Ryszard Brykowski
Ośrodek ds. polskiego dziedzictwa
kulturowego poza granicami kraju
stowarzyszenia "Wspólnota Polska" :
kwiecień 1993 - kwiecień 1996
Ochrona Zabytków 50/1, 84-90
OŚRODEK DS. POLSKIEGO DZIEDZICTWA KULTUROWEGO
POZA GRANICAMI KRAJU STOWARZYSZENIA ;,WSPÓLNOTA POLSKA"
(KWIECIEŃ 1993 — KWIECIEŃ 1996)
rzyszenie może na ten cel p rze znaczyć, przyjęto że główne dzia łania będą polegały na udzielaniu niezbędnej pom ocy przez delego Z arząd Krajowy Stow arzysze
nia ,iWspólnota Polska” realizując uchwałę Zjazdu Polonii Świata, k t ó r y o d b y ł się w K r a k o w i e w sierpniu 1 9 9 2 r., w s p ra w ie
„ratow ania polskich d ó b r ku ltu ry, za b y tk ó w i p a m ią te k h isto ry c z n y c h na W s c h o d z ie ”, p o w o ł a !
w dniu 22 kwietnia 1993 r. O ś r o dek do Spraw Polskiego Dziedzi ctwa K ulturowego p oza G ra n ic a mi Kraju, a 29 listopada tegoż r o ku Radę Pro g ram o w ą O ś r o d k a 1, złożoną z wybitnych specjalistów zaangażowanych w o c h ro n ę n a rodow ych dóbr k u ltu ry 2.
Podstawowe zadania O śro d k a to działania in form acyjne i d o radcze dla tych polskich ś r o d o wisk poza krajem, k tó re otaczają lub w przyszłości otoczą opieką polskie zabytki architektury, dzie lą sztuki i pamiątki historyczne, w zakresie ich ochrony, k o n s e r wacji i odbudowy. M ając na u w a dze skrom ne środki, jakie S to w a
Kisielin, W ołyń. Kościół p o k a rm e lick i (1 7 2 0 -1 7 4 6 ), u szkodzon y 1915 w czasie działań w ojennych, o d b u d o w a n y 1 9 1 8 - 1 9 2 9 ; p o 19 4 5 za m k n ię ty i zru in o w a n y w raz z za b u d o w a niam i klasztornym i: a. elew acja frontow a, b. fragm ent n aw y głów nej. Fot. R. Brykowski 1993
O łyka, W ołyń. K ościół katolicki (1 6 3 5 -1 6 4 5 ) fundacji A lbrych ta R a d ziw iłła , b u d o w a n y p o d kierunkiem G iovanniego M aliverne w g p ro j. B enedetta M olliego; po 1 9 4 7 u ży tk o w a n y jako m agazyn, zd e w a sto w a n y i zru jn o w a n y (1 9 9 1 -1 9 9 3 bez dachu); w 1993 p rze ję ty przez K ościół R zym sk o -K a to lick i i za b e zp ieczo n y (now a w ięźba, p okrycie dachu, d rzw i i okna). Fot. R. B rykow ski 1993
wanie specjalistów: architektów, historyków sztuki, konserw atorów z a b y t k ó w z r ó ż n y c h d z ie d z in , ko n struktorów , mykologów, dla z a p ro p o n o w a n ia p ro g ram u prac konserwatorskich oraz w ykonyw a nia niezbędnych ekpertyz specja listycznych i ew entualnych prac projektow ych. Drugie p o d s ta w o we zadanie to budzenie u naszych Rodaków na Wschodzie zrozumie nia znaczenia naro d o w y ch d óbr kultury i potrzebę ich ochrony. P rzyjęto też, że na W schodzie działania O śro d k a będą s k o n c e n trow ane przede wszystkim na za bytkach sakralnych i se p u lk ra l nych, które nie mogą budzić m e rytorycznych zastrzeżeń co do ich polskiego charakteru i przynależ ności do polskiej kultury.
