Obraz św. Katarzyny z Cieciny - rozpoznanie ikonograficzne i technologiczne nawarstwień

Magdalena Kalicińska

Obraz św. Katarzyny z Cieciny

-rozpoznanie ikonograficzne i

technologiczne nawarstwień

MAGDALENA KALICIŃSKA

OBRAZ ŚW. KATARZYNY Z CIĘCINY— ROZPOZNANIE IKONOGRAFICZNE

I TECHNOLOGICZNE NAWARSTWIEŃ*

O braz sztalugow y na desce o w y m iara ch 155 X96 cm p rze d staw ia jąc y św. K a ta rz y n ę A lek­ sa n d ry jsk ą znajdow ał się w kościele p a ra fia l­ n ym pod w ezw aniem tej św iętej w Cięcinie, pow. żyw iecki, w oj. k rakow skie. Od szeregu lat w yłączony z k u ltu z pow odu dużego sto p ­ nia zniszczenia był przechow yw any na stry c h u kościelnym . D okładnej h isto rii obrazu nie u d a ­ ło się ustalić z pow odu b ra k u bliższych w iado­ m ości o nim w arch iw aliach , ja k rów nież w p u b likacjach na tem a t kościoła. N ajw cześn iej­ sza i jed y n a w zm ianka dotycząca o b razu z Cię- ciny zn a jd u je się w archiw aliach pod d atą 1643 b O braz św. K a ta rz y n y był już w roku 1938 mocno zniszczony, o czym św iadczy do­ k u m en ta ln e zdjęcie z tego c z a s u 2. Zniszczenie — głów nie w a rstw y m alarsk iej — pogłębiało się znacznie w sk u tek b ardzo złych w arun k ó w , w jak ich obraz b y ł przechow yw any. W pływ y atm osferyczne, w ysoka w ilgotność otoczenia (97% przy tem p e ra tu rz e około 12°C), spow o­ dow ały o p adanie w a rstw y zap raw y i m alo w id ­ ła od podobrazia i dalsze postęp u jące zniszcze­ nia. Praw dopodobnie w celu zapobiegnięcia d alszem u procesow i niszczenia k ilk a lat tem u lico obrazu zostało zaklejone ark uszam i cien­ kiego papieru, co zatrzy m ało proces o dp ad an ia w a rstw y m alarsk iej i zap raw y od podobrazia. Rów nież kilk a lat tem u zd jęto su k ien k ę z ob­ ra z u stanow iącego kopię om aw ianego m alow i­ dła i po p rzeniesieniu jej n a s try c h p rzy b ito do o b razu św. K a ta rz y n y . W ty m s ta n ie obraz znajdo w ał się w październ iku 1969 r., kied y

* N in iejszy a rtyk u ł je s t krótk im streszczen iem w y ­ n ik ó w osiągn iętych w pracy dyp lom ow ej w yk on an ej na S tu d iu m K onserw acji D z ie ł S ztuki przy A k ad em ii S ztu k P ięk n y ch w K rak ow ie pod k ieru n k iem P an i docen t Z ofii M ed w eck iej, której na tym m iejscu w y ­ rażam sło w a podzięki za cen n e rady i w sk a zó w k i u d zielon e m i w trakcie w y k o n y w a n ia badań. R ów n ież p o zw a la m sobie złożyć p od zięk ow an ia za pom oc ud zielon ą m i w pracy m gr inż. R. B iliń sk iem u , m gr M. L igęzie, prof. dr L. K a lin o w sk iem u i dr J. R ossow i.

1 D z ie j o p is ż y w i e c k i A n d r z e j a K o m o n i e c k i e g o (rkp. w p o siad an iu M uzeum w Ż yw cu) i K r o n i k a K o ś c io ł a w

C ięcinie z r. 1810 podają, że w roku 1643 zo sta ł za k u ­

p ion y ołtarz g łó w n y z obrazem p rzed sta w ia ją cy m św . K atarzyn ę A lek san d ryjsk ą. Ź ródła zakupu an i też n

a-został poddan y zabiegom kon serw ato rskim oraz badaniom technologicznym .

Podobrazie stan o w ią trz y deski z d rew n a m o­ drzew iow ego, połączone ze sobą na styk. Od stro n y odw rocia biegną poziomo dw ie w pusz­ czone w d rew n o na głębokości ok. 1 cm listw y d rew nian e u trz y m u ją c e w całości rozklejone na sty k u deski. D rew no było m ocno zabrudzo­ ne, zaw ilgocone i lekko uszkodzone przez d rew - n o ja d y (Anobiidae).

Po usunięciu z m alow idła d rew n ianej su k ien ­ ki oraz p a p ie ru i k leju odsłonięte lico obrazu okazało się m ocno zniszczone. W ystępow ały bardzo liczne odspojenia, k ra k e lu ry i pęcherze oraz ub y tk i m alow idła z zapraw ą, aż do płótna w zm acniającego podobrazie na całej praw ie pow ierzchni deski. Z ap raw a w raz z m alow id­ łem w y k azy w ała ten d en cję do o d padan ia od podobrazia. M alow idło jest zachow ane jedynie w 4/5 w ysokości deski. U dołu b rak jest pasa zapraw y i m alow idła, k tó re do wysokości 30 cm uległy całko w item u zniszczeniu, aż do d rew n a podobrazia (ii. 1).

