W S Z E C H Ś W IA T
m 4 KWIECIEŃ 1970
Gęś gęga w a
Z a le c o n o do b ib lio te k n a u c z y c ie ls k ic h i li c e a ln y c h p is m e m M i n is t e r s t w a O ś w ia ty n r IV /O c-2734/47
T R E Ś Ć Z E S Z Y T U 4 (2078)
J u r a Cz., B io lo g w r o k u 2001 ... 85 S t e c k i K ., P o c h o d z e n ie k w ia tu w e d łu g G o e th e g o i t e o r ii te lo m o w e j . . . 89 K r z a n o w s k i A ., O zo n g r o ź n y m z a n ie c z y s z c z e n ie m p o w ie tr z a . . . . 91 P o m a r n a c k i L ., K ilk a s łó w o g n ia z d a c h p t a s i c h ... 93 M i c h e r d z i ń s k i W ., Z a s o b y p o k a r m o w e m o r z a ... 96 C i e p l i k J ., R e z e r w a ty p r z y r o d n ic z e Z ie m i K o s z a l i ń s k i e j ... 98 D ro b ia z g i p r z y r o d n ic z e
R e s ty t u c ja p o p u la c ji m o r s a n a S v a lb a r d z ie ? (K . B ir k e n m a je r ) . . . 101 R a d a r o w a m a p a W e n u s (K. N a w a r a ) ...102
„ K s ię ż y c o w e ” k r a t e r y n a Z ie m i (S. R B r z o s t k i e w i c z ) ... 102 C o p e r n ic a n a
P r z y g o to w a n ia d o u c z c z e n ia ro c z n ic y K o p e r n ik o w s k ie j w e W ło sz e c h (E. R y b k a ) - ... 104 R o z m a i to ś c i...105 R e c e n z je
D . W. N a l i w k i n : U r a g a n y , b u r i i s m e rc z i (M. S a c h a n b iń s k i) . . . 106 P r a s o w y K lu b „ K r a jo b r a z y ” (K. M . ) ... 107 S p r a w o z d a n ia
W a ln e Z g ro m a d z e n ie P o ls k ie g o T o w a r z y s tw a P r z y r o d n ik ó w im . K o p e r n ik a (Z. M . ) ... 108 S p r a w o z d a n ie z d z ia ła ln o ś c i S z c z e c iń s k ie g o O d d z ia łu P T P im . K o p e r n ik a z a 1969 r ...110 S p r a w o z d a n ie z d z ia ła ln o ś c i B y d g o s k ie g o O d d z ia łu P T P im . K o p e r n ik a z a 1969 r ... 110 S p r a w o z d a n ie z d z ia ła ln o ś ć : K a to w ic k ie g o O d d z ia łu P T P im . K o p e r n ik a z a 1969 r . (B. Z . ) ... 110 K s ią ż k i n a d e s ł a n e ... 112
S p i s p l a n s z
I. S A L A M A N D R Y P L A M IS T E , S a l a m a n d r a s a l a m a n d r a (L.). F o t.
W. S tr o jn y
II . T R A S Z K A Z W Y C Z A J N A , T r i t u r u s v u l g a r i s (L.). F o t. W . S tr o jn y I I I . B A Z A L T O W Y S T O Ż E K w u lk a n ic z n y „ C z a r to w s k a S k a ła ” w e w si
P o m o c n e , p o w . J a w o r . D o ln y Ś lą s k . F o t. W . S tr o jn y
IV. K U R A G Ł U S Z C A n a g n ie ź d z ie , T e t r a o urogallu s, z w ra c a u w a g ę d o s k o n a łe m a s k o w a n ie g n ia z d a . F o t. J. Z e m b rz u s k i
O k ł a d k a : G Ę Ś G Ę G A W A , A n s e r a n s e r (L.). F o t W . S tr o jn y
P I S M O P R Z Y R O D N I C Z E
O R G A N P O L S K I E G O T O W A R Z Y S T W A P R Z Y R O D N I K Ó W IM. K O P E R N I K A
(R ok z a ło ż e n ia 1875)
KW IECIEŃ 1970 ZESZYT 4 (2078)
C Z E S Ł A W JU R A (K ra k ó w )
B IO L O G W R O K U 2001
Przew idyw anie to w ielka pokusa dnia dzi
siejszego, ale i pokusa niebezpieczna. W ystar
czy przejrzeć literatu rę fantastyczną ubiegłego stulecia, ażeby się przekonać jak mało przew i
dziano z tego, co się dziś aktualnie dzieje. F u
tu r ologia jest szczególnie trud n a w zakresie biologii. Tu w ydarcie tajem nic naturze i próba zastosowania ich do potrzeb człowieka może wywołać nieobliczalne skutki. Jedno można przew idyw ać z całkow itą pewnością: w iek na
stępny będzie w iekiem biologii.
J a k będzie w yglądać ta era? Jak będzie przedstaw iał się biolog, jego rola jako tego, k tó ry będzie głównym tw órcą nadchodzącej ery? Spróbujm y zastanowić się nad tym i p y ta
niami, oczywiście z w szystkim i zastrzeżeniami w ym ienionym i na wstępie.
Każde środowisko naukowe, upraw iające ja kąś dyscyplinę, w określony sposób w artościuje m etody pracy, w yniki i ich zastosowanie. W od
powiedni sposób w artościuje to co jest godne lub niegodne pracow nika nauki. Na zew nątrz w yraża się to częściowo w pew nym stylu ży
cia. Z drugiej stron y środowiska naukow e były i są w artościow ane przez ogół społeczeństwa.
Do niedaw na biolog na ogół uznaw any był za skromnego, nieszkodliwego entuzjastę wiedzy o naturze, biegającego głównie z siatką na mo
tyle. Ostatnio, skokami zmienia się prestiż bio
loga. Można choćby tylko wskazać na w zrasta
jącą corocznie ilość chętnych na studia przy
rodnicze, która dystansuje w szystkie inne dy
scypliny. Zm ieniają się także zainteresow ania biologa, a oto proste przykłady.
W okresie stosunkowo wczesnego rozwoju biologii, przyrodnik lubił fotografować się na tle szkieletów zwierząt, najchętniej kopalnych i takie zdjęcia umieszczał w publikacjach z róż
nych okazji. Później w tropikalnym kasku na tle roślin dżungli. Dziś najchętniej fotografuje się w pracowni zapchanej ap aratu rą naukową, na tle modelu cząsteczki DNA. Albo inny przy
kład. Podpisując korespondencję, czy um ie
szczając swoje nazwisko na wizytówkach, bio
log coraz częściej opuszcza ty tu ł doktora, po
daje tylko ty tu ł zawodowy, np. docent etatow y czy kierow nik zakładu. A tym czasem doktor = uczony ma w społeczeństwie ugruntow ane zna
czenie raczej bardziej honorowe aniżeli zawo
dowe. Biolog dziś staje się bardziej zawodowym pracownikiem. Wreszcie zmianę dotyczącą p ra
cowników nauki w ogóle sygnalizuje potoczna mowa, coraz rzadsze staje się w yrażenie uczo
ny, a zastępuje je — naukowiec. Wszyscy zda
jem y sobie spraw ę z tego, że k ry je się pod tym zm iana treści.
13
86
W następnym stuleciu rolę biologa będzie kształtow ać przede w szystkim stałe w zrastanie społecznej wagi biologii, która będzie niew spół
m iernie wyższa aniżeli dziś fizyki i chemii. D la
czego? Wiele przesłanek w skazuje na to, że nadchodzący wiek będzie erą w spółudziału czło
w ieka w ewolucji. Czy to jest czysta fantazja?
Dwa lata tem u odkryto enzym sprzęgający drobiny DNA, w ystępujący w żyw ych kom ór
kach i um ożliw iający napraw ę uszkodzonych spirali kw asu desoksyrybonukleinow ego. Nie
dawno dowiedzieliśmy się, że am erykańskim uczonym udało się wyizolować gen. Jesteśm y za
tem na drodze do syntezy genu. Jesteśm y także na drodze do zrozum ienia pracy genów odpo
w iedzialnych za różnicowanie komórkowe. W łą
czania się i wyłączania w odpowiednich m om en
tach życia organizm u odpowiednich genów. T eo
ria operonu, działania represora i derepresora, potw ierdza się n a przykładzie mikroorganizm ów.
W przypadku form wyższych jest to zagadnienie o w iele bardziej złożone, ale badania stym ulo
w ane przez teorię operonu idą pełną p arą n a przód. Szczególnie intensyw nie podejm ow ane
są próby izolowania i hodowli m ateriału dzie
dzicznego poza komórką, w stanie funkcjonal
nym, tak ażeby mógł produkow ać inform acyjny RNA. ,,Pełną p a rą ” idą naprzód prace nad m o
żliwością hodowli systemów rybosom alnych, zdolnych do rozszyfrow ania inform acyjnego RNA, mogących określić, jak i rodzaj inform acji został w yprodukow any przez substancję dzie
R yc. 1. O s ta t n io b io lo g p o z u je n a jc h ę tn ie j do z d ję ć w p r a c o w n i w y p e łn io n e j a p a r a t u r ą n a u k o w ą
dziczną. Czy to się uda? Czytelnikóm przypom i
nam y tylko, że podobne pytania staw iano do początków naszego stulecia odnośnie komórek.
W 1906 r. H a r r i s o n zapoczątkował hodowlę tkanek, a dziś każdą kom órkę można w yjąć z u stro ju żywego, przenieść do sztucznego środo
w iska i hodować w stanie funkcjonalnym przez czas praktycznie nieograniczony. Sztuczna ho
dowla elem entów składowych komórki umożliwi rozpoznawanie sygnałów wychodzących i docho
dzących do m ateriału dziedzicznego, a tym sa
m ym umożliwi świadome sterow anie jego pracą.