W m inionym trzyletnim o k r e sie działania O śro d k a były d o s to sowywane do bieżących potrzeb i stąd wynikała ich różnorodność3. Je d n ą z pierwszych czynności b y ł o z o r g a n i z o w a n i e j e s z c z e
1. O środek ds. Polskiego D zie d zic tw a K u l
turow ego p oza G ranicam i K raju, „Biuletyn
Stow arzyszenia »Wspólnota Polska« (dalej „BSWP”), 1 9 9 3 , nr 2 0 , s. 2 8 - 2 9 ; Z prac
O środka ds. Polskiego D zie d zic tw a K u ltu row ego poza G ranicam i Kraju. Rada O śro dka, „BSWP” 1994 (błędnie wydruk. 1993),
nr 1(24), s. 26.
2. W skład Rady Programowej weszli: prof. Zygm unt Sw iechow ski — Przew od niczący, prof. Ryszard Brykowski, dr Woj ciech Fijałkowski, dr Marian Kornecki, ks. Eugeniusz K ościólko, prof. W ojciech Kur- pik, prof. Tadeusz Polak, dr M ichał W oź n ia k . P racam i O śr o d k a k ieru je prof. R. Brykowski, członek Zarządu Krajowe
go Stow arzyszenia „Wspólnota Polska”; sekretariat prowadzi mgr inż. Róża Król. 3. Z ob. spraw ozdania za ten okres: R. Bry kow ski, Z prac O środka ds. Polskiego D zie
d zic tw a K ulturow ego poza G ranicam i Kra ju (kwiecień 1993 - m aj 19 9 4 ), „BSWP”
1 994, nr 7 (3 0 ), s. 3 1 - 3 2 ; Tenże, S p ra w o
C zartorysk, W ołyń. Kościół p odom in ikań - ski (1 7 4 1 ) proj. Pawła G iżyckiego; 1831 p rzejęty na cerkiew praw osław ną; uszko d zo n y 1 9 1 5 - 1 9 2 0 w czasie działań w o je n nych, rew in d yk o w a n y 1 9 2 0 , o d b u d o w a n y 1 9 2 9 -1 9 3 2 ; po 1 9 4 5 o p u szczo n y i zru jn o w any; w 1 9 9 5 przekazan y C erkw i P raw o sław nej. Fot. G. R uszczyk 1993
w marcu 1993 r. w siedzibie Sto w a r z y s z e n ia , w s p ó ln ie z R ad ą O c h ro n y Pamięci Walk i M ę c z e ń stwa, s p o tk a n ia p rzedstaw icieli u rz ę d ó w centralnych, stow arzy szeń i fundacji zajmujących się
K u ltu row ego p oza G ranicam i Kraju za rok 1 9 9 4 , „BSWP” 1995, nr 3 -4 (3 4 ), s. 15 -1 6 .
4 . Ochrona m iejsc pam ięci i za b y tk ó w , „BSWP” 1 9 9 3 , nr 19, s. 21.
5. Kurs trzeci w 1995 r. Zarząd T O n Z zor g a n izo w a ł sa m o d zieln ie. K ierow nikiem w szystkich kursów był dr Tadeusz Rud k ow sk i. Zajęcia p row ad zili specjaliści— -kon serw atorzy i w ykładow cy z uczelni warszawskich: Wydziału Konserwacji Z a bytków ASP, Instytutu Sztuki PAN, W y
o c h r o n ą miejsc i o b ie k tó w p a mięci narodow ej oraz o d b u d o w ą polskich zabytków na Wschodzie. Spotkanie to umożliwiło z o rie n t o w a n i e się p r z e d e w szy stk im w zakresie społecznego zaintere sowania w sp o m n ian ą p ro b le m a tyką oraz posłużyło wymianie in formacji i ustaleniu trybu k o o r d y nacji działań4.
