tu , ry. M etoda n ie sk u te czn a , gdy za ch o dzi konieczność sto so w an ia te m p e r a t u r w yższych n iż 100°C.
S. G. R e e s-J o n e s , A S im ple V acuum Im p re g n a tio n T a n k fo r P o tte ry an d o th e r O bjects. (P ro sty zb io rn ik do próżniow ego n asy c a n ia ce ra m ik i i in n y c h obiektów ) s. 67— 71, 4 ilu s tra c je , str. w jęz. f ra n c u
Skim. O pis, w y m ia ry u rzą d zen ia do próżniow ego n asy c a n ia obiektów . Do im p re g n a c ji uży w an y polio ctan w i n y lu ro zp u sz cz an y w alk o h o lu e ty low ym .
R ecenzje. T he B ro o k ly n M u seum , E x p o sitio n of P a in tin g Con se rv a tio n . B rooklyn M useum , N ew York, 1962 (H. R u h e m a n n ) s. 72—73.
I. E. G ra b a r, W oprosy re- s ta w ra c ji i k o n se rw a c ji p ro iz w ie d e - nij iz o b ra zitieln o g o is k u s tw a -m e to - d iczeskoje posobie, s. 190, 70 ilu s tra cji, A k ad e m ia C h u d o żestw M oskw a (1960) (A. R. A. K o r o s t o v e t z , G. T h o m p s o n ) s. 73—76. Z e s z y t 3, s. 39, ilustra cje. Ch. T. B r i d g m a n , H. L. G i b s o n , In fr a r e d L u m in isce n ce in th e P h o to g ra p h ie E x a m in a tio n of P a in t ings an d o th e r A rt O bjects. (L um i- n isc en c ja p o d czerw o n a w b a d a n ia ch fo to g ra ficz n y ch o b ra z ó w i innych d zieł sztu k i) s. 77—83, 7 ilu s tra c ji, str. w jęz. fra n c u sk im . T ec h n ik a f o to g ra fic z n a w y k o rz y stu ją c a z ja w i sko flu o re sc e n c ji w za k resie p ro m ie n io w an ia podczerw onego, w z b u dzonej św ia tłe m niebiesko-zielonym ^ P rz y k ła d y u zy sk iw an y c h za pom ocą te j m e to d y re z u lta tó w o ra z p o ró w n an ie z flu o re sc e n c ją w y w o łan ą p ro m ie n ia m i pozafioletow ym i. Może być p rz y d a tn a do b a d a n ia obrazów p o k ry ty c h g ru b y m i i siln ie pożółk łym i w ern ik sa m i. M ożliw ość w y k ry w a n ia p rze m alo w a ń w y k o n an y c h p ig m e n ta m i k ad m o w y m i. K ró tk i opis w a ru n k ó w (ośw ietlenie, filtry ) n ie zb ę d n y ch dla w y k o n y w a n ia zdjęć tą te ch n ik ą .
H. G a r n e r , T ec h n ica l S tu d ies of O rie n ta l L acq u er. (B adania te c h niczne o rie n ta ln y c h lak) s. 84—98, 1 ta b e la , 13 ilu s tra c ji, str. w jęz. fra n c u sk im . M etody w y tw a rz a n ia i m a te ria ły sto so w an e do w yro b ó w z laki. I lu s tro w a n a zd jęc iam i m ik ro skopow ym i p rz e k ro jó w p ró b ek , b u dow a w a rstw o w a o raz je j om ów ie nie. Zam ieszczone w y n ik i analizy sp e k tra ln e j b a rw n y c h w a rs tw lak i (czerw ień, żółcień, czerń) pochodzą cej z o k re su d y n a stii M ing. B adanie tk a n in zn a jd u ją c y c h się w w y ro b ach z la k i o k resu M ing, w ykazało , że są o n e w y k o n an e z w łókien r a m ii, a nie koinopi w b re w d o ty c h c z a sow ym p rzek o n an io m . D alsze stu d ia n a d w y ro b a m i z la k i m ogą d o s ta r czyć w ielu w skazów ek pom ocnych
p rzy o k re śla n iu ich pochodzenia i d ato w a n iu .