O tw orzą się perspektyw y tak oszałamiające, że może dziś lepiej na ten tem at nie fantazjować.
Ale nie tylko wieści z k ra ju biochemii są osza
łam iające. P rzy jrzy jm y się embriologii.
Embriolog dr E d w a r d s z Cam bridge po
trafi taśm owo zapładniać ludzkie kom órki jajo we ludzkim i plem nikam i poza organizmem m at
ki. Tak zapłodnione ja ja wprowadzone z powro
tem do organizm u m atki lub innej kobiety mogą się dalej rozwijać. Jego kolega, dr S h e 1 11 e s, po trafi utrzym yw ać przy życiu zarodek ludzki przez trzy dni w probówce. W w ielu ośrodkach prace nad sym ulatoram i łożyska są już poważ
nie zaawansowane. Większość badaczy z tych ośrodków tw ierdzi, że przedłużenie trzydniow e
go okresu je st tylko kw estią opanowania odpo
w iedniej techniki. Innem u embriologowi, drowi G u r a o n o w i z O ksfordu, udało się zniszczyć w iązką prom ieni nadfioletow ych jądro w jaju żaby, wszczepić do niego jądro funkcjonalne z kom órki jelita kijanki i jajo pobudzić do roz
w oju. Z tak przygotowanego ja ja d r Gurdon w yhodow ał norm alnego osobnika, pod wzglę
dem genetycznym nie identycznego z m atką, od której pochodziło jajo, ale z dawcą, bliźniaka dawcy, tyle tylko, że młodszego. Podobne do
świadczenia, ale dotyczące przeszczepów jąd er kom órkow ych pomiędzy jajam i tego samego lub naw et pokrewnego gatunku, w ykonyw ane są już od dość dawna. Zestaw m y w szystkie te ekspery
m enty: czy produkow anie nieograniczonej ilości absolutnych bliźniąt = sobowtórów, Einsteinów czy Zofii Lor en, urealnienie fantazji wielu pi
sarzy ubiegłego stulecia, nie jest tylko kw estią czasu?
Do produkcji sobowtórów będą potrzebne ko
m órki jajow e. Nie je st to dziś jakiś szczególnie tru d n y problem . U ssaków, a zatem i u człowie
ka, działaniem odpowiednich hormonów można spowodować superow ulację, produkcję nadlicz
bow ych pełnow artościow ych jaj. Do hodowli jaj będą potrzebne mamki. Samice ssaków można odpow iednim i horm onam i przygotować do ciąży (po opracow aniu sym ulatorów łożyska będzie to oczywiście niepotrzebne). A tak zwaną chirurgię płodową, przeszczepianie zapłodnionych jaj od sam icy do samicy, prow adzi się dziś taśmowo na gryzoniach i przeżuwaczach. Po opracowaniu odpowiedniej techniki dotyczącej człowieka, ko
biety uznane za szczególnie w artościow e gene
tycznie albo o am bicjach rodowych, będą mogły produkow ać liczne jaja, do których embriolog wszczepi odpowiednie ją d ra i odda na w ychow a
nie m am kom (praw dziw ym mamkom!), a tym
sam ym kobiety będą mogły być m atkam i setek
87 Einsteinów czy Zofii Loren (ale czy to nie bę
dzie nudne, jeżeli będą po świecie chodzić same Einsteiny i Zofie Loren?).
C hirurgia płodowa i możliwość wszczepienia komórek somatycznych do jaj pozwolą na pro
dukcję sobowtórów nie tylko w okresie życia da
nego osobnika, ale i po jego śmierci. Zapobiegli
w i odłożą do odpowiednich banków biologicz
nych po kilka kom órek somatycznych, na wy
padek przedwczesnej śmierci, a embriolodzy po zakupieniu odpowiednich jaj, pozbawieniu ich w łasnych jąder, wszczepieniu kom órki soma
tycznej i zakontraktow aniu mamek, odtworzą zmarłych. Problem przeszczepów będzie w tedy radykalnie rozwiązany. Wymieniać się będzie nie narząd a organizm.
M usimy tu taj jeszcze podkreślić, że do produ
kowania sobowtórów chyba nie będą koniecznie potrzebne kom órki jajow e, w ystarczą tylko ko
m órki somatyczne. Nadzieje takie budzi tzw.
technika klonow ania komórek somatycznych, staw iająca dziś pierw sze kroki. Za pomocą tej techniki, polegającej ogólnie na stałym rotow a- niu kom órek w odpowiedniej pożywce, otrzym a
no z kilku kom órek somatycznych m archw i lub asparagusa norm alnie w ykształcone form y w e
getatyw ne. Nie znam y dokładnie przyczyn w y
w ołujących to zjawisko. Czynnikiem decydują
cym jest tu taj praw dopodobnie zmiana działa
nia siły przyciągania ziemskiego (rotacja). Na razie nie udało się jeszcze otrzym ać podobnych wyników w przypadku komórek zwierzęcych.
Niemniej sygnalizowana jest nowa możliwość komórek, której dotychczas nie znaliśmy. W do
bie zakładania stacji kosmicznych eksperym enty ze zmianą działania sił przyciągania ziemskiego mogą dać nieoczekiwane rezultaty.
Wieści z zakresu biochemii, embriologii i ho
dowli tkanek m usim y uzupełnić danym i z im
munologii.
O statnie nieudane eksperym enty z przeszcze
pianiem serca nastroiły niektórych biologów dość pesymistycznie. Na pesymizm za wcześnie.
Udało się utrzym ać przeszczepione serce przez rok, uda się i dłużej. Pesymiści w ysuw ają i in
ny argum ent. W edług nich przełam anie bariery
R yc. 2. I l u s t r a c j a d o ś w ia d c z e ń z p rz e s z c z e p ia n ie m k o m ó r e k s o m a ty c z n y c h do k o m ó r e k ja jo w y c h . Z le w e j:
l a r w y s a m ic y o g e n o ty p ie w y w o łu ją c y m p ig m e n ta c ję ro z p ro s z o n ą , s z tu c z n ie p o b u d z o n e do r o z w o ju (bez z a p ło d n ie n ia ), r o z w ija ją c e się p r z y u d z ia le w ła s n e g o ją d r a l u b j ą d r a w s z c z e p io n e g o z la r w y k o n tr o ln e j. Z p r a w e j:
r e z u l ta t ro z w o ju j a j a t e j s a m e j s a m ic y , a le o w sz c z e p io n y m ją d r z e z j e l i t a la r w y o g e n o ty p ie w y w o łu ją c y m
p ig m e n ta c ję s k u p io n ą
immunologicznej tak zmniejszy odporność orga
nizmu, że będzie musiał mieć zapewnione ciągłe, absolutnie sterylne w arunki. Na to można od
powiedzieć, że immunologia jest najmłodszą z nauk biologicznych; w przyszłości będzie moż
na na pewno wybiórczo przełamać barierę im
munologiczną. Zresztą nieoczekiwanie dla pesy
mistów badania dotyczące bariery im muno
logicznej weszły ostatnio na nieco inną obiecu
jącą drogę.
Wiemy, że organizmy bardzo młode, pod względem immunologicznym niewiele mogą roz
poznawać. Embriolodzy od daw na sygnalizowali możliwość przeszczepów pomiędzy zarodkami.
Dziś przeszczepy, naw et w przypadku serca, u zarodków płazów czy ptaków w ykonuje się taśmowo. D orastając organizm w ytw arza system immunologiczny, rozpoznający obce antygeny i w arunkujący w ystąpienie reakcji immunolo
gicznych. M e d a w a r udowodnił, za co otrzy
mał nagrodę Nobla, że w organizmie immunolo
gicznie niedojrzałym po w prowadzeniu antyge
nu tylko pozornie nic się nie dzieje. W rzeczy
wistości zachodzą zmiany powodujące, że orga
nizm nigdy już nie będzie reagow ał na w prow a
dzony antygen. Zjawisko to w arunkuje różnico
w anie się komórkowe zachodzące w okresie roz
w oju zarodka, tolerow anie pojawiania się tka
nek coraz bardziej różnych. A zatem w prowa
dzenie antygenu w odpowiednim czasie spowo
duje, że organizm będzie go klasyfikował jako swój lub nie swój. Na tem at konsekw encji opa
nowania odpowiedniej techniki sugerowania im
munologicznego czytelnik może już sam fanta
zjować. Przypom nim y tylko, że serce świni, morfologicznie i fizjologicznie, jest najbardziej zbliżone do serca ludzkiego. Czy nie będzie można z rozw ijającą się ciążą odpowiednio za
bezpieczyć potomka, przygotować go na ewen
tualne przyjęcie serca świni jako swojego? Wy
stąpienie reakcji immunologicznych ostatecznie zależne jest od inform acji genetycznej, zapisanej w struk tu rze DNA. Jeżeli uda się w pełni roz
szyfrować na czym polega realizowanie się tej inform acji, mobilizowanie genów do w ysyłania sygnałów, to w tedy zabiegi z sugerow aniem immunologicznym stracą na znaczeniu. Straci także znaczenie chirurgia płodowa, wszystko za
stąpi inżynieria genetyczna, technika w prow a
dzania i usuw ania genów i sterow ania całością m ateriału dziedzicznego.
Przeszczepy jąd er pomiędzy komórkam i jajo
wymi, o czym już była mowa, udają się dobrze.