Z inicjatywy O środka, w sp ó l nie z Z a rz ą d em G łów nym Tow a rzystwa Opieki nad Zabytkam i, zorganizow ano dla R od ak ó w ze W schodu dw a dziesięciodniow e kursy po d nazwą „Kurs M iło śn i k ó w Z ab y tk ó w Ojczystych i Pa m iątek H isto ry czn y ch ” . Odbyły się one w 1993 i 1994 r. w D om u Polonii w Pułtusku. Uczestniczyły w nich 42 osoby z Białorusi, Li twy, Łotw y i Ukrainy5. Wszyscy uczestnicy kursów otrzymują p a m iątkow e zaświadczenia, na k tó rych widnieje p rz e w o d n ia myśl kursow ych spotkań — słowa księ dza Ksawerego Z ubow skiego, a u to ra pierwszej polskiej instrukcji inwentaryzacji zabytków z roku 1786: ,A b y te w szystkie
najsza-działu Architektury PW( Instytutu H istorii Sztuki UW Zob.: (R. B) Kurs dla o p iek u
n ó w z a b y tk ó w , „BSW P” 1 9 9 3 , nr 2 3 ,
s. 1 3 -1 4 ; R. B., II Kurs „ M iłośn ików Z a
b y tk ó w O jczystych i Pamiątek H isto ry c z n ych ”, „BSWP” 1995, nr 1(32), s. 39.
6. A leksandrówka, Beresteczko, Boremel, Bucyń, Cum ań, Czartorysk, D ąbrow ica, D ubno, H ołoby, H uta Stepańska, Kamień Koszyrski, Kisielin, Kiwerce, Klewań, K oł ki, K ow el, Krzem ieniec, Lubom i, Łuck,
O tyn ia, Pokucie. Kościół parafialny (1898); p o 1 9 4 6 u ży tk o w a n y jako m agazyn, o d z y skan y 1993. Fot. B. M ieczkow ski 1994
cow niejsze p a m ią tk i N a ró d Polski interesujące w yją ć z cienia, zgro m a d z i ć r o z s y p a n e i g in ą c e ... i u c zy n ić pow szechnie w ia d o m y m i i w ie c zn o trw a ły m i!” Z częścią
uczestników utrzym yw ane są sta łe kontakty.
Ważnym elem entem działania b y ł y o b j a z d y r o z p o z n a w c z e , z których dwa zasługują na bliż sze o m ó w i e n i e . N a p r z e ło m ie czerwca i lipca 1993 r. p r z e p ro w adzono objazd północnej i środ kowej części Wołynia, który objął 39 m ie js c o w o ś c i6. W kw ietniu 1 994 r. na prośbę ks. Piotra Buka, proboszcza w Kołomyi, p r z e p ro w a d z o n o rozpoznanie konserwa- to rsk o -in w en tary zacy jn e 10 koś ciołów na Pokuciu7. W czasie obu o b ja z d ó w w y k o n a n o d o k u m e n ta c ją f o t o g r a f i c z n ą i o p is o w ą , a dla kościołów Pokucia p o n a d to zalecenie do prac k osnerw ator- s k o -b u d o w la n y c h oraz zalecenia k onserw atorskie dla nielicznych
M aciejów, M aniew icze, M ielnica, M ięd zy rzecz Korecki, N ujno, Ołyka, O stróg, Pa- w łów k a, R atno, Rożyszcze, R ów ne, Ryma- cze, Sarny, Sokul, Stepań, Torczyn, Uści- ług, W iszenki, W łodzim ierz W ołyński, Za- tu r ce. W ob jeźd zie brali udział: prof. R. B rykow sk i, mgr G rażyna R uszczyk i mgr Andrzej Grzeszczuk.
7. W m iejscow ościach: C eniaw a, G w oź- d ziec, K ołomyja, Kosów, Kuty, N adw orna, O tynia, W orochta, Zabłotów , Zahajpol.
