Włodzimierz Babiuk, Jurij Kolada
Odkrycie malowideł ściennych w
cerkwi "Spasa na Bieriestowie" w
Kijowie
Ochrona Zabytków 26/1 (100), 62-65
1973
O n th e b a sis of a r c h i v a l p h o to g r a p h s a n d m a k in g th e u se of p o s s ib ilitie s to p r e p a r e th e s p a tia l m o d els a n a n a lo g m o d e l w a s b u ilt o f t h e K in g L a d is la u s IV ’s T o w e r fo r m in g a p a r t of W a r s a w ’s R o y a l C astle. A f te r th e s e ttin g of p r in c ip a l p o in t o f im a g e a n d c a lc u la tin g th e d is ta n c e s b e tw e e n c a m e ra s a n d th e o b je c t it b e c a m e p o ss ib le to p r e p a r e a lin e a r d ra w in g of th e to w e r c o n s titu tin g a t r u e r e p r e s e n ta tio n of e x te r n a l fo rm s a n d m e a s u r e m e n ts w h ic h a re in a c c o rd a n c e w ith th e a d o p te d scale o f th e w h o le e la b o r a tio n . T h is h ig h p re c is io n lin e a r d ra w in g p e r m it te d to fin d a n u m b e r o f im p o r t a n t a r c h ite c t u r a l d e ta ils a s, fo r in s ta n c e , th e s itu a tio n s o f b a c k h a n d s , th e .h e ig h ts of c o rn ic e s o r th e p r o je c tio n o f lu c a rn e . T h e p h o to g r a m m e tr ic r e p r e s e n ta t io n of th e K in g L a d is la u s IV ’s T o w e r h a s p ro v e d b o th h ig h d e g re e of a p p lic a b ility a n d u s e fu le n e s s of t h a t m e th o d w h e n u se d fo r r e b u ild in g o f a r c h ite c tu r a l o b je c ts. T h e P h o to g r a m m e tric S e c tio n of W a rs a w G e o d e tic M e a s u re m e n t C o m p a n y h a s a lr e a d y u n d e r ta k e n th e p h o to g r a m m e tr ic r e c o n s tr u c tio n of th e dom e o n ce c o v e rin g th e C a s tle ’s m a in , i.e. th e K in g Sigis- m u n d u s ’ T o w e r.
W Ł O D Z IM IE R Z B A B IU K J U R I J K O L A D A
ODKRYCIE MALOWIDEŁ ŚCIENNYCH W CERKWI „SPA SA NA BIERIESTOWIE” W KIJOWIE
W K ijow ie dużo je st zabytków architekton icz n ych o w ysokiej w arto ści arty sty c z n e j, a w śród nich na szczególną uw agę zasługuje klasztor „K ijow sko-Pieczerska Ł a w ra ” , założony w r. 1051 przez księcia kijow skiego Jaro sław a M ąd rego, syna W łodzim ierza W ielkiego. K lasztor ten usytuow ano na w ysokim brzegu D niepru, strom o opadającym ku rzece i otoczono d rew - niano-ziem nym i um ocnieniam i. U schyłku w ie ku XI lub w początkach następnego stulecia te re n wokół k lasztoru zabudow ano k am ien ny mi budow lam i. W r. 1073 zbudow ano m iędzy innym i sobór „U spieński” (p.w. Zaśnięcia M at ki Boskiej), o w n ę trz u bogato ozdobionym fres kam i i m ozaiką. N iestety obiekt te n został zni szczony przez Niem ców w 1943 r.; ocalał jed y nie frag m en t fasad y z jed n ą kopułą. Na prze trw ały c h frag m en tach m u ru zachow ały się m iejscam i X I-w ieczne m alow idła ścienne. Na przełom ie w iek u X I/X II obok klaszto ru zbu dow ana została cerkiew „Spasa na B ieriesto- w ie ” (p.w. Zbaw iciela). W ieś B ieriestow o w X w. była rezy d en cją księcia W łodzim ierza W ielkiego, a podziem ia w zniesionej później c e r kwi stały się m iejscem w iecznego spoczynku książąt kijow skich. Na p rzy k ła d do dziś zacho w ał się tu grobow iec księcia Jerzego D ołgoru- kiego (+1157), założyciela M oskwy. W X III w. podczas najazdów tatarsko-m o n go lsk ich cerkiew p.w. Zbaw iciela została p raw ie całkow icie zbu rzona. Do dziś z pierw otnego założenia w znie sionego na planie krzyża, o sklepieniu w sp ar ty m na 6 słupach, zachow ała się jed y n ie p artia zachodnia budow li sa k ra ln ej z obszernym n
ar-teksem , którego ściany p o kry te były X II-w ie- cznym freskiem . W połowie X V li w. cerkiew przebudow ano, wznosząc 5 now ych kopuł, zaś w n ętrze ozdobiono m alow idłam i w ykonanym i przez m ala rz y greckich. F resk ten w yróżnia się m istrzostw em w ykonania, oraz świeżością i in tensyw nością barw . W latach 1813— 1814 do św iąty n i dobudow ano dzwonnicę z w ysoką igli cą. T aka sylw etka architektoniczna zachow ała się do dziś.