Udało się już przeszczepić jednostkę dziedzicz
ności, którą umownie nazyw am y genem, z wi
rusa do kom órki ludzkiej in vitro (A r o n s o n i T o d o r o , 1969). A możliwość stosowania przeszczepów chromosomów w stanie funkcjo
nalnym pomiędzy komórkam i ssaków sugeruje budząca dziś szczególne zainteresow anie tzw.
technika hybrydyzacji komórek somatycznych.
Pozwala ona na w ym ianę chromosomów w sta
nie funkcjonalnym naw et pomiędzy bardzo od
ległym i gatunkam i (porów naj: H. Szarski,
„W szechświat” 12, 1969). Opanowanie techniki inżynierii genetycznej umożliwi człowiekowi projektow anie w łasnej ewolucji i ew olucji świa-
!
3*
88
R y c. 3. N a s z y m n a jw y ż s z y m o b o w ią z k ie m j e s t r o z b u d z a n ie in i c ja t y w y m y ś lo w e j u ty c h , k tó r z y b ę d ą w s p ó ł
tw ó r c a m i n a d c h o d z ą c e j e r y . F o t. J . W o jtu s ia k
ta żywego, k tó ry go otacza. Tw orzenie m ieszań
ców ze zw ierzętam i, albo zw ierząt o pew nych cechach ludzkich. S ta ry gatunek Homo sapiens przekształci się w nowy, Homo biologicus (naz
wa zaproponow ana przez francuskiego m yślicie
la J . R o s t a n d a ) . Będzie to zlepek zdobyczy n atu ry , k tó rą człowiek dotąd podpatryw ał. Ale i ta nazwa Homo biologicus będzie m usiała być uzupełniona w związku z rozwoj em cybernetyki.
Homo biologicus cybernens, będzie krzyżów ką człowieka z m aszynami. Przecież ju ż dziś chodzą ludzie z rozrusznikiem w sercu, stym ulatoram i m ięśni czy nerwów.
Po osiągnięciu poziomu inżynierii genetycznej człowiek będzie próbow ał popraw ić natu rę, przede w szystkim siebie. T utaj doszliśmy do m om entu, w k tórym m usim y się zapytać, w e
dług jakich wzorów? K to za to będzie odpowie
dzialny, kto będzie podejm ow ał decyzję? Nasze pokolenie dobrze wie, że zdobycze n auki mogą być dw ojako w ykorzystyw ane i gorzko tego do
świadczyło. W biologii nierozw aga może mieć straszne konsekw encje, a najniebezpieczniejsze byłoby schem atyzow anie. N atura, od pow stania prakom órki, dokładała najw yższych starań, aże
by każda jednostka była różna. A przy tym , ażeby uzupełniała całość św iata żyjącego i pod
legała jego prawom . C hirurgia płodowa, im m u
nologia m ogłyby doprowadzić do takiego u je dnolicenia populacji ludzkiej, że np. w przy
padku epidem ii stałaby się ona całkowicie bez
radna. P odajm y jako przykład tragiczny p ara
doks hu m anitarnej m edycyny, jej starcie się z n atu rą . G enetycy obliczają na przykład, że na sk u tek leczenia cukrzycy za 70 la t wszyscy lu dzie będą zakażeni genem w yw ołującym cu
krzycę. D alej, zdobycze im m unologii m ogą być na przykład w ykorzystyw ane w prow adzeniu w ojen, uczulaniu w roga na określone su bstan cje. Inżynieria genetyczna m ogłaby tak zmienić człowieka, że nie p otrafiłb y opanować tych zmian. Jeżeli np. zostanie w yprodukow anych 100 zbrodniarzy na m iarę H itlera. K to za to będzie odpowiedzialny, kto będzie pełnił straż?
Czuwać muszą wszyscy. Ale istnieje podział pracy i ster m usi być oddany określonej grupie ludzi. Zagadnienie kierow ania badaniam i nau
kow ym i w sposób m ądry będzie jednym z n aj
istotniejszych problem ów społeczeństw nadcho
dzącego stulecia. I chyba zła to wróżba, że coraz rzadziej mówimy o uczonych, że słowo to za
nika z naszego słownictwa.
F unkcja uczonego w społeczeństwie jest ho
norow a i zawodowa. F unkcja honorowa jest aprobow ana z powodu najwyższych wartości.
W ogólnym m niem aniu uczony to w ielki au to ry te t m oralny, człowiek o w ielkiej sprawności in
telektualnej, o dużym i w szechstronnym w y
kształceniu, określonej specjalności zawodowej, posiadający przy tym całościowe przem yślenia nad fu nkcją nauki. Naukowiec to pracow nik nauki, cechujący się rów nież w ysokim testem inteligencji, specjalista w danej dziedzinie, ale tylko w yrobnik nauki, k tó ry precyzyjnie bada w ycinki tajem nic n atu ry i nie ma czasu na ich uogólnianie. Praw dziw y postęp nauki w służbie człowieka zależał i zależeć będzie od tych, któ
rzy um ieją ogarniać rozległe dziedziny wiedzy i dokonywać ocen.
W następnym stuleciu uczonym przypadnie szczególna rola, będą m usieli nakłaniać św iat do odpowiedniego stosowania odkryć. Będą szcze
gólnie potrzebni do tw orzenia odpowiedniego klim atu umysłowego w całym społeczeństwie, środow isku naukow ym i nienaukow ym . Bo czło
w iek wyzwoli się z trosk m aterialnych, co wcale nie znaczy, że życie będzie łatw iejsze, nie!
atrakcyjniejsze, ale tylko dla myślących.
W zakresie biologii praw dziw i uczeni będą po
trzebni do w idzenia u stro ju żywego jako ca
łości. Do oceniania zależności pomiędzy popu
lacjam i organizmów żywych. Do w spółpracy z socjologiem, lekarzem , psychologiem, praw ni
kiem i mężem stanu.
Nasze rozw ażania są także okazją do zastano
w ienia się nad procesem aktualnego kształcenia m łodych ludzi, którzy będą w spółtw órcam i nad
chodzącej ery. Ogólny pęd do nauki powoduje stałe podnoszenie lim itów przyjęć na studia, na
piętych aż do granic możliwości. Rygoram i i su
row ą dyscypliną próbuje się zm niejszyć odpad, ta k ażeby rozrachunek ekonomiczny był n a j
efektow niejszy. Zapom inam y przy tym , że ścisły ry g o r i masowość w yw ołują zjawisko ano
nimowości ucznia i nauczającego. N iw elują okazję do spotkania tw arzą w tw arz z m i
strzem = uczonym. A tym czasem osobowość m istrza je st najdoskonalszym środkiem dydak
tycznym audiow izualnym (modne słowo!), roz
budzającym inicjatyw ę myślową. A osobowość
ucznia najlepszym środkiem selekcjonującym
m istrzów . Dobrze się stało, że ostatnio powołano
studia doktoranckie. Odpowiednio postaw ione
będą m ogły w yrów nać straty, jakie ponosimy na
niższym stopniu nauczania.
89
K O N S T A N T Y S T E C K I (P o zn ań )
P O C H O D Z E N IE K W IA T U
W E D Ł U G G O E T H E G O I T E O R II T E L O M O W E J
Z a g a d n ie n ie w y tw o r z e n ia się k w ia tó w u r o ś lin w y ż sz y c h w ie lo k r o tn ie in te re s o w a ło i z a jm o w a ło u c z o n y c h . W ro z w o ju e w o lu c y jn y m ś w ia ta ro ś lin n e g o około m ili a r d l a t te m u ja k o p ie rw s z e p o ja w iły s ię n a z iem i ro ś lin y n a jn iż s z e , je d n o k o m ó rk o w e o ty p ie z a p e w n e b a k te r ii lu b w ic io w c ó w , r o z m n a ż a ją c e s ię b ą d ź w e g e ta ty w n ie , b ą d ź p r z e z je d n o k o m ó rk o w e z a ro d n ik i.
W n a js ta r s z y c h o s a d a c h z ie m i, w k tó r y c h w y s tę p u ją r e s z tk i r o ś lin , w e rz e p ro te ro z o ic z n e j i w n a js ta r s z y c h o k re s a c h e r y p a le o z o ic z n e j z n a jd u je m y je d y n ie r z e s z tk i r o ś lin w o d n y c h , ja k i e d ziś z a lic z a m y d o ró ż n y c h g r u p g lo n ó w (A lg a e ). P ie r w s z e r o ś lin y lą d o w e , tz w . p s y lo - f ity p o ja w ia j ą się p o d k o n ie c s y lu r u , a le ta k ż e k w ia tó w b a r w n y c h n ie w y k s z ta łc a ły . W o s a d a c h g ó rn e g o d e w o n u z n a jd u je m y n a js ta r z e sz c z ą tk i p a p ro c i, a cza
s e m b o g a te g o ro z w o ju i p a n o w a n ia n a z ie m i r o ś lin n o ś c i p a p r o tn ik ó w , t j . p a p r o c i, w id ła k ó w i sk rz y p ó w , a w ię c te ż r o ś lin n ie tw o rz ą c y c h je s z c z e k w ia tó w , b y ł o k re s w ę g lo w y s p r z e d 250 m ilio n ó w la t. O k w ia ta c h m o ż e m y m ó w ić d o p ie ro u ro ś lin n a g o z a lą ż k o w y c h , k tó r e p o ja w iły się w g ó rn y m p e rm ie , a z a p a n o w a ły n a z ie m i w e rz e m e z o z o ic z n e j, a le i o n e w y k s z ta łc iły k w ia ty b a r d z o s k r o m n ie w y g lą d a ją c e , b ez b a rw n e g o o k w ia tu . R o ślin y o p ię k n y c h b a r w n y c h k w ia ta c h z w y k s z ta łc o n y m s łu p k ie m i b a r w n y m o k w ia te m p o ja w iły się n a z ie m i d o p ie ro w o k r e s ie k re d o w y m , k o ło sto k ilk a d z ie s ią t m ilo n ó w l a t te m u i o n e to d z is ia j, w e rz e k e n o z o ic z n e j, s ą p a n u ją c y m i r o ś lin a m i w ś ró d r o ś lin n o śc i ziem i.