N adw orn a, Pokucie. K ościół parafialny (1 7 1 3 ), w okresie m ię d zy w o je n nym adaptow an y na kaplicę p rzy w zniesionym w te d y n o w ym kościele (w głębi); po 1946 u ży tk o w a n y na cele m a g a zy n o w o -p rze m y sło w e , o d z y skany 1992: a. w id o k o d półn ocy. Fot. R. B rykow ski 1 9 91, b. p rojekt w ie ży c zk i na sygnaturkę w yk. przez J. Skrzypczyka, 1993
Z a b ło tó w , Pokucie. K o ś c ió ł p a ra fia ln y (1902); po 1946 u żytkow an y jako magazyn, odzyskan y 1992. F o t.]. S krzypczyk 1994.
z a c h o w a n y c h z a b y tk ó w r u c h o mych i m alowideł ściennych. Wy k o n a n o rów nież pom iary rzutów wizytowanych na Pokuciu kościo łów, projekt wieżyczki na sygna turkę dla kościoła w Nadwornej i projekt żelaznych, kutych kin kie tó w dla kościoła w Kołomyi. N a Pokuciu oględziny objęły również 5 rzymskokatolickich cm entarzy (w Kołomyi, Gwoźdźcu, N a d w o rnej, Otyni, Kosowie), pom niki legionowe (w Kołomyi, N a d w ó
r-W objeździe brali udział: mgr inż. B ole sław M ieczkow ski (m ykolog i konstruk tor), mgr inż. arch. Jarosław Skrzypczyk, dr Janusz Smaza (konserwator dzieł sztu ki), mgr Andrzej Grzeszczuk (historyk). 8. R. Brykowski, Z prac O środka ds. Pol
skiego D zie d zictw a K ulturow ego p o za G ra nicam i Kraju. N a Pokuciu, „BSWP”, 1994,
nr 5 (2 8 ), s. 2 4 - 2 5 ; Tenże, In w en taryzacja
k o śc io łó w i za b y tk ó w sepulkralnych na Po kuciu (w:) Sztuka K resów Wschodnich II. M ateriały z sesji naukowej. K ra k ó w m aj 1 9 9 5 , Kraków 1 9 9 6 , s. 4 5 3 - 4 6 8 . Z alece
n ia d o prac b u d o w la n y c h o p r a c o w a ł B. M ie c z k o w sk i, dla za b y tk ó w ru ch o m ych, m alow ideł i zabytków sepulkral nych J. Smaza; pom iary i projekty w yk o nał J. Skrzypczyk.
9. W stępne oględziny i tow arzyszący im instruktaż dotyczył m .in. k o ścio łó w w N
o-nej, R afajłow ej i na Przełęczy Pantyrskiej zw. Legionową) oraz w Kołomyi pomniki: Adama M ic kiewicza (z 1898 r. w parku miej skim) i Ofiar Kosaczowa z lat 1918— 1919 (na cmentarzu rzymskokato lickim), a także tablice pam iąto- we: Tadeusza Kościuszki (z 1894 r. w m u r o w a n a w ścianę Ratusza) i Zygmunta Krasińskiego (z 1912 r. w kościele pojezuickim)8. I n d y w i d u a l n e r o z p o z n a n i a k o n se rw a to rsk ie p r z e p r o w a d z o n o w 15 miejscowościach, bądź udzielając na miejscu wstępnego in s tr u k ta ż u k o n s e rw a to rs k ie g o , b ą d ź w y k o n u j ą c o b s z e rn ie js z e opraco w an ia i zalecenia ko n ser w atorskie, przekazywane n a stę p nie proboszczom . Dotyczyło to zabytków sakralnych w n a stę p u jących miejscowościach: — na Białorusi: z a b y tk ó w ar c h ite k tu ry . N o w o g ró d e k (kościół św. M i c h a ł a ) , W o łp a (k o ś c ió ł d r e w n i a n y ) , W o ro ń c z a ; m alar stw a szta lu g o w eg o : G ro d n o (ko
ściół pobrygidkow ski, 38 o b ra zów); rzeźby i w yp o sa żen ia : G r o d n o (k o ś c ió ł p o b r y g i d k o w s k i , portale — zabezpieczenie kam ie nia przed korozją), N o w o g ró d e k (dekoracja stiukowa i nagrobek J e r z e g o D u ssia tsk ie g o ), W ołpa
(ołtarz główny);
— na Litwie: z a b y tk ó w archi
te k tu ry . Szumsk; m alarstw a szta lugowego·. S z y ła n y ( o b r a z Św.