O. P. A g r a w a 1. T he C o n se rv a tio n L a b o ra to ry of th e N a tio n a l M useum , N ew Delhi. (P r a cow nia k o n se rw a to rsk a M uzeum N arodow ego w N ew Delhi) s. 99— 105, 8 ilu s tra c ji, str. w jęz. f ra n c u sk im . P o w stan ie, p erso n e l, w y p o sa żenie placów ki, k tó ra obok pom ocy m uzeom inn y ch m ia st In d ii m a ró w nież p row adzić k ształcen ie k o n se r w ato ró w .
K. F i n c h . C o n serv atio n of a D ress w o rn by M ary B irch, 4 Y ears O ld in 1812 r. (K onserw acja su k ie n ki noszonej przez 4 -le tn ią M ary B irch w 1812 r.) a. 106—111, ilu stra c je , str. w jęz. fra n cu sk im . P rz e bieg k o n se rw ac ji su k ie n k i złożonej z d w u części: sp odnia z je d w a b iu tussow ego, w ierz ch n ia z m uślinu. P ra n ie za pom ocą niejonow ego śro d k a piorącego (Lissapol N), w y b ie lan ie n a d b o ra n e m sodu (10g/litr). R dzę w p rz y p a d k u je d w a b iu u s u w a n o lo k a ln ie 15°/o ro ztw o rem k w asu fluorow odorow ego. D la w zm ocnie n ia tk a n in ę nasycono alkoholem p o liw inylow ym .
K o resp o n d en cja. H. K ü h n , P u nie W ax. (Wosk punicki) s. 112— 113, 3 w ykresy. W yjaśn ien ie w s p r a w ie n ieścisłej in te rp re ta c ji w y n i ków an a liz y sp e k tra ln e j w osków , w y k o n an e j przez H. K ü h n a , a c y to w an e j przez G. T o rra ca (Stud, in Cons. 7 no 3, 109, 1962).
R ecenzje. T ex tile M useum J o u r nal. vol. 1, no 1, N ovem ber 1962, T he T ex tile M useum W ashington, s. 114— 115 (J. E. L e e n e).
Z e s z y t 4, s. 35, ilustracje.
D. W i n f i e l d S a n c ta Sophia, T reb izo n d — A note on th e C le a n ing a n d C o n serv atio n W ork (S ancta S ophia, T rebizond — N o ta tk a о o czyszczaniu i p ra c a c h k o n s e rw a to r skich) s. 117—130, 15 ilu s tra c ji, str. w jęz. fra n cu sk im . K ró tk a h isto ria o b ie k tu . Opis e tap ó w o d sła n ia n ia m a lo w id eł spod ty n k u . T ru d n o ści zw iązan e z m echanicznym u s u w a n iem p o b ia ł ze w zględu n a specyficz n ą te c h n ik ę m alo w id eł b iz a n ty j skich. U b y tk i w y p ełn ian e z a p raw ą sk ła d a ją c ą się z w ap n a , m ączki m a rm u ro w e j i kazein y z d o d a tk ie m p ięciochlorofenolanu sodu. P ro sz k u ją c a się w a rstw a m a la rsk a zabezpie czana alkoholem poliw inylow ym z d o d a tk ie m pięcio ch lo ro fen o lan u so
du. Z ałożone z a p ra w ą u b y tk i, pod- m alo w y w an o ko lo rem lo k aln y m d la częściow ego scalenia, bez r e k o n stru o w a n ia szczegółów.