Z fa k tó w ty c h w y n ik a , że k w ia ty p o w s ta ły w ro z w o ju e w o lu c y jn y m ś w ia t a ro ś lin s to s u n k o w o p óźno, m u s ia ły s ię w ię c w y tw o r z y ć z o rg a n ó w ro ś lin n y c h is t n ie ją c y c h p r z e d te m u r o ś lin .
J e d n y m z p ie r w s z y c h u c z o n y c h , k tó r y z a jm o w a ł się ty m z a g a d n ie n ie m , b y ł W o lfg a n g J o h a n G o e t h e (1749— 1832). P o z a s ła w ą ja k o p o e ta i tw ó rc a dzieł, u j m u ją c y c h w g łę b o k o filo z o fic z n y sp o s ó b z a g a d n ie n ia b y tu i ż y c ia c z ło w ie k a , j a k „ F a u s t” , „ C ie rp ie n ia m ło d eg o W e r t e r a ” i dn., u t r w a l i ł o n sw e im ię ta k ż e i w ś ró d b io lo g ó w p r a c a m i o m e ta m o r fo z ie r o ś lin i z w ie rz ą t.
D ał p ię k n ą s y n te z ę p o c h o d z e n ia k w ia tu , w p r o w a d z a ją c p o ję c ie p ę d u ja k o z a sa d n ic z e j, e le m e n ta r n e j części c ia ła ro ś lin n a c z y n io w y c h c z y li p ę d o w c ó w i w y w o d z ą c z p ę d u i je g o liś c i in n e o r g a n a r o ś lin n e . W e d łu g G o e t
h eg o , k w ia t je s t s k r ó c o n y m p ę d e m , a s łu p e k , p r ę c ik i i o k w ia to lis tk i s ą z m ie n io n y m i liś ć m i, p rz y s to s o w a n y m i do z a d a ń z w ią z a n y c h z ro z m n a ż a n ie m ro ś lin y .
D ziś w o b e c w ie lu p o z n a n y c h n o w y c h fa k tó w , p o tw ie r d z a ją c y c h te o r ię e w o lu c ji i sto p n io w e g o ro z w o ju ś w ia t a r o ś lin , w ie m y je d n a k , że w ta k p r o s ty sp o só b n ie m o ż e m y u jm o w a ć te g o z a g a d n ie n ia . C zęści k w ia tu b o w ie m w y k s z ta łc a ły się s to p n io w o z ró ż n y c h o rg a n ó w ro ś lin ro z w o jo w o n iż e j s to ją c y c h , w c ią g u ró ż n y c h e ta p ó w ro z w o ju e w o lu c y jn e g o i w c ią g u b a rd z o d łu g ie g o czasu . T a k n a p r z y k ł a d z ia r n a p y łk u n a g o - d o k r y t o - z a lą ż k o w y c h tw o rz ą c e s ię p o 4 w te t r a d a c h i p rz y r e d u k c j i lic z b y c h ro m o s o m ó w w ic h k o m ó r k a c h m a c ie r z y s ty c h o ra z w id e n ty c z n y sp o só b p o w s ta ją c e c z te ry p o c z ą tk o w e k o m ó r k i w o r e c z k a z a lą ż k o w e g o w y tw o r z y ły s ię n ie w ą tp liw ie z ły c h sa m y c h e le m e n tó w e m b r io n a ln y c h c o i z a r o d n ik i p a p r o tn ik ó w , k tó r e ró w n ie ż
T a b l i c a 1
R y s u n k i p r z e d s ta w ia j ą s z e re g e g z e m p la rz y te r a to lo - g ic z n y c h k w ia tó w i p r z y k w ia tk ó w k a c z e ń c a (C a lth a p a lu s tr is ) w y b r a n y c h z k o le k c ji s tu k ilk u d z ie s ię c iu p o d o b n y c h o k a z ó w , a tw o rz ą c y c h sz e re g p rz e jś ć od liś c ia do k w ia tu (w g p r a c y K. S te c k ie g o i K . B o g d a ń sk ie g o 1953. A c ta Soc. B o t. P ol., X X I I , n r 1), z e b r a n y c h w o k o lic y Z a k o p a n e g o i częściow o P o z n a n ia . P o c z ą w sz y o d g ó ry z le w e j s tr o n y ta b lic y s tw ie r d z a m y n a s tę p u ją c e o d c h y le n ia :
1. P rz e s u n ię c ie (d y s p la c e n c ja ) o k w ia to lis tk a o 2 m m w dół s z y p u łk i k w ia tu . 2. P rz e s u n ię c ie o 2 cm . 3. T r w a l
sz e n iż u o k w ia to lis tk ó w , k tó r e ju ż o d p a d ły , o sa d z e n ie n ą ło d y żce i zg ię c ie te jż e w m ie js c u p r z y r o s tu o k w ia to lis tk a . 4. O d k w ia tu do o d s u n ię te g o o k w ia to lis tk a w y s t ę p u je b r o d a w k o w a ta s m u g a tk a n k i b a r w n e j, ja k b y ś la d d ro g i p o o d s u w a ją c y m się o k w ia to lis tk u , 5. Z a ry s o k w ia to lis tk a z d r a d z a te n d e n c ję do z m ia n y k s z ta łtu . 6. Z m ia n a k s z t a łt u i w k ą c ie w y r a s t a n o r m a ln y k w ia t, czy li o k w ia to lis te k o d g ry w a r o lę ta k ą , j a k liść p rz y - k w ia tk o w y . 7. N a b rz e g u o d s u n ię te g o o k w ia to lis tk a p o ja w ił się tr ó j k ą t n y d ro b n y p ł a t tk a n k i a s y m ila ć y j- n e j. 8. P ł a t tk a n e k liśc io w y c h w ię k s z y i u n e rw io n y . 9 i 10. P r z y k w ia te k s k ła d a się z p ła t k a b la s z k i liś c io w e j, n a k tó r e j b r z e g u w y s tę p u je p a s t k a n k i b a r w n e j.
11. N a b rz e g u liśc io w e g o p r z y k w ia tk a t k a n k a b a r w n a tw o r z y d r o b n ą część.
C z ę ste w ro d z in ie ja s k r o w a ty c h (R a n u n ę u la c e a e ) w y p a d k i a n a lo g ic z n y c h p o tw o rn o ś c i r z u c a j ą ś w ia tło n » g e n e z ę k w ia tu w t e j ro d z in ie , a z a g a d n ie n ie ic h w y s tę p o w a n ia w ią ż e s ię te m a ty c z n ie z a r ty k u łe m .
tw o r z ą s ię w t e t r a d a c h (po 4) z k o m ó r k i m a c ie rz y s te j p r z y r e d u k c j i c h ro m o so m ó w . Z b ie ż n o śc i te n ie m o g ą
90
b y ć p rz y p a d k o w e , s ą to w ię c u tw o r y h o m o lo g ic z n e , a s ię g a ją b a rd z o d a w n y c h p a le o z o ic z n y c h czasó w .
N a to m ia s t o k w ia to lis ty k i u r o ś lin p o ja w ia ły się z n a c z n ie p ó ź n ie j, d o p ie ro w k r e d z ie i p e w n e łu s k o w a te
R y c . 2. S c h e m a t b u d o w y c ia ła p s y lo fitó w w g te o r ii t e - lo m o w e j. T - te lo m y , M - m e z o m y , Z - z a r o d n ie , C h - c h w y tn ik i, W - w a le c o s io w y (w g Z im m e r m a n a
z K o s ty n iu k a )
R y c . 3. P o w s ta w a n ie liś c i z a r o d n io w y c h : A - u w id ła k ó w , B - u s k r z y p ó w , C - u p a p r o c i z w id la s ty c h p ę d ó w p s y lo f itó w (w g Z im m e r m a n a z S z a f e r a i K o s ty n iu k a )
R y c . 4. S z e re g liś c i k o p a ln i a n e j r o ś lin y s k r z y p o w a t e j S p h e n o p h y ll u m m a iu s , il u s t r u ją c y te o r ię z r a s ta n i a s ię
te lo m ó w (w g H ir m e r a z K o s ty n iu k a )
tw o r y n p . w k w ie c ie k re d o w e g o n a g o z a lą ż k o w e g o r o d z a ju C y c a d e o id e a m o ż e m y u w a ż a ć z a h o m o lo g o k w ia - to lis tk ó w r o ś lin o k r y to n a s ie n n y c h . B a rw n e o k w ia to - li s t k i m o g ły w y k s z ta łc ić s ię w r ó ż n y sp o só b . S ą d z im y , że n p . u g rz y b ie n i s ą to p rz e o b r a ż o n e n itk i p rę c ik ó w , u p r z y la s z c z k i tr z y d z ia łk i k ie lic h a p o w s ta ły z p r z e o b ra ż o n y c h liś c i p o d k w ia tk o w y c h , a u k a c z e ń c a o k w ia - to lis k i w y tw o r z y ły s ię z a p e w n e z liś c i (por. ta b l.).