Trójcy z ołtarza głównego); — na Ukrainie: z a b y tk ó w ar
ch itektu ry: B erdyczów (kościół
par.), Krasnopol, Lubomi, Łuck ( k a t e d r a ) , M a n i e w i c z e , O ły k a (kolegiata i kościół filialny), Za- s ła w (ob. I z a s ła w ); m alarstw a
w ogródku i W oroneży (w ykonał R. Bry- kowski w spóln ie z inż. Józefem B obrow skim), W ołpie, Szumsku, Łucku, M aniew i- czach, O łyce, rzeźb w Stanisław ow ie, o b razów w G rodnie (R. Brykowski); następ nie delegow ani byli specjaliści, którzy na piśm ie form ułow ali zalecenia konserw a torskie: M . W itwicki, W stępny raport z d e
legacji do B erdyczow a w dniach 1 9 -2 2 .0 8 . br., Warszawa 1 9 9 4 , mpis; Tenże, S praw o zd a n ie z delegacji do K ijow a, B erdyczow a i Krasnopola w dn. 1 8 - 2 5 .0 8 .1 9 9 4 , War
szawa, mpis; Tenże, K ościół w Krasnopolu
stan istn iejący i p ro b le m y o d b u d o w y . War
szawa 1 9 9 4 , mpis, 13 fot., 2 pomiary, 2 rysunki; K. Patejuk, J. Suchw ałko, S praw o
zdan ie konserw atorskie z w y ja zd u do Sta n isła w o w a i okolic w dniach 1 1 -1 9 . XII. 1 9 9 2 , W arszawa 1 9 9 3 , m pis, 7 0 fot.;
R. Brykowski, S praw ozdanie z w stępn ych
ściennego: Busk, D ąbrowica, K o
łomyja, Łopatyn; rzeźby i w y p o
sażenia: S t a n i s ł a w ó w ( z e s p ó ł
27 rzeźb), Łuck (katedra — tabli ce żeliwne)9.
O śro d e k zorganizował w s p ó l nie z T O n Z , z funduszy G e n e ra l nego K o n s e r w a to r a Z a b y tk ó w , prace konserw atorskie w Stani sław o w ie przy trzech d r e w n i a nych rzeźbach roko k o w y ch
szko-Worochta, Pokucie. Kościół filialny (1904), po 1946 zrujnow any: a. w idok ogólny, b. wnętrze, w idok na luk tęczy. Fot. R. B rykow ski 1991
oględzin o b ra zó w w klasztorze pobrygid- k ow skim w G rodnie (obecnie SS. N a za re ta n e k ) d o k o n a n y c h w d n iu 16 lip c a 1 995 r.·, I. M a lc z e w s k a , Spraw ozdanie z w y ja zd u do G rodna w dniach 1 8 -2 3 .1 0 . 19 9 5 celem oględzin konserwatorskich o b razów będących w posiadaniu SS. N a za re tanek: J. Smaza, D oku m en tacja in w en ta- r y z a c y j n o - o p i s o w a sta n u za c h o w a n ia i program prac konserw atorskich k am ien nych p o rta li z r. 1642 w kościele PP. B rygi dek, obecnie SS. N azaretanek w G rodnie,
Warszawa 1 9 9 5 , m pis, 18 fot.; Tenże, N o
tatka słu żb o w a d o tyczą ca stanu za c h o w a nia sztu katorskiego w y stro ju kościoła św. M ichała w N o w o g ró d k u , Białoruś, i p ro w adzon ych przy nich pracach odn a w ia ją cych , G r o d n o -N o w o g r ó d e k -W a r s z a w a ,
8 -1 1 XI 1995, mpis.; Tenże, W stępna d o k u
m entacja in w en ta ryza to rsk a i d o k u m en tä
L ubom i, Wołyń. Kościół parafialny (1412), w ielokrotnie przekształcany; po 1946 użytkow an y jako magazyn n aw ozów sztucznych, odzyskany 1992, w trakcie odbudowy. Fot. R. Brykowski 1993 ły lwowskiej z 3 ćwierci XVIII w.