W w yniku przeprow adzonych przy obrazie b a­ dań technologicznych i fizyczno-chem icznych ustalono s tra ty g ra fię naw arstw ień obrazu. S tw ierdzono p rzy ty m , że o biekt na jed n y m podobraziu d rew n ia n y m m a trz y odrębne k om pozycyjnie w arstw y , m alow ane jed n a na d ru g ie j (il. 2), p rzed staw iające różne sceny i

zw isk a m alarza — w y k o n a w cy obrazu n ie u d ało się dotychczas u sta lić. W iadom o w ię c tylk o, że w X V II w ie k u obraz ju ż p rzed sta w ia ł p ostać św . K atarzyny A lek sa n d ry jsk iej, co je s t w ażn ym p rzyczyn k iem do p ó źn iejszych rozw ażań d otyczących d atow an ia obrazu. Pod datą 1860 w w y m ien io n ej w yżej Kronice... je s t z a ­ pis dotyczący o d n ow y obrazu św . K atarzyny i ozdo­ bien ia go d rew n ian ą, złoconą i srebrzoną su kienką. P odany je st n a w e t dokładny koszt odnow y = 35 fl. an.

2 W 1938 r. z o sta ło w y k o n a n e zd jęcie fotograficzn e ob ­ razu przez p. M. M oraczew ską dla W ydziału K ultury w K rak ow ie. O pis obrazu i n eg a ty w zdjęcia nr WKZ 600 znajd u je się dziś w A rch iw u m W ojew ódzkiego K onserw atora Z ab ytk ów w K rakow ie.

pochodzące z trzech okresów . Wobec pow yż­ szego zaistniała konieczność rozpoznania ik o­ nograficznego poszczególnych m alow ideł i us­ talen ia przybliżonego czasu ich 'powstania. M alow idło w ierzchnie (w arstw a histo ry czn a III) przedstaw ia postać św. K a ta rz y n y A lek­ sa n d ry jsk ie j, w pozie sto jącej, ukazan ą w 3/4 wysokości. Św. K a ta rz y n a p rzed staw io n a jest jako m łoda kobieta, u b ran a w ciem noniebieską su k n ię i zieloną spódnicę. N a ram ionach m a

286

1. O b r a z i w . K a t a r z y n y , kości ół par. Cięcina, p o w . Ż y w i e c , stan p r z e d k o n s e r w a c j ą po z d ją c iu p a p ie r u o k le j a ją c e g o l i ­ co i su k ie n k i

1. T h e St. C a th e rin e pic ture , parish church in Cięcina, Ż y w i e c d i s ­ tric t; s t a te prior to c o n ­ s e r v a tio n b u t a f t e r r e ­ m o v a l of p a p e r glu ed on its o b v e r s e

zarzucony obszerny, w zorzysty płaszcz w ko­ lorze ugrow ym . Na jej głowie — w idn ieje k ró ­ lew ska korona. W lew ej ręce św ięta trz y m a gałązkę palm ow ą, w p raw ej o tw a rtą , gru bą księgę z k a rta m i o czerw onych brzegach. U jej stóp, po lew ej stronie obrazu, u kazan a je st — w idoczna do połow y ciała — leżąca postać cesarza M aksencjusza w koronie n a głowie i z berłem w ręce. Po p raw ej stro n ie obrazu, a n a ­ logicznie do postaci M aksencjusza, w y stę p u je widoczne do osi zębate koło. T łem dla postaci

2. O b r a z ś w . K a t a r z y n y z Cię ciny, s c h e m a t s t r a ­ ty g r a f ii n a w a r s t w i e ń z Cię ciny, s c h e m a t str a - p ic t u r e f r o m Cięcina s t r a tific a tio n d ia g r a m 2. O b r a z św . K a t a r z y n y z C ięcin y, k o m p o z y c j a n a j s t a r s z e j w a r s t w y m a ­ l a r s k i e j u stalo na na p o d s t a w i e r e n t g e n o g r a - m u 3. T h e St. C a th e rin e picture f r o m Cięcina; th e c o m p o s it io n of th e o l d e s t s t r a tu m d e t e r m i ­ n e d on th e basis of a X - g r a p h

jest daleki pejzaż ze spiętrzo ną sk ałą po p ra­ w ej. U podnóża skały w idoczne są zabudow a­ nia. Po lew ej stro nie w tle pejzażu w idnieje kam ien n y most. G órne narożn ik i deski zajm u ­ ją dwie głow y aniołków ze sk rzy d ełk am i, m a­ low ane brązow ym laseru n k iem na zło tym tle, zam ykające kom pozycję obrazu od gó ry półko­ liście, w form ie żagielków . Z p rzedstaw io n y ch szczegółów: korony, trz y m an e j palm y, księgi, zębatego koła oraz m otyw ów tow arzyszących — a więc m ostu (zapew ne M ulw ijskiego) i po­ w alonej u stóp św. K a ta rz y n y postaci cesarza, sk ały z dw om a aniołam i na szczycie, w y n ika bez w ątp ienia, że m alow idło przed staw ia św. K a ta rz y n ę A lek san d ry jsk ą. P o w stało ono praw dopodobnie w 1 ćw ierci X V II w.