J e ś l i p r z y jm ie m y h ip o te z ę , że im d a w n ie js z y , s ta r s z y p o d w z g lę d e m c z a su w y k s z ta łc e n ia się e w o lu c y jn e g o je s t p e w ie n o rg a n r o ś lin y , ty m b a r d z ie j je s t u s ta lo n y i t r u d n i e j u le g a z m ia n o m , to w te d y z ro z u m ia ły s t a n i e się d la n a s f a k t, że n p . w k w ie c ie s z a f r a n u t a t r z a ń sk ie g o (k ro k u só w ), j a k to m o g łe m s tw ie rd z ić w 1922 r., z n a c z n ie czę śc ie j u le g a j ą z m ia n o m ilo śc io w y m o k ó łk i o k w ia to lis tk ó w , a n iż e li p r ę c ik i i s łu p e k . W s k a ź n ik z m ie n n o ś c i a d la o k w ia to lis tk ó w w e -
R y c . 1. K o p a ln e p s y lo f ity : A - R h y n ia m a io r , B - P s ilo - p h y t o n p r in c e p s , C - A s te r o x y lo n M a c k ie i (w g H ir m e r a
i K r a u s e l a z S z a fe r a i K o s ty n iu k a )
w n ę trz n e g o o k ó łk a ró w n a s ię ± 0,1451, d la z e w n ę tr z n eg o o k ó łk a — ± 0,1314, a le d la p r ę c ik ó w ± 0,1142, a d la o k w ia to lis tk ó w ± 0,1040 i o d p o w ie d n io w s p ó łc z y n n ik z m ie n n o ś c i (n = 100 o : M) d la o k w ia to lis tk ó w w y n o s i 4,840 i 4,367, a d la p rę c ik ó w i o w o c o lis tk ó w : 3,803, i 3,469. O d p o w ie d n io do te g o s z e r e g u lic z b p o w s ta w a ły i w y k s z ta łc a ły s ię w ro z w o ju e w o lu c y jn y m w ta k im ż e n a s t ę p s tw ie p o sz c z e g ó ln e e le m e n ty k w ia tu . N a js ta r s z e i n a jp i e r w o tn i e js z e s ą w ię c o w o c o lis tk i z e s p o r a n g ia - m i z z a r o d n ik a m i (z a lą ż e k z w o re c z k ie m z a lą ż k o w y m ), n a jm ło d s z e e w o lu c y jn ie — o k w ia to lis tk i, z a p e w n e w e w n ę tr z n e .
B a rd z o in t e r e s u j ą c ą te o r i ą tł u m a c z ą c ą g e n e z ę k w ia t u je s t te o r i a te lo m o w a , s f o r m u ło w a n a p rz e z Z i m - m e r m a n a w 1930 r. w d z ie le P h y lo g e n ie d e r P fla n - z e n i o p a r t a n a p o z n a n iu k o p a ln y c h p s y lo fitó w , o d k r y ty c h je s z c z e w 1859 r . w u tw o r a c h d e w o ń s k ic h K a n a dy, a le d o k ła d n ie j z b a d a n y c h p o o d n a le z ie n iu le p ie j z a c h o w a n y c h ic h r e s z te k w N o rw e g ii w R o ra g e n i w S z k o c ji w m ie js c o w o ś c i R h y n ie . K o p a ln e p s y lo fity , j a k i n ie lic z n e d ziś ż y ją c e , b y ły to n ie w ie lk ie z ie lo n e ro ś lin y o p ę d a c h r o z g a łę z ia ją c y c h s ię b ą d ź to d ic h o - to m ic z n ie , b ą d ź m o n o p o id a ln ie lu b s y m p o d ia ln ie , p o z b a w io n e liś c i ja k r o d z a je R h y n ia , P s ilo p h y to n , lu b te ż j a k r o d z a j A s te r o x y lo n (ryc. 1), p o k r y t y d ro b n y m i łu s k o w a ty m i tw o r a m i, ja k b y z a c z ą tk a m i liśc i, n ie m a ją c y m i j e d n a k n e r w ó w , a p o d o b n ie o k r y w a ją c y m i p ę d y , j a k liś c ie u n a s z y c h w id ła k ó w . P s y lo f ity s ą n a j -
R yc. 5. L iś c ie m iło r z ę b o w a ty c h : A - S p h e n o b a ie r a s p e c - ta b ilis z t r i a s u G r e n la n d ii, B — B a ie r a M u n s te r ia n a z r e ty c k o - lia s o w e j f lo r y F r a n k o n ii, C - G in k g o b ilo b a ż y ją c e g o w s p ó łc z e ś n ie (w g W a lt e r a i P o to n ie g o z S z a
f e r a i K o s ty n iu k a )
91
R yc. 6. P a p r o ć R h ip id o p te r is p e lta ta z liść m i ró ż n y c h ty p ó w , p o d o b n ie j a k n a ry c . 4 i 5. (w g A. C. B ra d e
1958. R o d z in a P o ly p o d ia c e a e )
s ta r s z y m i z n a n y m i n a m r o ś lin a m i lą d o w y m i, u w a ż a m y j e z a p rz o d k ó w p a p r o tn ik ó w i w y o d rę b n ia m y w o so b n ą n a jb a r d z ie j p ie r w o t n ą k la s ę p a p ro tn ik ó w : P s ilo p h y tin a e .
P s y lo f ity n ie m a j ą z ró ż n ic o w a n ia n a ło d y g ę , liśc ie i k o rz e n ie i w o b e c te g o o k r e ś la m y ic h części ło d y g i
n ie ja k o p ę d y , a le k o ń c o w e n a z y w a m y te lo m a m i, a łą c z ą c e je p o ś r e d n ie m e z o m a m i (ryc. 2). T e lo m y i m e - zo m y ró ż n ią się o d p le c h g lo n ó w w ię k s z y m z ró ż n ic o w a n ie m a n a to m ic z n y m , s ła b s z y m je d n a k n iż u ro ś lin w y ższy ch . N a k o ń c a c h te lo m ó w tw o rz ą s ię z a ro d n ie . P rz e z s p ła sz c z e n ie , z ro s ty , s k r z y w ie n ie , u k ła d a n ie się w je d n e j p ła s z c z y ź n ie , z w in ię c ie l u b p r z e r o s ty (ryć. 3) z te lo m ó w w y tw o rz y ły się (w g te o r ii te lo m o w e j) u w y ż sz y c h ro ś lin li lc i e i in n e o rg a n y . T e lo m y p ło n n e , a s y - m ila c y jn e d a ły p rz e z z ro s ty i sp ła s z c z e n ie liśc ie , te lo m y p ło d n e z z a r o d n ik a m i w y tw o rz y ły s p o ro fy le .
S z e re g o b s e r w a c ji p o tw ie r d z a t ę te o rię . T a k np. g d y w s z e r e g u k o p a ln y c h p a p r o tn ik ó w z r o d z a ju S p h e n o - p h y ll u m w d e w o n ie o d c in k i liś c i s ą d r o b n e i p o d z ie lo n e , i g a tu n k ó w o liś c ia c h c a ły c h b r a k , to w p e r m ie u o k o ło 80°/o g a tu n k ó w te g o ro d z a ju w y s tę p u ją liś c ie c a łe (ry c . 4). P o d o b n ie s ta rs z e ro d z a je m iło r z ę b o w a - ty c h , n p . B a iera , m a ją liśc ie s k ła d a ją c e s ię z w ą s k ic h o d c in k ó w , n a to m ia s t dziś ż y ją c e G in k g o m a liśc ie ja k b y zcalo n e, k s z t a łt u w a c h la rz o w a te g o (ryc. 5). R ó w n ie ż tłu m a c z y m y u s ta w ie n ie z a ro d n i u s k r z y p ó w p rz e z p o c h o d z e n ie ze z g ię ty c h j a k u P s ilo p h y to n te lo m ó w . S łu p k i i p r ę c ik i w e d łu g te o r ii te lo m o w e j ro z w in ę ły się z te lo m ó w p rz e z ic h sto p n io w e p r z e o b r a ż e n ia lu b z r o s ty (ry c. 7). T e o r ia te lo m o w a d o b rz e ta k ż e tłu m a c z y w y s tę p o w a n ie z a lą ż k ó w p ro s ty c h (a tro p o w y c h ) o ra z o sa d z o n y c h o sio w o n a d n ie k w ia tu itp .
T e o r ia te lo m o w a w y w o ła ła o b s z e rn ą d y s k u s ję . B r a li w n ie j u d z ia ł lic z n i m o rfo lo d z y r o ś lin n i z a ró w n o e u ro p e js c y , j a k i a m e r y k a ń s c y , że w y m ie n ię ty lk o p o z a Z im m e rm a n e m , T a c h t a d ż i a n a , T h o m a s a i W i l s o n a . W y n ik ie m t e j d y s k u s ji b y ło s tw ie rd z e n ie , że te o r ia te lo m o w a w ła ś c iw ie n ie z a p rz e c z a p o c h o d z e n iu k w i a t u ze sk ró c o n e g o p ę d u i p o g o d zić j ą m o ż n a z te o r ią ilo ścio w eg o p o c h o d z e n ia s łu p a . W e d łu g Z im m e rm a n a , ch o d z i r a c z e j o to , czy w p ie r w w y tw o rz y ły się ty p o w e sp o ro fy le , a d o p ie ro p ó ź n ie j n a s t ą p iło s k r ó c e n ie osi k w ia to w e j. P ie r w s z e z a p a tr y w a n ie b y ło b y z g o d n e z „ sz y s z k o w ą ” te o r ią p o c h o d z e n ia k w ia tu . N ie b ę d z ie m y t u je d n a k s z e rz e j o m a w ia li ty c h s u b te ln y c h ró ż n ic w ro z w a ż a n ia c h u c z o n y c h , s tw ie rd z im y je d y n ie , że te o r ia te lo m o w a m a w k a ż d y m ra z ie tę w y ż sz o ść n a d p o g lą d a m i d a w n y m i, że o p ie r a s ię n a p a le o b o ta n ic e ja k o je d y n y m n ie s p e k u la ty w n y m , a r e a l n y m ź ró d le d o w o d ó w e w o lu c ji ś w ia ta ro ś lin n e g o .