Niegdyś rzeźby te były związane z okazałą am boną, znajdującą się w jednym z kościołów Pokucia. Jej d o k ład n e poch o d zen ie nie jest znane. Rzeźba p rz e d s ta w ia ją c a personifikację wiary, jak wykazał Kazimierz Patejuk, jest analogicz na do rzeźby wieńczącej balda chim am bony w Busku. Rzeźby zaś Mojżesza i Jana Ewangelisty zdobiły wraz z dw iem a innymi, nie zachowany, korpus ambony.
Bezpośrednie prace k o n se rw a torskie O śro d e k prow adził przy zabezpieczeniu kam iennych p o r tali z 2 ćw. XVII w. w kościele po- brygidkowskim w G ro d n ie (obe- cnie ss. N a z a re ta n e k ) oraz n a g r o b k a J e r z e g o D u s s i a t s k i e g o z 1 6 4 3 r. w k o ś c ie le f a r n y m w N o w o g r ó d k u 10.
Z kolei na zlecenie Rady O c h rony Pamięci Walk i M ęczeństw a zorganizow ano ekipę po d k iero w nictw em dr. Janusza Smaży dla p rz e p r o w a d z e n ia następujących p r a c k o n s e r w a t o r s k i c h : p r z y po m n ik ach w Kołomyi: Ofiar Ko- saczowa z lat 1 9 1 8 -1 9 2 0 i R oda ków poległych za w olność (z r o ku 1907), w Rafajłowej (Legioni stów z II Brygady), w Truskawcu (Adama M ickiew icza) oraz n a grobkach: w Gwoźdźcu — D o m i nika Magnuszewskiego (zm. 1847) i Stanisława Moniuszki (zm. 1884), w Starym Siole — gen. R om ana W ybranow skiego (zm. 1 8 6 4 )11.
W o k re s ie s p ra w o z d a w c z y m sfinansow ano część prac k o n se r watorskich p ro w a d z o n y c h przez a d m i n is tr a to r ó w parafii w N o w o g ró d k u (kościół Sw. M ichała: konserwacja i rekonstrukcja o łta rzy s t i u k o w y c h , k o n s e r w a c j a cja konserw atorska nagrobka Jerzego D u s siatskiego z roku 1643 w kościele r z y m skokatolickim w N ow o g ró d k u na B iałoru si, Warszawa 1 9 9 5 , m pis, 7 fot.; K. Pate-
juk, J. Smaza, W stępna ocena zachow ania,
za k re s n ie zb ę d n y c h p ra c k o n s e r w a to r skich oraz k o szto rys za b y tk o w eg o ołtarza ( 1 6 3 4 ) w k o śc ie le r z y m s k o k a to lic k im w W olpie na G ro d zień szczyźn ie (Białoruś),
Warszawa, 1995, mpis, 33 fot.; J. Skrzyp czyk, K la szto r P odom inikański p rzy koście
le św. M ichała A rchanioła w Szum sku. Pro jek t ad a p ta cji, grudzień 19 9 5 ; I. M alczew
ska, O cena obrazu „Trójca Sw. ” w kościele
w Szylanach na L itw ie w dniach 2 2 -2 3 .1 0 . 1 9 95; J. O lifierow icz, O pin ia techniczna d o tyczą ca zaw ilgocen ia i zasolenia m u rów kościoła rzym skokatolickiego w L ubom lu ,
Warszawa 1995, mpis, 17 fot.; F.
Ptaszyń-ski, Z a sła w (Izasław ), Ukraina. K ościół pw.
św. Józefa, Warszawa 1 9 9 5 , mpis, 4 fot., 8
rys. pom iarow ych.
10. W Stanisław ow ie prace konserw ator skie w ykonali K. Patejuk i J. Suchwalko (zob. przyp. 9 oraz R. Brykowski, Z d z ia
łalności O środka ds. Polskiego D zie d zictw a K u ltu r o w e g o p o z a G r a n ic a m i K ra ju ,
„BSWP”, 1 9 9 3 , nr 2 1 , s. 3 5 - 3 6 ; Tenże, Ze
S tan isław ow a, „BSWP” 1 9 9 5 , nr 1(32),
s. 39). Zabezpieczenie portali w G rodnie i konserwację nagrobka w now ogródzkiej farze przeprow adził dr J. Smaza.