W arstw a history czna И w s tra ty g ra fii obrazu nie została zid en ty fik o w an a w całości, lecz ty l­ ko n a p od staw ie sond pasow ych o raz dwóch w iększych o d k ry w e k w form ie prosto k ątów w dw óch górny ch n arożach deski. Na o d k ry ty m prostokącie po p raw ej stro nie m ożna rozpoznać górny fra g m e n t baldach im u, w zględnie ukoś­ ne upięcie d rap e rii w różow o-biało-żółtej ga­ m ie kolo rystyczn ej. W odk ry w ce po lewej stronie uw idocznił się fra g m en t białożółtego nieba, ku dołow i przechodzącego w szarobłę­ k itn e k łęb y chm ur. Na tle n ieb a słabo ry su je się m alow any czerw onordzaw ym laseru n k iem aniołek w locie. W górnej, środkow ej części obrazu stw ierdzono ponadto istn ien ie złotej au reoli o taczającej nie zid en ty fik o w an ą gło­ w ę. Dw a w spom niane poprzednio złocone ża- gielki z an iołkam i w narożach deski histo ry cz­ nie należą do o m aw ianej w a rstw y . N a po d sta­ w ie b a d a ń technologicznych i teo retyczn y ch analiz ustalono, że ta w a rstw a m alarsk a pow­ s ta ła około połow y XV I w ieku.

W arstw a histo ryczna I w s tra ty g ra fii obiektu u jaw n io n a została w całości na w y k o n an y ch zdjęciadh rentgenow skich. N a p od staw ie re n t- genogram ów n a a stralo n naniesiono ry su n ek k o n tu ro w y całości m alow idła. O kazało się, że m alow idło jest kom pozycją czterokw aterow ą, z w y stęp u jący m i w k w a te ra c h w ielo figu ral- nym i, o d ręb n y m i scenam i (il. 3). Dw ie dolne k w a te ry zachow ały się do połow y p ierw o tn ej w ysokości z pow odu w spom nianego już u b y t­ ku m alow idła i zapraw y. D ostrzegalne na ren tg en o g ram ach w zary sach k o n tu ry postaci i realiów w y stęp u jący ch na o m aw ianym o b ra­ zie pozw oliły — w zestaw ien iu z całym szere­ giem obrazów i g rafik z przełom u XV /X V II

3 N ajb liższe skojarzenia w y k a zu je ta scen a z p rzed­ sta w ie n ie m H ansa S u essa z K u lm b ach u na jed n ym z jeg o obrazów z cyk lu L eg en d y św . K atarzyn y (kościół N M P w K rakow ie), zob. J ó z e f M u czk ow sk i, X . Józef Z d an ow ski Hans S u ess z K u lm b a c h u , „R ocznik K ra­ k o w sk i”, z. X X I, 1927; K. K oelitz H ans S u e s s v. K u l m-

bach u n d seine W e r k e , L e ip z i g 1891; M a r tin W e i n ­ b erg er N ü r n b e r g e r M alerei an d. W e n d e z R en aiss an - se n.d. A n fä n g e d e r D ü re rsc h u le Strassburg 1921.

4 Scena w ią że się tem a ty czn ie i w sch em a cie kom po­ zycyjn ym z obrazam i H. K ulm bacha.

288

w. w yobrażających cykle lub poszczególne przedstaw ienia legendy o św. K a tarzy n ie — zi­ dentyfikow ać n a stę p u jąc e sceny: 1. D ysp uta św. K a ta rz y n y z filozofam i przed cesarzem M a k se n c ju sz e m3 (lew a górna k w atera); 2. Błogosław ieństw o udzielone przez św iętą s k a ­ zanym na śm ierć filo z o fo m4 (praw a górna kw atera); 3. M ęczeństw o św. K a ta r z y n y5 (le­ w a dolna k w atera); 4. S cena nie zid en ty fik o ­ w ana ze w zględu n a duży stopień zniszczenia (praw a dolna k w a te ra ). W ykonano rów nież o dkryw kę fra g m e n tu tej w a rstw y m alarsk iej. U kazała ona głowę św. K a ta rz y n y w scenie „ D y sputy z filozofam i” (il. 4). M alow idło za­ chow ane je s t dobrze, m a żyw y pięk n y koloryt. Na podstaw ie jego cech stylistycznych , u k ład u kom pozycyjnego, sposobu m alow ania i szcze­ gółów kostium ologicznych w yd aje się że w a r­ stw a ta pochodzi z przełom u XV na XVI wiek.