A D A M K R Z A N O W S K I (K ra k ó w )
OZON G RO ŹNYM ZANIECZYSZCZENIEM P O W IE T R Z A
\ * *
O zon do n ie d a w n a u c h o d z ił z a w s k a ź n ik cz y sto śc i p o w ie tr z a , co w ś r o d o w is k a c h n a tu r a ln y c h m a sw e u z a s a d n ie n ie . U w a ż a s ię te ż , że ż y c ie n a z ie m i je s t m o ż liw e d z ię k i je g o is tn ie n iu w a tm o s fe r z e ; p o c h ła n ia o n b o w ie m c a łk o w ic ie z a b ó jc z e p ro m ie n io w a n ie n a d fio le to w e o d łu g o śc i f a li 1500— 2920 A , m im o iż g a z u te g o je s t t a k m a ło , że z e b r a n y ra z e m p o d n o r m a ln y m c iś
n ie n ie m u tw o r z y łb y w a r s t w ę o g ru b o ś c i 2,5 m ilim e tr a ! O d k i l k u n a s tu l a t z a c z ą ł s ię z w ro t w n ie k tó r y c h p o g lą d a c h n a d o b ro c z y n n o ś ć te g o g a z u , k tó r e g o to k s y c z n o ść p rz y n a d m ie r n y m s tę ż e n iu b y ła z re s z tą o d d a w n a z n a n a , a o s t o p n iu j e j d a je p o ję c ie n a s t ę p u ją c e p o r ó w n a n ie : d o p u s z c z a ln e s tę ż e n ie o zo n u w p o w ie tr z u w y n o
si 1 część w 10 m ilio n a c h części p o w ie tr z a , z aś do
p u s z c z a ln e s tę ż e n ie c y ja n o w o d o ru je s t s to ra z y w ię k sze! T o te ż ro s n ą c e u p rz e m y s ło w ie n ie sp o w o d o w a ło z w ró c e n ie b a c z n ie js z e j u w a g i n a t ę n a d z w y c z a j a k ty w n ą c h e m ic z n ie o d m ia n ę tl e n u , p o w s ta ją c ą u b o c z n ie p rz y n a jr o z m a its z y c h r e a k c ja c h c h e m ic z n y c h i ta k ic h z ja w is k a c h fiz y c z n y c h , j a k e le k tro liz a , p o le e le k tr o s ta ty c z n e , p r o m ie n ie n a d fio le to w e , p ro m ie n io w a n ie r a d io a k ty w n e , ż a rz e n ie się c ia ł s ta ły c h p rz y d o s tę p ie p o w ie tr z a a n a w e t p a r o w a n ie w o d y . D la te g o p o w a ż n e ilo ści o zo n u p o w s ta ją w p e w n e g o ty p u g ło ś n ik a c h , a p a r a t a c h p r o je k c y jn y c h , p r z y o ś w ie tle n iu n e o n o w y m , s p a w a n iu e le k try c z n y m , w e le k t r o f ilt r a c h , m o to ra c h R yc. 7. H ip o te ty c z n e s t u d i a w y k s z ta łc a n ia s ię s łu p k a
i p rę c ik ó w z f o r m y te lo m o w e j (w g W ils o n a z S z a fe r a i K o s ty n iu k a )
s p a lin o w y c h itd . C z ę śc io w o w z w ią z k u z ty m n a d m ie r n e s tę ż e n ie o z o n u d a j ą s ię z a u w a ż y ć w s y tu a c ja c h s p r z e c z n y c h z d a w n y m i p o g lą d a m i, m ia n o w ic ie n a o b s z a r a c h o w y s o k im u p r z e m y s ło w ie n iu i g ę s to z a lu d n io n y c h , n p . w e w s c h o d n ic h s t a n a c h U S A .
W y ró ż n ia s ię 2 r o d z a je „ s m o g u ” , c z y li m ie s z a n in y d y m u i m g ły . P ie r w s z y p o c h o d z i ze s p a le n ia w ę g la i in n y c h p a liw k o p a ln y c h , z a w ie r a m . in . d w u tle n e k s i a r k i ; j e s t to s m o g ty p u lo n d y ń s k ie g o , z n a n y te ż z F ila d e lf ii, N o w e g o J o r k u i C h ic a g o ; c h e m ic z n ie d z ia ła o n r e d u k u ją c o . D r u g i ty p , to sm o g fo to c h e m ic z n y p o w s ta j ą c y z d z ia ła n ia n a d f io le to w y c h p r o m ie n i s ło ń c a n a t l e n k i a z o tu i w ę g lo w o d o ry n ie n a s y c o n e . Z w ią z k i t e s ą W y n ik ie m d z ia ła ln o ś c i c z ło w ie k a ; w ę g lo w o d o ry n p . p o c h o d z ą ze s p a l a n ia p a li w o rg a n ic z n y c h a ź ró d łe m ic h s ą g łó w n ie m o to r y s p a lin o w e . P ie r w s z y t y p sm o g u z n a n y je s t ju ż o d X IV w ie k u , d r u g i z aś z o s t a ł o p is a n y p o n a d 20 l a t te m u z L o s A n g e le s i te r a ż z n a n y j e s t p o d n a z w ą te g o m ia s ta w c a ły c h S ta n a c h Z je d n o c z o n y c h ; w y s tę p u j e o n g łó w n ie w n iż s z y c h s z e r o k o ś c ia c h g e o g ra f ic z n y c h , g d z ie w y s o k a t e m p e r a t u r a i s iln e n a s ło n e c z n ie n ie s p r z y ja j ą je g o p o w s ta w a n iu . W E u r o p ie n a r a z ie go n ie z n a le z io n o . W p r z e c iw ie ń s t w ie do lo n d y ń s k ie g o , m a o n w ła s n o ś c i u tl e n ia j ą c e , g łó w n ie d z ię k i z a w a rto ś c i o zo n u , je g o n a jw a ż n ie js z e g o s k ł a d n ik a to k s y c z n e g o . P o z a u s z k a d z a n ie m r o ś lin s m o g t e n n is z c z y w y r o b y g u m o w e , d r a ż n i oczy, u t r u d n i a o d d y c h a n ie : o d c z u w a się s u c h o ś ć g ó rn y c h d ró g o d d e c h o w y c h , p o d r a ż n ie n ie b fe n ślu z o w y c h n o s a i g a r d ła , p r z y w y ż s z y c h s tę ż e n ia c h w y s tę p u j e k r z tu s z e n ie s ię , k a s z e l o ra z w ie lk ie z m ę c z e n ie . N a d to , s m o g t e n w y tw a r z a m g łę i w y r ó ż n ia s ię c h a r a k te r y s t y c z n y m , w s tr ę tn y m z a p a c h e m . Z a w a r to ś ć o z o n u w t a k i m s m o g u m o ż e 10- k r o t n i e p rz e w y ż s z y ć s tę ż e n ie d o p u s z c z a ln e .
W L os A n g e le s ilo ś ć ozo n u w p o w ie tr z u je s t ty p o w y m w sk a ź n ik ie m sto p n ia z a n ie c z y sz c z e n ia go p rzez sp a lin y sa m o ch o d ó w .
D łu g o tr w a łe d z ia ła n ie o z o n u n a o rg a n iz m j e s t ł u d z ą c o p o d o b n e do s k u tk ó w n a p r o m ie n i o w a n i a ; p o w s ta je o n p rz e c ie ż w p o la c h s iln e g o p ro m ie n io w a n ia . T o te ż z a c z y n a s ię u w a ż a ć , ż e to , co d o tą d u c h o d z iło z a c h o r o b ę p o p r o m ie n n ą j e s t c z ę sto c h o ro b ą „ o z o n o w ą ” . N p . c h o ro b y le k a r z y re n tg e n o lo g ó w , m . im. d łu g o tr w a łe , w ie lk ie z m ę c z e n ie , p r z y p i s u je s ię te r a z w z n a c z n e j części d z ia ła n iu p o w s ta ją c e g o ta m o z o n u , a n ie ty l k o b e z p o ś r e d n ie m u d z ia ła n iu p r o m ie n i X . S t ą d r o s n ą c y n a c is k n a n a le ż y te w ie tr z e n ie p o m ie s z c z e ń z a w ie r a j ą c y c h a p a r a t y r e n tg e n o w s k ie i la m p y k w a r c o w e . P e w n ą p o c ie c h ą je s t, że z a ró w n o o r g a n iz m y z w ie rz ę c e , j a k r o ś lin n e m o g ą s ię d o p e w n e g o s to p n ia p rz y z w y c z a ić d o n a d m ie r n y c h s tę ż e ń o zo n u .
G a z te n s t o s u je s ię m . in . ja k o o d w a n ia c z w p o m ie s z c z e n ia c h z a m k n ię ty c h ; w p r z e p i s a c h p o le c a s ię
ta k re g u lo w a ć p r ą d , b y z a p a c h o zo n u n ie b y ł w y c z u w a ln y w o d le g ło śc i w ię k s z e j n iż 2 m e tr y ; j e s t to je d n a k sp o s ó b z a w o d n y , b o b y ły w y p a d k i c ię ż k ic h z a tr u ć , do u t r a t y p rz y to m n o ś c i w łą c z n ie , n a w e t u s p e c ja ln ie w y s z k o lo n y c h p ra c o w n ik ó w . N a d to , o b e c n ie u w a ż a się , że o zo n s t a j e s ię rz e c z y w iś c ie s k u te c z n y m o d w a n ia c z e m d o p ie r o p o p rz e k r o c z e n iu d o p u s z c z a ln e g o s tę ż e n ia .