Pierw sze prace restau rato rsk o-k o nserw atorskie przy cerk w i p.w. Zbaw iciela podjęto w latach 1909— 1914. N atrafiono wówczas pod kopułą na fra g m e n t X V II-w iecznego fresk u Anioł z sferą
w ręce, k tó ry reprodukow ano w licznych fa
chow ych publik acjach. Ówcześni konserw ato rzy przep row ad zili w iele sondażow ych badań w dolnej p a rtii sta re j k ru ch ty , nie dały one je d n a k żadnych rezultatów .
W r. 1926 rozpoczęto ponownie prace konser w ato rsk ie na tere n ie „ Ł a w ry ”, lecz przerw ał je w y bu ch II w o jn y św iatow ej. Po w ojnie podję to akcję zabezpieczającą i odbudowę uszkodzo n y ch zabytków . K o lejny etap prac — to rok 1970, gd y na zachodniej ścianie cerkw i w tra k cie p rac rem on tow y ch pod w arstw ą zapraw y w ap ien n ej o dkryto polichrom ię z X II w. Son daż przeprow adzili wysoko kw alifikow ani kon serw ato rzy : W. B abiuk, G. Czestniejczy i A. M aram polski. O dsłonięto ciem noczerwone tło szerokości 7 cm obram ione białą bordiurą sze rokości 1 cm, a n astęp nie tło granatow e, zielo ne, żółte i szare. S tan o dkrytych fragm entów
1. K ijó w , c e r k ie w p w . Z b a w ic ie la na B ie r ie s to - w ie , fr a g m e n t d w u n a s to - w ie c z n e g o fr e s k u „O b fi t y p o łó w r y b ”, św . P io tr w ło d z i, s ta n w tr a k c ie k o n s e r w a c ji, 1971 1. K ie v , T h e S a v io u r ’s o r th o d o x c h u rc h : a p a rt o f th e tw e l ft h - c e n tu r y fr e s c o „ A b u n d a n t F ish H a r v e s t” s h o w in g S t. P e te r in a fis h in g boat; s t a te a fte r c o n s e r v a tio n in 1970
freskó w był bardzo dobry. D rugi sondaż p rz y niósł odkrycie stopy ludzkiej, m alow anej w ko lorze pom arańczow ym na jasnozielonym tle, m iejscam i ciem noczerw onym . F a k tu ra podłoża fre s k u — ziarnista koloru szarego bez dom ie szek, pow ierzchnia ty n k u — falista.
K o le jn y sondaż p rzeprow adzony w r. 1971 w g ó rn y m rogu X V II-w iecznej kom pozycji Z m a r
t w yc h ws ta n ie Łazarza u jaw n ił dalszy fra g m en t
średniow iecznego fre sk u — sieć ry b ack ą z r y bą; fresk w kolorze ciem nobrązow ym , łuska r y b y m alow ana jasno na szarym tle. Obok odsło
nięto postać św iętego z brodą; głowa uniesiona do góry, a ręce skrzyżow ane na piersiach. Dzięki badaniom sondażow ym odkryto w iele nie znanych dotychczas m alow ideł średniow iecz nych, lepiej lu b gorzej zachow anych. Ustalono, że w cerkw i p.w. Zbaw iciela pod X V II-w ieczną polichrom ią, kładzioną bezpośrednio na p ie r w otnych m alow idłach, zachow ało się blisko 100 m 2 fresków z X II w.