BUD O W A TECHNOLO GICZNA O BIEK TU

W w yniku p rzeprow adzonych b a d a ń d e n d ro ­ logicznych stw ierdzono, że podobrazie w yk o­ nane jest z drew na m odrzew iow ego (L arix eu - ropea), zaś deska od stro n y lica pod w arstw ą zapraw y, p o k ry ta jest tk an in ą lnianą. S tw ie r­ dzono to dzięki badaniom m ikroskopow ym w łókna elem entarnego.

B A D A N IA CHEMICZNE

SU BM IK R O K R Y STA LO SK O PO W E «

Z apraw a m ala rsk a na spoiw ie białkow ym p o ­ chodzenia zwierzęcego. W ypełniaczem jest

k reda pław iona.

W arstw a m alarska. Spoiw em w arstw y m a la r­ skiej trzeciej historycznie (XVII w.) w s tr a ty ­ g rafii o biektu jest olej pochodzenia ro ślin n e ­ go. O braz nam alow ano techn iką olejn ą. Spoiw em w arstw y m alarsk iej d ru giej h isto ry ­ cznie (XVI w.) w s tra ty g ra fii ob iek tu je s t praw dopodobnie spoiw o białkow e. W ynik a n a ­ liz chem icznych nie jest w ty m w yp ad ku zu ­ pełnie jednoznaczny, gdyż b ad an y na spoiw o m ateriał p o b ranej pró bk i nie był w olny od za­ nieczyszczeń. Zanieczyszczenia — w sensie chem icznym — spow odow ane zostały tym , że na badanej w a rstw ie leży bezpośrednio m alo­ widło o lejn e nieizolow ane w arstw ą w erniksu. D latego też olej z m alow idła w ierzchniego m ógł p enetrow ać w głąb i dotrzeć do b ad an ej w arstw y , wchodząc z nią z biegiem czasu w kom pleksow y zw iązek chem iczny. Obecność

5 P odobne p rzed sta w ien ie w grafice A lb rech ta D iire- ra (odbitka z orygin aln ego drzew orytu w zbiorach G abinetu R ycin P A N w K rakow ie) oraz w e w sp o m ­ n ianym cyk lu H. K ulm bacha.

B W szystkie b adania ch em iczn e zo sta ły w y k o n a n e w Z akładzie C hem ii S tosow an ej (Studium K on serw acji D zieł Sztuki przy A k ad em ii Sztuk P ięk n y ch w K ra ­ k ow ie), pod k ieru n k iem m gr inż. R om ana B iliń sk iego. D ecyzja dr H anny P ień k o w sk iej — W ojew ódzkiego K onserw atora Z ab ytk ów w K rakow ie.

przesiąkn ięteg o o le ju m ogła zaciem nić w y n ik analizy. Z d u ż y m praw d opo d ob ień stw em m oż­ n a jed n a k u znać, że b a d a n a w a rstw a jest m a­ low ana te c h n ik ą tłu s te j tem p ery ; obecność pew nej ilości b iałk a b ad an y ch na spoiw o prób­ k ach (białka nie byłoby w m alow idle czysto

olejnym ) zdaje się być poparciem tego tw ie r­ dzenia. Spoiw em pierw szej historyczn ie (XV — XV I w.) w a rstw y m alarsk iej stra ty g ra fii obiektu jest białko pochodzenia zwierzęcego praw dopodobnie jajk o kurze. O b raz n am alo ­ w an y jest tech n ik ą tem perow ą.

IDENTYFIKACJA BARWNIKÓW WYSTĘPUJĄCYCH N A TRZECH KOLEJNYCH MALOWIDŁACH NA OBRAZIE Z CIĘCINY

C hem iczne b a d a n ia su b m ik ro k ry sta lo sk o p o w e

B adana w a rstw a I. w arstw a h istoryczn a (XV—XVI w .) II. w arstw a historyczn a (X V I w.) III. w arstw a h istoryczn a (X V II w.)

M iejsce pobrania próbki

i k olor b arw n ik a

W y k ry te w p róbce

p ie r w ia stk i ch em iczn e W ynik id e n ty fik a c ji b arw n ik a

IV. przem a­

lo w a n ie w y s tę ­ p u ją ce lo k a ln ie na p ow ierzch n i w a r stw y III 1. p io n o w y pas k w a tery ; kolor czer w o n y

2. od k ryw k a przy górnej k raw ęd zi

m a lo w id ła po le w e j str o n ie ; k olor

zielo n y 3. b ia ły m eta l 4. ż ó łty m etal 1. biel

2. k olor ciem n o ró żo w y

3. ciem n a zieleń

4. a n io łek w n arożniku; b rą zo w y la ­ seru nek na złotym tle

5. ż ó łty m eta l (tło)

1. k a rn acja, tw arz św ię te j; k olor b ia ­ ły z ja sn o ró żo w y m

2. su k n ia św . K atarzyn y; k olor n ie- b iesk o zielo n k a w y

3. płaszcz; k o lo r ja sn o u g ro w y

4. ręk a w y sukni św ię te j; k olor .rdza- w o cze rw o n y z żó łty m m o d e lu n k iem

5. brzegi k artek k sięg i trzy m a n ej przez św ię tą ; kolor czer w o n y

6. n ieb o w g ó rn y ch p a rtia ch obrazu; k olor ja sn o u g ro w y

7. k artk i księgi; k olor b ia ły .