W r a c a ją c do p o m ie s z c z e ń o tw a r ty c h : n a d m ie r n ą k o n c e n tr a c ję o zo n u id e n ty c z n ie fo to c h e m ic z n e g o p o c h o d z e n ia , s p o t y k a s ię n ie ty l k o w sm o g u ty p u L o s A n g e le s , le c z i n a o b s z a r a c h ro ln ic z y c h : p la n t a to r z y ty t o n i u w S ta n a c h Z je d n o c z o n y c h p o n o s z ą d u ż e s t r a ty z p o w o d u p o w s ta w a n ia n a liś c ia c h t e j r o ś lin y b r u n a t n y c h p la m , z w a n y c h „ w e a th e r f le c k ”, a p o c h o d z ą cy c h z n e k r o z y tk a n k i . B a d a n ia w y k a z a ły , że p o w o d u je j e z w ię k s z e n ie s tę ż e n ia o zo n u . P ie r w s z ą te g o ro d z a ju s z k o d ę z a o b s e r w o w a n o w r o k u 1951; n a o b s z a r a c h ty c h p r z e c ię tn e n a jw y ż s z e d z ie n n e s tę ż e n ie o z o n u w y n o si 0,25 cz ę śc i w 10 m ilio n a c h części p o w ie tr z a , p rz y s t ę ż e n iu 0,5 n a s t ę p u je u s z k o d z e n ie ty to n iu . N a jw y ż sz e s tę ż e n ie o b s e r w u je s ię ok. g o d z in y 17, n o c ą m o ż e o no s p a ś ć do 0, o w s c h o d z ie s ło ń c a z n o w u z a c z y n a ro s n ą ć . W c ie p łe j p o r z e r o k u s tę ż e n ia s ą w y ż sz e n iż w z im n e j.
T a k a je d n a z w y ż k a s tę ż e n ia k o s z tu je p la n t a to r ó w p o n a d 1 m ilio n d o la ró w . O k a z a ło się , że c h o ro b y w ie l
k ie j ilo ś c i r o ś lin d z ik ic h i h o d o w la n y c h s p o w o d o w a n e s ą n a d m i e r n ą k o n c e n tr a c ją o zo n u . O fic ja ln e u z n a n ie te g o g a z u z a m a jo r p h y to t o z i c a n t (czyli je d n ą z g łó w n y c h .tr u c iz n r o ś lin n y c h ) n a s tą p iło w r . 1957; p e w ie n a u t o r tw ie r d z i, że p o w s ta ły n a d ro d z e fo to c h e m ic z n e j o zo n m o ż e s ię o k a z a ć ze w s z y s tk ic h a tm o s fe r y c z n y c h tr u c iz n r o ś lin n y c h n a jb a r d z ie j u p a r t ą , je ś li n ie n a j t r u d n ie j s z ą d o o p a n o w a n ia . S z k o d y r o ś lin n e z p o w o d u d z ia ła n ia te g o g a z u z a n o to w a n o w 18 s t a n a c h U S A o ra z o d K a n a d y d o J a p o n i i (r. 1965). S tw ie r d z o n o m . in . s y n e r g is ty c z n e (w z a je m n ie s ię w z m a c n ia ją c e ) d z ia ła n ie te g o g a z u o ra z d w u tle n k u s i a r k i n a r o ś lin y . R ó ż n e g a t u n k i b a rd z o s ię r ó ż n ią o d p o rn o ś c ią n a tę tru c iz n ę . In n y m i o b ja w a m i w y w o ły w a n y m i p rz e z n ią je s t c h lo - ro z a . U p a d e k h o d o w li d rz e w c y tr u s o w y c h w p o łu d n io w e j K a lif o r n ii p r z y p is u je s ię w z n a c z n e j części ozo
n o w i. I m s t a r s z a t k a n k a , ty m b a r d z ie j je s t w r a ż liw a p o d ty m w z g lę d e m . L ż e js z e s k u t k i, to częścio w e z a m k n ię c ie s ię s z p a r e k o r a z o s ła b ie n ie fo to s y n te z y (a w ię c w z ro s tu ) i tr a n s p i r a c j i . W p ra w d z ie s z e r e g s i a r k o w y c h p r e p a r a tó w c h e m ic z n y c h c h ro n i od u je m n y c h s k u t k ó w o z o n u , a le z a n a jle p s z e w y jś c ie z te j s y tu a c ji w id z i s ię w y h o d o w a n ie o d m ia n o d p o rn y c h n a t e n gaz.
O b e c n ie „ B io lo g ic a l A b s tr a c ts ” u m ie s z c z a ją ro c z n ie o k . 50 s tre s z c z e ń p r a c o fiz jo lo g ic z n y m d z ia ła n iu ozo
n u , to te ż n in ie js z y a r t y k u ł je s t ty lk o z a s y g n a liz o w a n ie m te g o p r o b le m u , k tó r y — t r z e b a to r a z je s z c z e p o d k r e ś lić — s tw o r z y ła p rz e m y s ło w a d z ia ła ln o ś ć czło w ie k a .
93
L E O P O L D P O M A R N A C K I (R adom )
K IL K A S Ł Ó W O G N IA Z D A C H P T A S IC H
O k re s w io s e n n y , d z ię k i d u ż e j ru c h liw o ś c i p ta k ó w , z a ró w n o p r z y b u d o w ie p rz y s z łe j k o le b k i, ja k i p rz y k a r m ie n iu p is k lą t, je s t n a jła tw ie js z y do o d n a jd y w a n ia g n ia z d p ta s ic h , u k r y t y c h z a z w y c z a j p o m is trz o w s k u w t r a w a c h l u b lis to w iu k rz e w ó w czy d rz e w . G n ia z d a te , a c z k o lw ie k s ą z b u d o w a n e p rz e w a ż n ie z ty c h sa m y c h m a te r ia łó w , a w ię c z d ro b n y c h p a ty c z k ó w , ź d ź b e ł t r a w y , m c h u , p ie r z a i w ło s ia , to je d n a k p r z e d s ta w ia ją o g ro m n ą ro z m a ito ś ć k s z ta łtó w , s p o s o b ó w b u d o w y i m ie js c u m ie sz c z e n ia .
P o d w z g lę d e m ty c h o s ta tn ic h m o ż n a je p o d z ie lić n a c z te ry ty p y z a s a d n ic z e . B ę d ą to w ię c g n ia z d a n a d r z e w a c h i k rz e w a c h , w tr a w a c h i z ie ls k u n a z ie m i, n a w o d a c h i m o k r a d ła c h o ra z w d z iu p la c h i z a s tę p u ją c y c h je s k r z y n k a c h lę g o w y c h , a ta k ż e w n o ra c h i w sz c z e lin a c h z a b u d o w a ń lu d z k ic h . S ą to s ie d lis k a p o d s ta w o w e , p o m ię d z y k tó r y m i is tn ie ją i p o ś re d n ie , u z a le ż n io n e od b io to p u .
G n ia z d a p ta s ie p o s ia d a ją b u d o w ę b a rd z o ro z m a itą . S ą w ś r ó d n ic h p ra w d z iw e a r c y d z ie ła b u d o w n ic tw a p t a sieg o , j a k n a p r z y k ł a d g n ia z d a re m iz a , w ilg i, zięb y , tr z c in ia k a czy s trz y ż y k a , o b o k z d e c y d o w a n ie n ie d b a ły c h , j a k t u r k a w k i, s y n o g a r lic y tu r e c k ie j , p ieg ży , b a ż a n ta , c z a jk i i in n y c h , a w ię k sz o ś ć c e c h u je się d o sk o n a ły m d o s to s o w a n ie m do n a jb liż s z e g o o to c z e n ia , d zięk i c z e m u g n ia z d o je s t t r u d n e do z a u w a ż e n ia p rz e z ró ż n e d ra p ie ż n ik i, j a k i p rz e z c z ło w ie k a .
D o n a jl e p ie j u k r y t y c h n a le ż y b e z s p rz e c z n ie zaliczy ć g n ia z d a p ta k ó w lę g n ą c y c h się n a z ie m i. S k ła d a s ię n a to z je d n e j s tr o n y d u ż a ła tw o ś ć u k r y c i a d z ię k i b u jn e j ro ś lin n o ś c i n a z ie m n e j o ra z ro z le g ła p r z e s tr z e ń do u s ł a n ia g n ia z d a , z d r u g ie j z aś w y ją tk o w e n a r a ż e n ie lę g u n a z n is z c z e n ie p rz e z w ie lk ie s z k o d n ik i cz w o ro n o ż n e i lo tn e , n ie m a ją c e k ło p o tu z d o s ta n ie m s ię do ja j lu b p is k lą t, co z m u s z a p ta k i do n a le ż y te g o z a m a s k o w a n ia sw e j k o le b k i w te r e n ie .