J. P l e s t e r s . S an c ta S ophia, T reb izo n d — A note on th e M a te rials and T echnique. N o tatk a o m a te ria ła c h i te chnice) s. 131— 135, 1 ilu s tra c ja , str. w jęz. fra n c u sk im . A rty k u ł je s t w stę p n y m o m ó w ie n ie m p rze p ro w ad z o n y ch b a d a ń n a w a rstw ie ń zaró w n o o ry g in aln y ch , ja k i późniejszych. P o d an y sk ła d p obiał i ty n k ó w p o k ry w a ją c y c h m a low idło. Z a p ra w a o ry g in a ln a — b i z a n ty js k a d w u w arstw o w a: w w a r stw ie sp o d n ie j: w ęglan w a p n ia z n ie w ielk im d o d a tk ie m p ia sk u i sp ro szkow anej cegły oraz słom a; w w a rstw ie w ierzch n iej w ęglan w a p nia. M alow idło złożone z d w u lu b trz e c h w arstw . A n aliza c h ro m a to g raficz n a w y k az ała ty lk o w k ilk u p ró b k ac h obecność spoiw a o rg a n ic z nego — klej zw ierzęcy. O m ów ienie w y stę p u ją c y c h pigm en tó w : ziem ia zielona, w ęgiel d rze w n y , lapis la z u li. W n ielicznych p rz y p a d k a c h w y stę p u je cynober i az u ry t. P o ró w n a nie te c h n ik m a lo w id eł w T re b i- zondzie i K ariy e C am ii — w Is ta n - b u le (Stud, in Cons. 3, 107/1958). M. S. F г i n t a, T he Use of W ax fo r A p p liq u é R elief B rocade on W ooden S ta tu a ry . (Z astosow anie w o sk u do b ro k a tó w z a p lik a c ja m i w y p u k ły m i n a rzeźbach d r e w n ia nych) s. 136— 149, 11 ilu s tra c ji, str. w jęz. fra n c u sk im . K ró tk ie om ów ie nie w zorów d e k o ra cy jn y c h im itu ją cych tk a n in y na d re w n ia n y c h rz e ź b ach p o lich ro m o w an y ch i ob razach n a desce. P rz y k ła d y w y stę p o w a n ia re lie fo w y c h o rn a m e n tó w w y k o n a nych w w osku pszczelim lub m asie w oskow ożyw icznej, n a o b ie k tac h pochodzących z te re n ó w zachodnich i południow o zachodnich N iem iec oraz północnej H iszpanii. O m ów ie nie sposobu ich w y k o n y w a n ia oraz w y stę p u ją c y c h pigm entów . N o tatk a J. M ills’a i J. P le ste rs o p rz e p ro w a dzonej an alizie w osków m eto d ą sp e k tro g ra f iczną.
N ekrologia.
P. R u d n ie w s k i
DEUTSCH E K U N ST UND D E N K M A L PFL E G E (u k az u je się dw a raz y w roku). W yd. V e re in i gung d e r L a n d e sd e n k m a lp fle g e r in d e r B u n d e sre p u b lik D eutschland.
D eu tsch e r K u n stv e rla g , M ünchen — B erlin. R O C ZN IK 1962.