8. b iel n ieb a 9. b łę k it nieba 10. szarość nieba

U . tło w pob liżu p o sta ci cesarza M ak- se n c ju sza ; k olor c iem n o b rą zo w y

12. tło w środk ow ej części obrazu;

k o lo r ciem n o zielo n y

k o lo r bardzo ciem n o z ie lo n y

zo w y m o d cien iem

brą-żela zo F e (duże ilości) brak o ło w iu rtęci i m a n ­ ganu

ż ela zo F e m ied ź Cu

brak o ło w iu i chrom u sreb ro Ag złoto Au o łó w Pb ż ela zo Fe m angan Mn o łó w Pb m ied ź Cu żela zo Fe m angan Mn (b. m ało) żela zo F e m angan Mn zło to Au o łó w P b żela zo Fe żela zo F e m ied ź Cu “brak o ło w iu i ch rom u ż ela zo Fe o łó w Pb brak o b e c n o śc i cy n k u , baru i ty ta n u że la z o F e ołów P b a n ty m o n Sb rtęć Hg żela zo F e rtęć Hg żela zo F e ołów P b o łó w P b ołów P b o łó w P b m ied ź Cu że la z o Fe m ied ź Cu o łó w Pb m angan Mn ż ela zo Fe m a n g a n Mn ż ela zo F e m ied ź Cu m angan Mn bar Ba m a n g a n Mn m ied ź Cu żela zo F e „rossa di tierra"

(czerw o n y ugier n atu raln y) zieleń górska

srebrna fo lia złota fo lia b iel o ło w io w a

ziem ia czerw on a n atu raln a z d o m ie sz­

ką m angan u (zan ieczy sz czen ie rudy

lu b c e lo w o d od an y b rązow oczarn y

d w u tlen ek m anganu + m in ia siarczek ołow iu )

um bra n atu raln a i zieleń górska

um bra n atu raln a fo lia złota

biel o ło w io w a z d om ieszk ą ugru n a ­ tu ra ln eg o

p ó łza sa d o w y w ęglan m ied zy c z y li m a­ la c h it z dod atk iem ugru n a tu ra ln eg o

u g ier ja sn y n a tu ra ln y z dom ieszką

b ieli oło w io w ej

m iesza n in a żółtej n ea p o lita ń sk ie j (pi- r o a n ty m o n ia n o ło w io w y ) z d od atk iem c y n o b ru (siarczek rtęci) lub m inii m ieszan in a cyn ob ru z ziem ią czer w o ­ ną n atu raln ą

ugier ja sn y z b ielą o łow iow ą

b ie l oło w io w a b ie l o łow iow a

m ieszan in a azu rytu i b ie li o ło w io w ej m ieszan in a um bry n a tu ra ln ej z b ielą o ło w io w ą oraz m a la ch item

um bra n atu raln a (w o d o ro tlen ek ż e la ­ za + tlen ek m anganu)

m ieszan in a zielen i górskiej (w ęglan

m iedzi)

m ieszan in a bru n atn ej m ied ziow ej

z um brą oraz zielen ią m angan ow ą

»

ZA B IE G I K O N SERW ATO R SK IE ORAZ B A D A N IA FIZYC ZNE PRZEPR OW A D ZO NE PRZY O BR AZIE SW. K A T A R Z Y N Y

O braz po przew iezieniu z Cięciny do K rak o w a został um ieszczony na ok. 3,5 m iesiąca pod n a ­ m iotem klim aty zacy jn y m . N am iot w y k o n any z folii plastikow ej spełniał przez pew ien czas rolę ochrony o biek tu przed zm ien io n ym i w a­ ru n k am i przechow yw ania o raz um ożliw iał s to ­ pniow e p rzystosow anie obrazu do w a ru n k ó w k lim aty czn y ch nowego otoczenia. W ew n ątrz nam iotu zainstalow ano naw ilżacze p o w ietrza oraz term o hy gro graf. W ilgotność i te m p e ra tu ­ r ę pod n am io tem regulow ano w te n sposób, że początkow o w a ru n k i k lim atyczn e zbliżono do w aru n k ó w , w jak ich obraz przeby w ał w Cięci- nie, n astępn ie stopniow o obniżono w ilgotność w zględną p o w ietrza by dojść do w aru n k ó w klim atyczn ych o p ty m a ln y c h dla o b iek tu (tem p.