Odsłonięty przypadkow o fre sk średniow ieczny przedstaw ia re lig ijn ą kom pozycję Obfity połów
-2. K ijó w , c e r k ie w p w . Z b a w ic ie la na B ie r ie s to - w ie , -fra g m en t d w u n a - s to w ie c z n e g o f r e s k u „ O b fity p o łó w r y b ”, p o sta ć r y b a k a , s ta n w tr a k c ie k o n s e r w a c ji, 1971 2. K ie v , T h e S a v io u r ’s o r th o d o x c h u rc h : a p a r t o f th e tw e lf t h - c e n t u r y fr e s c o „ A b u n d a n t F ish H a r v e s t” s h o w in g a fig u r e o f a fis h e r ; th e s ta te d u r in g c o n s e r v a tio n i n 1971
backa z ry b ak a m i ciągnącym i sieć zarzuconą w w ody jeziora. R ybak z n ajd u jący się na dziobie łodzi — to św. P iotr, k tó ry dostrzega stojącego nad b rzeg iem C hrystusa. Postać św. P iotra, po tra k to w a n a cen traln ie, oddana została przez m a larza z dużą eksp resją (il. 1); tw arz i ręce św ię tego pom alow ane w tonacji jasnej ochry i ob w iedzione brązow ą linią, w łosy w odcieniu zie- lononiebieskim . Pozostali w łodzi ry b acy p rzed staw ien i zostali przez m alarza raczej sch em aty cznie. Je d e n z nich, słusznego w zrostu, stoi w łodzi trz y m a ją c się b u r ty lew ą ręką, p raw ą w sk azu je n a C hrystusa. Jego odzienie w kolorze
jasnej ochry obwiedzione czarną obw ódką i or nam entem . Stojący obok d ru g i ry b a k trzy m a w dłoniach sieć rybacką. Trzeci, nisko pochylo ny, ciągnie sieć patrząc na wodę, a czw arty przypom ina drugiego z nam alow anych ryb ak ów (il. 2). Jezioro, przedstaw ione w kształcie n ie re gularnego ow alu sty ka się z nieboskłonem m a low anym farb ą lapis lazuli. N ależy przyp usz czać, że ta kom pozycja m alarsk a o tem atyce re ligijnej, stw orzona przez nieznanego m alarza, najpraw dopodobniej ruskiego, p rzedstaw ia ży cie p ro sty ch ludzi zam ieszkałych w średniow ie czu nad D nieprem . Z a jm u je ona około 20 m 2,
stanow iąc m niej w ięcej jedn ą p iątą pow ierzch ni zachow anej polichrom ii ściennej.
F resk zachow any w k ilku pasm ach p o k ry w a jących ścianę dzieli się na kilka kom pozycji zw iązanych z tem a ty k ą relig ijn ą. Dalsze p a rtie m alow ideł są od kryw ane etapam i. Obecnie kon serw atorzy radzieccy zdejm u ją ostatnie p artie fresk u X V II-w iecznego m ającego także dużą w artość historyczną. Czasowo m alow idła te u
mieszczone będą w kruchcie cerkw i p.w. Z ba wiciela. ^Malowidła średniow ieczne w y m ag ają czasochłonnych zabiegów konserw atorskich.