Z e s z y t 2, s. 80 ilustra cje. J. T a u b e r t, F. B u c h e n r i e d e r . D er F o rs te n rie d e r K ru z ifix u s (K ru cy fik s z F o rsten ried ). O bszerne om ów ienie p ro b le m a ty k i h isto ry c z nej i k o n se rw a to rsk ie j polich ro m o w an ej rzeźby ro m ań sk iej n a p rz y k ładzie za b y tk u pochodzącego z końca X II w iek u i stan o w iąceg o n a jsta rsz y p rz y k ła d um ocow ania f i gu ry trz e m a gw oździam i, znany z te re n u Niemiec., W n aw ią z a n iu d o h isto rii z a b y tk u au to rz y c h a r a k te ry z u ją obszernie p rze b ieg k o n s e rw a cji, ja k i zw iązane z n ią b ad an ia, re la c jo n u ją c jednocześnie d o k o n an e w ty m czasie szczegółow e o b se rw a cje dotyczące sta n u zachow ania oraz szczegółów te c h n ik i rze źb ia rsk iej i m a la rsk ie j (sposób łą czen ia części, sk ła d fa rb , kolejność ich n a k ła d a nia itp.). K o n k lu zję sta n o w i s tw ie r d zenie zasadniczych różnic m iędzy ro m ań sk im i gotyckim sposobem p o lich ro m o w an ia rzeźb. P rócz o d rę b ności w tra k to w a n iu różnych szcze gółów technologicznych i a rty sty c z nych, au to rz y p o d k re ś la ją c h a r a k te ry sty c z n ą „ irra c jo n a ln o ść ” p ie rw szego, k tó ry pozo stając w ro zb ie ż ności z fo rm ą rz e ź b ia rsk ą — nie a k c e n tu je m odelow anych p rze z n ią św ia teł i cieni i n ie re s p e k tu je lo g i ki u k ła d u d r a p e rii (różne kolo ry fałd pokazu jący ch tę sa m ą stro n ę tk an in y ). A rty k u ł kończy się p ró b ą u sta le n ia pew nych o gólnych w y ty cz nych do w stę p n y ch b a d a ń i k o n se r w ac ji rzeźb ro m ań sk ich . N a w zm ian k ę za słu g u je ob szern a b ib lio g rafia.
A. R e s s, D er W ü rz b u rg e r D om -S tu c k (S tiuki k a te d ry w ü rz b u r- skiej). A rty k u ł, tra k to w a n y ja k o przy czy n ek do p ro b lem u b aro k iz ac ji średniow iecznej a r c h ite k tu ry koś cielnej, om aw ia p rze k szta łc en ia w n ę trz a ro m ań sk o -g o ty c k ie j k a te d ry d o k o n an e w o k re sie 1600—1752.
N aw iązu jąc d o zm ian p o trze b k u l tow ych i ew olucji poglądów e s te tycznych, a u to r do k ład n ie c h a ra k te ry z u je poszczególne e ta p y p rz e kształceń , u w y p u k la ją c ich w pływ n a k o le jn e p rzem ian y c h a ra k te ru w n ę trz a , ta k w sensie d ek o ra cji ja k i k o ncepcji p rze strzen n e j. Z a k o ń czenie sta n o w i c h a ra k te ry s ty k a p ro b le m aty k i k o n se rw a to rsk ie j w n ę trz a uszkodzonego w czasie w ojny. W ce n tru m te j p ro b le m a ty k i stoi k o n tro w e rsy jn a sp raw a u k sz ta łto w a n ia su fitu n a w y głów nej, b ard z iej zniszczonego od zrek o n stru o w a n eg o ju ż uprzed n io su fitu części w sch o d n ie j. K u ria i a rc h ite k c i p o stu lu ją fo rm y p ro ste podczas gdy k o n se rw a to rzy o b sta ją p rzy re k o n stru k c ji.
K om u n ik aty . A. R e s s, Die T a gung d e r L an d e sd e n k m a lp fle g e r in d e r B u n d e srep u b lik vom 25. J u n i bis 1. J u li 1962. (Zjazd k o n se rw a to rów k ra jo w y c h N RF — od 25 cz erw ca d o 1 lipca 1962). O bszerne i p ro b le m ow e om ów ienie p rzebiegu zjazd u i stan o w iącej jego in te g ra ln ą część w ycieczki n au k o w e j, k tó re j tra s a o b ejm o w ała obszar o b u p a ń s tw n ie m ieckich (m. in. H ildesheim , H al- b e rstä d t, H am eln, M ünden, H alle, S ten d a l, M agdeburg). P o d ają c treść o b rad (san acja m iast, o chrona o rg a nów , zabezpieczenie p rz e c iw lo tn i cze, d o k u m e n ta c ja ) i c h a ra k te ry z u ją c w ra że n ia z lu s tra c ji zabytków , a rty k u ł um ożliw ia rozeznanie w a k tu a ln e j p ro b le m a ty c e ochrony z a b y tk ó w w N iem czech (m. in. z a g a d n ie n ia re k o n stru k c ji, u czy teln ian ia n aw a rstw ie ń , zago sp o d aro w an ia z a b ytków , k o lo ry sty k i w n ę trz i fasad , m a la rstw a ściennego).