18— 20°C, w ilgotność wzgl. — około 70%); Z a­ bieg ten w ykonano w celu zapobieżenia od­ k ształceniom d rew n a d e sk i oraz in n y m n a s tę p ­ stw om nagłej zm iany w aru n k ó w przech o w y­ w ania obrazu.

Rów nocześnie przeprow adzono p rzy o brazie zabiegi k o n serw ato rsk ie o raz b ad an ia tec h n o ­ logiczne. U sunięto z lica deski p rzy b ito d re w ­ n ian ą sukienkę oraz w a rstw ę p ap ieru i k le ju stolarskiego, n a k tó ry papier został p rz y k le jo ­ n y. P a p ie r w raz z klejem usu n ięto sto su jąc kró tk ie kom presy z lekko ciepłej w ody d e s ty ­ low anej. P o ściągnięciu p ap ieru re s z tk i roz­ m iękczonego k leju usuw ano m echanicznie lub zm yw ano. Zabiegi przepro w ad zan o b ardzo szybko i ostrożnie, by nie w prow adzić w głąb o biek tu n a d m ia ru w ody. M alow idło p rz e d s ta ­ w iające św. K a ta rz y n ę A le k san d ry jsk ą , u w i­ docznione po usunięciu p a p ie ru było bardzo silnie zabrudzone i p o k ry te w a rstw ą p ociem ­ niałego, zm atow iałego w e rn ik su k alafo n io w e­ go z d odatkiem oleju . Podobnie silnie z a b ru ­ dzone było odw rocie deski. D rew no zaś było w dość d obrym sta n ie i zachow ało w y sta rc z a ­ jąco sw e w łasności m echaniczne, nośne, m im o pew nego zniszczenia przez d rew n o ja d y z ro ­ dziny A nobiidae. O becnie działalności d rew n o - jadów n ie stw ierdzono. Nie w ystęp o w ały ró w ­ nież pleśnie i grzyby. Z pow ierzchni m alow id­ ła usun ięto zab rudzenia, sto su jąc sła b y roz­ tw ór łagodnego m ydła i olejek terp en ty n o w y .

4. O b r a z św . K a t a r z y n y z C ię ciny, o d k r y w k a n a j s t a r - '

s z e j w a r s t w y m a l a r s k i e j, f r a g m e n t u k a z u j ą c y g ł o w ę '

ś w . K a t a r z y n y w scenie „ D y s p u t y p r z e d C e z a r e m ” 4. T h e S t. C ath erin e p ic t u r e f r o m Cięcina; a n o ld e s t s t r a t u m u n v e il e d w i t h a deta il sh o w in g St. C a t h e r i ­ n e ’s hea d f r o m th e sc ene „D isp u te befor e C a e s a r ” 5. O b ra z św . K a t a r z y n y z C ięciny, s ta n po k o n s e r w a c j i, w id o c z n e o d k r y w k i d w u k o m p o z y c j i z n a j d u j ą c y c h się p o d w ie r z c h n ią w a r s t w ą m a l o w i d ł a

5. T h e S t. C a th erin e p ic t u r e f r o m Cięcina; s t a t e a fte r

c o n ser va tio n : v is ib l e fr a g m e n t s of t w o c o m p o s it io n s fo u n d b e n e a th th e to p p a in tin g s t r a t u m

(zdjęcia i ry su n ek autorki)

292

Z deski podobrazia zabrudzenia usunięto s to ­ sując w yłącznie olejek te rp e n ty n o w y z k ilk o ­ m a kroplam i m etanolu.

Z djęcia lica obrazu w ykonane w św ietle a n a ­ litycznym (lum inescencja w zbud zana ś w ia t­ łem UV) u jaw n iły obecność lokalnych prze- m alow ań w ystęp u jący ch na w arstw ie m alow i­ dła z XV II w ieku. B adania chem iczne u staliły skład w e rn ik su i przem alow ali. W erniks i przem alow ania zostały usunięte. Zabiegu tego dokonano stosując do zm yw ania m ieszankę odczynników : toluenu, m etan o lu i olejku te r ­ pentynow ego w stosunku 1:3. Do 10 m l m ie­ szanki dodaw ano 2 krople 15% roztw oru wody am oniakalnej. Zarów no w ern iks, jak p rze m a ­ low ania b yły dość tru d n o usuw alne.