R o z p o c z y n a ją c o p is y g n ia z d * od p ta k ó w lę g n ą c y c h się n a z iem i n a le ż y w s p o m n ie ć n a w s tę p ie o ś w ie rg o tk u d rz e w n y m (A n t h u s tr iv ia lis L .), k tó r y p o tr a f i p o m i
s trz o w s k u u k r y ć s w ą k o le b k ę p o ś r ó d r u n a le ś n e g o , p r z e w a ż n ie w ś r ó d k r z e w in b o ró w k i c z e rn ic y . J e g o
R yc. 1. G n ia z d o ś w ie r g o tk a d rz e w n e g o
* W szystkie zdjęcia w ty m a r ty k u le w y k o n a ł a u to r,
g n ia z d o s ta n o w i d o łe k w z ie m i, o b ło żo n y s u c h y m i ź d ź b ła m i tr a w , a w e w n ę tr z u w y m o sz c z o n y ic h n a jd e l i
k a tn ie js z y m i c z ą s tk a m i i p r z y s ło n ię ty o d g ó ry lis tk a m i ro s n ą c y c h b o ró w e k , ta k , że m o ż n a je d o p ie ro w te d y o d n a le ź ć , g d y sp ło sz o n y p ta s z e k w y f r u n ie s p o d n a s z y c h s tó p . C ie m n e u b a r w ie n ie ja j ró w n ie ż d o s k o n a le h a r m o n iz u je z c a ły m o to c z e n ie m , c z y n ią c g n ia z d o n ie d o s trz e g a ln y m . J e d y n i e k u k u łk a (C u c u lu s c a n o ru s L.) p o tr a f i w ja k iś s p o s ó b w y s z u k iw a ć t e g n ia z d a i d la te g o dość często m o ż n a w n ic h s p o tk a ć p o d rz u c o n e ja jo , ró ż n ią c e s ię n ie c o u b a rw ie n ie m o d ja j św ie rg o tk a .
W ię k s z y m p ta k ie m , ró w n ie ż d o b rz e u k r y w a ją c y m sw e g n ia z d o , je s t k u r o p a t w a (P e r d ix p e r d i x L.), k tó r a lę g n ie s ię n a p o la c h , w y g rz e b u ją c d o łe k w ła n ie k o n i
czy n y , w zb o żach , czy w ś ró d t r a w n a łą c e . O s ta tn io
R yc. 2. G n ia z d o k u r o p a tw y
c o ra z częściej p t a k a te g o s p o ty k a się i n a te r e n ie l a só w , g n ie ż d ż ą c e g o się ta m w u p r a w a c h , w n is k ic h m ło d n ik a c h lu b n a w ię k s z y c h p o w ie rz c h n ia c h n ie u ż y tk ó w .
B u d o w a g n ia z d a je s t b a rd z o p r y m ity w n a i s ta n o w i ty lk o s ła b e w y s ła n ie z a g łę b ie n ia w z ie m i s u c h y m i ź d ź b ła m i tr a w , j e d n a k u k r y c ie b y w a z r e g u ły d o sk o n a łe , p o z w a la ją c e p o m im o w ie lu g ro ż ą c y c h n ie b e z p ie c z e ń s tw n a sz c z ę ś liw e z a z w y c z a j w y lę g n ię c ie p i
s k l ą t o b a rd z o p o k a ź n e j lic z b ie , d o c h o d z ą c e j n a w e t do 25 s z tu k . G n ia z d o k u r o p a t w y te ż m a n a jc z ę ś c ie j ja k ą ś o sło n ę od g ó ry i p rz e z to n ie r z u c a s ię w oczy n a w e t z b lis k ie j o d le g ło śc i. P o n a d to k u r o p a tw a , p o s ia d a ją ca u p ie r z e n ie o b a r w a c h w y b itn ie o c h ro n n y c h , n ie c h ę tn ie z r y w a s ię z g n ia z d a i p rz e z to o s ła n ia je p rz e d o k ie m w ro g ó w .
W p rz e c iw ie ń s tw ie do o b u p o p rz e d n ic h g a tu n k ó w , u k r y w a ją c y c h d o s k o n a le sw e g n ia z d a , b a ż a n t (P h a - s ia n u s co lc h ic u s L .) je s t p o d ty m w z g lę d e m z d e c y d o w a n y m ig n o r a n te m . P ły t k i d o łe k w y g rz e b a n y w z ie m i i n ie d b a le w y s ła n y k ilk u ź d ź b ła m i t r a w lu b s u c h y m i liśćm i, s ta n o w ią c y je g o g n ia z d o , m o ż n a s p o t
k a ć w ró ż n y c h n ie o c z e k iw a n y c h m ie js c a c h , a w ię c w r o w ie p rz y d r o ż n y m , p rz y p ło c ie o g ra d z a ją c y m o s a d ę lu d z k ą , p o d ś c ia n ą s to ją c e j w p o lu s to d o ły , w k ę p ie je ż y n , s ło w e m w sz ę d z ie ta m , g d z ie b e z p ie c z e ń s tw o te j k o le b k i j e s t m o c n o w ą tp liw e ; D la te g o te ż , n ie -
14
94
R yc. 3. G n ia z d o b a ż a n t a
R yc. 4. G n ia z d o z a g a n ia c z a
s te ty , w ie le lę g ó w te g o p ta k a u le g a c o ro c z n ie z n i
s z c z e n iu .
P rz e c h o d z ą c do p ta k ó w ś c ie lą c y c h g n ia z d a w n iż sz y c h l u b w y ż s z y c h k r z e w a c h , t r z e b a o m ó w ić k o n ie c z n ie k o le b k ę z a g a n ia c z a (H ip p o la is ic te r in a V ieil.), u w i
t ą z s u c h y c h ź d ź b e ł, b ia łe g o n a s k ó r k a b rz o z o w e g o i p rz ę d z y o w a d ó w w k s z ta łc ie g łę b o k ie g o k o sz y c z k a , w e w n ą t r z w y s ła n e g o d e lik a tn y m i tr a w k a m i d p ie rz e m , p rz e w a ż n ie p ta c t w a d o m o w eg o . T a g łę b o k o ś ć g n ia z d a je s t k o n ie c z n a z e w z g lę d u n a s iln e k o ły s a n ie w y ższy ch k r z e w ó w w c z a sie w i a t r u i g ro ż ą c e g o z te g o p o w o d u n ie b e z p ie c z e ń s tw a w y p a d n ię c ia ja j .
Z a g a n ia c z g n ie ź d z i s ię c h ę tn ie w w y s o k ic h k rz e w a c h b z u li la k a , r o s n ą c y c h w o g ró d k a c h w ie js k ic h i m ie j
s k ic h o ra z w s a d a c h o w o c o w y c h . P o n a d to z a m ie s z k u je n a s ło n e c z n io n e s k r a j e la s ó w o ra z z a g a jn ik ó w , z w ła szcza g d y r o s n ą ta m k r z e w y b z u c z a rn e g o l u b k o r a l o w eg o . D z ię k i u ż y c iu b u d o w y n a s k ó r k a b rzo zo w eg o , k o lo r je g o g n ia z d a je s t w y b itn ie ja s n y , a p o m im o to p ta k p o tr a f i je u k r y ć w s k u p ie n iu liś c i i u c z y n ić p rz e z to m a ło w id o c z n e .
I n n y m m is trz e m , b u d u ją c y m z a ró w n o k u n s z to w n e , j a k i ś w ie tn ie u k r y t e g n ia z d a , j e s t s tr z y ż y k z w a n y te ż w o lim o c z k ie m (T r o g lo d y te s tr o g lo d y te s L .). T e n m a le ń k i p ta s z e k w ije dość d u ż e g n ia z d o z m c h u , d r o b n y c h p a ty c z k ó w i s u c h y c h liś c i p a p ro c i w k s z ta łc ie k u li z o tw o r e m w e jś c io w y m z b o k u , a u k r y w a je n is k o n a d z ie m ią w k r z e w a c h je ż y n , m a lin , k r u s z y n y , n a m a ły c h ś w ie r c z k a c h , w w y k r o ta c h d rz e w n y c h . Z a d z iw ia ją c y j e s t f a k t , że b a r d z o m a le ń k i p ta s z e k b u d u je t a k d u że i o g ro m n ie tr w a ł e g n ia z d o , k tó r e p o tr a f i p r z e tr w a ć w d o b r y m s t a n ie d o n a s tę p n e j w io s n y , a s t a r e p t a k i po w y jś c iu m ło d y c h n ie k ie d y k o r z y s ta ją je s z c z e z n ieg o , ja k o „ d o m k u n o c le g o w e g o ” .
A le n a jk u n s z to w n ie js z y m g n ia z d e m w ś r ó d p ta k ó w lę g o w y c h w P o ls c e , n a o g ó ln ą ic h lic z b ę 227 g a tu n k ó w , m o ż e p o s z c z y c ić się re m iz (R e m i z p e n d u lin u s L.). J e g o a rc y d z ie ło p o s ia d a k s z t a łt w o r k a z o tw o re m w e jś c io w y m z b o k u , z a w ie sz o n e g o n a k o ń c u c ie n k ie j g a łą z k i, n a b a r d z o r o z m a ity c h w y s o k o ś c ia c h , p o c z y n a ją c o d 3 aż d o 18 i w ię c e j m e tr ó w n a d z ie m ią . P rz e w a ż n ie s ą to d r z e w a ro s n ą c e n a d l u s tr e m rz e k i, s ta w u , czy in n e j ja k i e j ś w o d y .
G n ia z d o j e s t u t k a n e z d łu g ic h w łó k ie n , m o c n o s p le -
R yc . 5. G n ia z d o s trz y ż y k a R y s. 6. G n ia z d o r e m iz a
I. S A L A M A N D R Y P L A M IS T E , S a la m a n d r a s a la m a n d r a (L.) F o t. W. S tro jn y
HW
>W
N W
>
N 3Kl ON
><h
>
H-i e ee
<o R
o
$ 00
►-io
'