T h . B r a c h e r t, G esu n d h e its sch äd lich e C h em ik alien in d e r p r a k tisch e n D enkm alpflege. (Szkodliw e d la zd row ia ch e m ik a lia w p ra k ty c e k o n se rw a to rsk ie j). A rty k u ł c h a ra k te ry z u ją c tru ją c e d ziałanie c h e m ik a liów stosow anych w praco w n iach k o n se rw a to rsk ic h , aceton, alkohol
etylow y, am o n iak , benzol, to lu o l itp.) p rz e strz e g a p rze d lek cew ażeniem n ie b ezp ieczeń stw a groźnego dla zd row ia i życia o ra z p ro p o n u je sze re g środków zaradczych.
R ecenzje. H. E. K u b ach . Die K u n std e n k m ä le r des K re ise s O s te r ste rn b e rg , (B au- u n d K u n s td e n k m ä le r des D eu tsch e n O stens, R eihe B, Bd3), S tu ttg a rt 1960. (A. H o r n ) Die B a u w erk e un d K u n s td e n k m ä le r von B erlin. B e rlin 1961. (A. H o r n ) . F. A rens, Die K u n s td e n k m ä le r d er S ta d t M ainz, T eil I. (Die K u n s td e n k m ä le r von R h e in la n d -P fa lz Bd. 4). D eu tsch e r K u n s tv e rla g 1961. (A. H o r n ) M ax G eisberg, Die S ta d t M ü n ster (Bau un d K u n std e n k m ä le r von W e stfalen Bd. 41.) M ü n ste r 1961. (A. H o r n ) K. E. M um m enhoff, D ie P ro fa n b a u k u n s t im O b e rstift M ü n ster von 1450/1650, M ü n ster 1961. (W. M e y e r ) K. P om p lu n , B erlin s alte D o rfk irch e n , (S c h rifte n z u r B e rlin e r K u n st u. K u ltu rg e schichte 3) B e rlin 1962. (A. H o r n ) F. S eberich, D ie S ta d tb e fe s ti gung W ü rzb u rg s T. I. (M a in frä n k i sche H efte, H e ft 39) 1962. (B. H. T ö 11 g e r) R. Sejm, Das v erg a n g en e B rem en, (F o rsch u n g en z u r G e sc h ich te d e r B au und K u n s td e n k m ale in B rem en Bd. 1. (A. H o r n ) E. P ro b st, S ch w eiz er B u rg en und S chlösser, Z ü ric h 1962. (W. M a y e r ) O. K a rp a , D ie K irc h e S t. M ic h ae lis zu H ildesheim , H ild esh eim 1961. (A. H o r n ) (W. O hle, S c h w e rin -L u d w igslut, L eipzig 1961. (A. G e b e s s 1 e r) F. K rieg b a u m , N ü rn b e rg , D eu tsch e r K u n s tv e rla g 1961. ( K r e i s e l ) E. K usch, L an d d e r F ra n k e n , N ü rn b e rg 1961. (A. H o r n ) A. E. Brinckm am n, V erzeichnis d e r S c h rif ten, K öln 1961. (T. B r e u e r ) J a h r b u ch d er R h ein isch en D e n k m a l pflege, B and X X III u. X X IV . (O. S c h u b e r t h ) P. V erlet, V ersailles, P a ris 1961. (L. H a g e r).
P erso n alia. + В. H opp (G. G rundm ann).
M. A r s z y ń s k i