N astępnie zajęto się przym ocow aniem odspo- jeń zapraw y w raz z m alow idłem do podłoża i likw idow aniem pęcherzy. Zabiegu tego doko­ nano stosując zastrzy k i z w odoroztw arzalnego k leju colletta pod odspojone m iejsca. C ollettę stosow ano ze w zględu n a w ystępow anie trzech w a rstw m alow ideł na jed n y m obiekcie. K lej ten, spełn iając sw oje zadania, rów nocześnie nie pow odow ał zniszczenia w a rstw m alarskich, co m ogłoby n astąp ić przy zastosow aniu k le ­ jów sy n tety czn y ch w ro d zaju em ulsji w odnej polioctanu w inylu lub acetalow anego polioc­ tan u w inylu, rozpuszczających barw n iki. Co­ lle tta m a rów nież odw racalne w łasności k le ją ­ ce, co było w ażnym czynnikiem , gdy się w eź­ m ie pod uw agę ew entualność ro zw arstw ienia trzech m alow ideł w przyszłości. Po zastrzy k u co lletty w odspojone m iejsce lub w pęcherz stosow ano kilkugo d zinną prasę naciskow ą. W ten sposób całość m alow idła i zap raw y została przym ocow ana do podłoża. N astępnie u sunięto sta re kity. Ja k w spom niano poprzednio, obraz z C ięciny m a trzy od rębne w arstw y m alow ideł z trzech ró żnych okresów. S tw ierdzen ie tego um ożliw iły badania fizyczne i chem iczne oraz ustalenie ogólnej s tra ty g ra fii n aw arstw ień o b ­ razu. M alow idło n ajstarsze, (I historycznie w arstw a) od czytane zostało dzięki w yk on aniu 9 zdjęć rentgenow skich o b ejm u jący ch sw ym zasięgiem całą pow ierzchnię m alow idła. R e­ ko n stru k cję odczytów z ren tgen og ram ów w y ­ konano na astralonie. D rugą historycznie w a r­ stw ą jest kom pozycja m alarsk a o n ie z id e n ty ­ fikow anym dotychczas ry su n k u . W ystępow a­ nie tej w arstw y stw ierdzono dzięki w y k o n a­ niu szeregu sond schodkow ych n a obiekcie oraz dzięki pom iarom m ikroskopow ym po­ szczególnych w a rstw m alarskich uw idocznio­ nych w szlifach. Zdjęcia m ikroskopow e szli­ fów oraz p o m iary pozw oliły stw ierdzić w y stę­ pow anie tej w a rstw y i u staliły jej grubość (ok. 0.06 mm). P oniew aż zdjęcia rentgenow skie nie u jaw n iły obecności tego m alow idła i nie um o­ żliw iły jego odczy tan ia i stw ierd zen ia zak resu w ystępow ania, w ykonano siatk ę pasow ych sond docierając do w arstw y b adan ej. Pozw o­ liło to stw ierdzić, że badane m alow idło w y stę­ puje na całej pow ierzchni o brazu tam , gdzie

zachow ała się zapraw a, i um ożliw iło w y k o n a­ nie analiz chem icznych spoiw a i b arw n ik ó w m alow idła. O kazało się to pom ocne w u s ta le ­ niu czasu pow stania te j w a rstw y m alarsk iej. Prócz siatk i sond pasow ych w ykonano też dwie w iększe odkryw ki. Pierw szej odkryw ki — w form ie p ro sto k ą ta — dokonano po p r a ­ wej stro n ie w górny m narożu deski, w m iejscu gdzie na m alow idło z X V II w. w ystępow ało gładkie tło nieba. O d k ry w ka nie n a ru sz a ła kom pozycji m alow idła, a m iejsce pod n ią w y ­ b rane jest łatw e do ew entu alneg o z re k o n stru ­ ow ania. D rugą o dkryw kę, rów nież w form ie zgeom etryzow anej, w ykonano po lew ej s tro ­ nie w górnym narożu obrazu. O dsłonięte fra g ­ m en ty m alow idła opisano poprzednio, zaś za­ biegu odsłaniania dokonano częściowo m echa­ nicznie — skalpelem , a częściowo za pom ocą śro d k a chem icznego — m o n o b u ty lo am in y C4H9N H2. D w ie w iększe o d k ry w k i łączą się w h isto ry cznie zgodną całość ze w spo m n ian ym i już złoconym i żagielkam i z głow am i aniołków , w y stę p u ją c y m i w obu górnych narożnikach. Ż agielki te n ależą do w arstw y z XVI w ieku. W odkryw ce m alow idła z XVI w ieku po lew ej stro n ie o dsłon ięty został fra g m e n t gładkiego tła — nieba. Na ty m m iejscu w ykonano znów m niejszą o d k ry w k ę w zgeom etryzow anej fo r­ m ie — d ocierając do w a rstw y m alow idła n a j­ starszeg o — średniow iecznego. Na o d słon ięty m fragm en cie tej w a rstw y uw idoczniła się głowa i część szaty św. K a ta rz y n y w scenie „D y sp uty z filozofam i przed cesarzem M ak sen cju szem ” . M alow idło średniow ieczne okazało się bardzo p ięk n y m fra g m en te m o żyw ych, doskonale za­ chow anych kolorach. W ykonanie o d k ry w k i b y ­ ło bard zo tru d n e gdyż zaw iodły w ty m w y p a d ­ ku w szystkie próby odsłaniania za pom ocą śro d ­ ków chem icznych. O dsłonięcie tej w a rstw y kom plikow ała obecność pod m alow idłem z XVI w. cienkiej, jed n o litej w arstw y p rze m a ­ low ania w kolorze ciem nej um bry. P rz em a lo ­ w anie p okryw ało całość odsłanianego śre d n io ­ w iecznego m alow idła i stanow iło p raw d o p o­ dobnie gładkie tło dla pow stałego w X V I w.