W ło d z im ie rz B a b iu k m a la r z — k o n s e r w a to r
J u r i j K o la d a , s ta rs z y k o n s u lta n t U k ra iń s k ie g o T o w a rz y s tw a O c h ro n y Z a b y tk ó w K u ltu r y
THE DISCO VERING OÇ M U R A L P A IN T IN G S IN THE ORTHO DO X CHURCH OF „SP A S NA BER ESTO V Y E” (THE SA V IO U R CHURCH A T BERESTOVO ), KIEV, U SSR
T h e a u th o r s g iv in g a s h o r t h is to ric a l s u r v e y of th e o rth o d o x c h u r c h of th e S a v io u r in K ie v su p p ly a d e s c rip tio n of a n a c c id e n ta l d is c o v e ry of m e d ie v a l m u r a ls d u r in g th e r e p a ir s m a d e in th e b e g in n in g s o f th e p r e s e n t c e n tu r y . T h e th e n d is c o v e re d m u r a l p a in tin g s w e re s u b je c te d to c o n s e r v a tio n a lr e a d y d u rin g th e p e rio d b e tw e e n th e tw o w o r ld w a rs , h o w e v e r, it w a s o n ly in 1970 t h a t a s y s te m a tic c o u rs e of re s to r a tio n a n d c o n s e r v a tin g t r e a t m e n ts h a v e b e e n s ta r te d . T h e so u n d in g in v e s tig a tio n s a llo w e d to s ta te t h a t th e tw e lf th - c e n tu r y fre sc o e s a r e c o v e re d b y a p a in te d la y e r co m in g fro m th e 1 7 th -c e n tu ry th e a r e a of w h ic h ra n g e s to so m e 100 m 2. T o w a r d th e e n d of 1971 a b o u t o n e - f if th p a r t of th e s e v e n te e n th - c e n tu r y fre sc o e s w a s re m o v e d a n d re lin e d o n to n e w s u p p o rt. T h e t h u s d is c o v e re d p ic to r ia l c o m p o s itio n o f s a c re d c h a r a c t e r p r e s e n ts th e sc e n e of „ A b u n d a n t F is h H a r v e s t”. T h o u g h th e a u th o r s g iv e a n e x h a u s tiv e d e s c r ip tio n of th o s e m e d ie v a l p a i n t in g s th e y do n o t s u p p ly a n y in f o r m a tio n w ith r e g a r d to m e th o d s a p p lie d in c o n s e rv a tio n of th e o ld R u th e n ia n p a in tin g s . T h e w o rk s a re s till in th e c o u rs e . T h e s e v e n te e n th - c e n t u r y fre sc o e s t h a t a r e c u t o ff fr o m th e p la s te r la y e r a n d tr a n s f e r r e d o n to th e n e w s u p p o r t a re te m p o r a r ily e x h ib ite d in p o rc h of t h e S a v io u r ’s o rth o d o x c h u rc h , K iev . S T E F A N K W IL E C K I POLONICA WE FRANCJI
W ram ach w y jazdu stypendialnego do F ran cji (21.IV— 30.VI. 1971), na k tó ry zostałem w y ty p o w an y przez Z arząd M uzeów M in isterstw a K u l tu ry i S ztuki na życzenie A m basady Polskiej w P ary żu , m iałem dokonać w stępnego rozeznania zasobów dóbr k u ltu ry polskiej w ty m k ra ju oraz n aw iązania k o ntaktów ze środow iskiem Po lonii. Dzięki uprzejm ości mego p rzyjaciela p. G uy de W arren a z P a ry ża m ogłem dotrzeć do k ilku podpary sk ich m iejscow ości: M ontm oren cy, E rm en n an v ille, B erville in te resu jąc y c h z r a cji mego stypendialnego rekonesansu.
Pierw sze dni pośw ięciłem na u zupełnienie i sko ry gow an ie n o tate k sporządzonych w k raju , po słu g u jąc się m ate ria ła m i udostępnionym i przez A m basadę. Dzięki p. Ire n ie G ałęzow skiej, k u stoszow i B iblioteki Polskiej na w yspie św. L u
dw ika, naw iązałem k o n tak t z T. Św ięcickim , byłym red ak to rem au dy cji polskich w rad iu francuskim , T. Żeleńskim , członkiem K o m itetu Grobów Polskich w e F ran cji, a rc h ite k tem Z. P ugetem oraz Z. Jakubow skim , d y rek to rem księgarni polskiej w P ary żu . Poznanie o kresu okupacji niem ieckiej w e F ran cji u łatw ił m i gen. A. Zdrojew ski. N iestety dopiero pod koniec po b ytu zetknąłem się z A. Tolletem , arch iw istą C en tru m Cyw ilizacji Polskiej na Sorbonie, k tó ry zbiera w e fran cuskich arch iw ach w iadom oś ci o m ateriałach historycznych dotyczących Po laków.
Jed n y m z głów nych zadań w czasie m ego s ty pendialnego pobytu nad S ekw aną było zin w en taryzow anie grobów polskich na p a ry sk ic h i