kolejnego m alow idła. To w łaśnie p rzem alow a­ nie było odporne na działanie zm y w ający ch środków chem icznych. P ró b y o d sła n ia n ia m a­ low idła z XV w ieku m etodą m echaniczną — skalpelem — nie pow iodły się, gdyż cienkie, laserunkow e w a rstw y odsłanianego w ten spo­ sób m alow idła w y k ru szały się lub uszkadzały. Wobec fak tu w yczerpan ia w szystk ich dostęp ­ nych środków chem icznych zastosow ano śro­ dek z zasady niezby t często u ży w an y w ko n­ serw acji, k tó ry jed n a k w ty m w y p a d k u dał bardzo dobry re z u lta t. Był to ro ztw ó r sody am on iakalnej. U suw ając w a rstw ę brązow ej przem alów ki i odsłan iając m alow idło śred n io ­ wieczne zupełnie nie n aru szy ł on cienkich la ­ serunków , ani pozostałego na śred nio w iecznej w arstw ie w ernik su . D ziałan ie o dczynnika n e ­ utralizo w ano 1% roztw orem octu w innego i olejkiem terp en ty n o w y m .

N astęp n y m i zabiegam i k o n se rw ato rsk im i były: dezynfekcja d rew n a deski w y k o n an a 1% roz­ tw o rem su b lim atu w acetonie o raz scalenie k o lo ry tu p łó tna podobrazia u jaw n iająceg o się w m iejscach u b y tk ó w zapraw y i m alow idła. Płótno po usunięciu z niego z a b ru d zeń m iało kolor biały. Biel ta przeszkadzała w w izu al­ nym odbiorze obrazu , a n ie re g u la rn e jej p la ­ m y ro zb ijały ogólną k o lo rystyk ę o brazu. Z a­ barw iono w ięc płótno n e u tra ln y m , szarougro- w ym kolorem , fa rb ą akw arelow ą, u zysk ując jed n o litą to n ację b arw n ą. N a ty c h czy nn oś­ ciach ukończono etap b adań i p rac k o n se rw a ­ torskich p rzy obrazie z Cięciny, w chodzący w zakres p racy dyplom ow ej.

N ależy zaznaczyć, że o biekt decyzją K o n se rw a ­ to ra W ojew ódzkiego pozostanie jako eksponat m uzealny stano w iąc obraz — p re p a ra t, gdzie na jed n y m podobraziu w y stę p u ją trz y o d ręb ­ ne kom pozycyjnie i pochodzące z ró żn ych epok m alow idła (il. 5).

m gr M agdalena K aliciń sk a

Z w iązek P o lsk ich A rty stó w P la sty k ó w K raków

THE ST. CATHERINE PICTURE FROM C1ĘCINA — AN ICONOGRAPHIC AND TECHNOLOGICAL STUDY OF ITS STRATIFICATION

T he article p resen ts th e resu lts a ch iev ed by th e author w ith in her diplom a w ork prepared at th e S tu d y of C on servation of W orks o f A rt at th e A cad em y o f F in e A rts, C racow.

T he co n serv a tio n prob lem s th at arouse d uring th e a u th o r’s w ork on th e St. C atherine pictu re from C ię- cin a p ro v ed to be p a rticu la rly in terestin g as on th e sam e w o o d en support th e th ree separate and str a ti­ fied p a in tin g s h a v e b een found, d ating from th ree d iffe r e n t p eriods (the 17th, 16th and 15th century). T hus, th e scope of w ork s cond u cted had to com p rise th e d eterm in a tio n o f th e strata, iconographie d eci­ p h erm en t o f th e sep arate p ain tin gs, d eterm in in g th e a p p ro x im a te date of th eir creation, and la s tly te c h ­ n o lo g ica l ex a m in a tio n of th e w h o le p icture. T h is la tte r

con sisted of stu d ies on th e w ood and ca n v a s form ing the support, ch em ical a n a ly ses of th e p a in te r ’s p u tties, as w e ll as of dyes p resen t in th e sep a ra te painted layers.

A num ber of con servation operations h as also b een carried out in v ie w of th e p a in tin g ’s v ery poor state of p reservation during w h ich w ere u n v e ile d d etails o f th e p ain tin gs d atin g back to th e 16th and to th e turn of th e 15th century p resen t in th e p ictu re. A s a particu lar a ch iev em en t o f th e w ork u n der d is­ cu ssion m ay be reported th e d ecip h erm en t o f contours of p ain tin gs on th e p ictu re, th e prep arin g on tracing paper of th eir recon stru ction b ased on th e X -g r a p h s, and fin a lly , th e d ecip h erm en t o f scen es sh o w n in th e pain tin gs.