11. J. Smaza, D oku m en tacja k o n serw a to r
ska pom n ika O fiar K osaczow a na cm en ta rzu rzym skokatolickim w K ołom yi, w oj. sta n isła w o w sk ie (obecnie iw an ofran kow - skie), U kraina, [Warszawa] 1 9 9 5 m pis,
18 fot.; Tenże, D oku m en tacja kon serw a
torska Pom nika pośw ięcon ego R odakom p o leg łym za w o ln o ść z roku 1 9 0 7 na cm en tarzu rzym skokatolickim w K ołom yi, woj. sta n isła w o w sk ie (obecnie iw anofrankow - skie), Ukraina, Warszawa, 1 9 9 5 , m pis, 6
fot.; Tenże, D oku m en tacja kon serw ator
ska pom n ika L eg io n istó w w e w si R afajło- w a (obecnie B y stry ca) w Gorganach, w oj. sta n isła w o w sk ie (obecnie iw anofrankow - skie), Ukraina [Warszawa] 1 9 9 5 , m pis,
8 fot.; Tenże, D oku m en tacja kon serw ator
ska pom n ika A dam a M ickiew icza w parku zd ro jo w y m w Truskawcu, w oj. lw ow skie, Ukraina, Warszawa 1995, mpis, 10 fot.;
Tenże, D oku m en tacja konserw atorska n a
g ro b k a D o m in ik a M a g n u szew sk ieg o na cm en tarzu w G w o źd źc u , w oj. sta n isła w o w skie (obecnie iw anofrankow skie), Ukrai na, [Warszawa] 1 9 9 5 , mpis, 6 fot.; Tenże, Woroneża, N ow ogródczyzna. Kościół parafialny (1781) fundacji N iesiołowskich; zrujnowany, odzyskany 1991. Fot. N N , 1991
Zaslaw (ob. Izasław), Podole. Kościół pomisjonarski, ob. parafialny (1750-1760), proj. Pawła Fontany; odzyskany 1991, w trakcie prac konserwatorskich (aranżacja wnętrza). Fot. G. Ruszczyk 19 9 6
Wiszenki, Wołyń. Kościół parafialny (1771) fundacji Stanisława (D om inika) M anieckiego; opuszczony 1944, u żytkow an y jako m agazyn n a w o zó w sztucznych, przejęty przez Kościół 1993, przeniesiony do Kowla 1994, pośw ięcony 1996. Fot. R. Brykow ski 1993
D o k u m en ta cja konserw atorska nagrobka S ta n is ła w a M o n iu s z k i na c m e n ta r z u w G w o źd źc u , w oj. sta n isła w o w sk ie (obec nie iw anofrankow skie), Ukraina [Warsza
wa] 1995, masz., 6 fot.; Tenże, D o k u m e n
tacja kon serw a to rsk a pom n ika generała Rom ana W ybranow skiego na cm entarzu w S tarym Siole, koło L w o w a , w oj. lw o w skie, Ukraina, [Warszawa] 1 9 9 5 , m asz.,
8 fot.
12. Kolegiata w O łyce przed przejęciem przez Kościół rzymskokatolicki była przez dwa lata pozbaw iona dachu; sklepienia
w praw dzie szczęśliw ie nie runęły, ale o d padły wszystkie tynki i stiuki.
13. Zob.: R. Brykowski, S. O. S. dla o sta
tniego drewnianego kościoła na W o ły n iu ,
„BSWP” 1 9 9 3 , nr 2 2 , s. 1 6 -1 7 (toż „G a zeta L w ow ska”, 1 9 9 4 , nr 1(77), s. 3); Ten że, D rew n ian y i o sta tn i, „Spotkania z Z a bytkam i”, 1 994, nr 5 , s. 1 8 -2 0 . W edług ostatnio otrzym anych informacji na W oły niu zachow ał się p o d o b n o jeszcze jeden drew niany k ościół parafialny w m iejsco w ości Powórsk (z lat 1 9 3 1 -1 9 3 4 ), lecz ma być on gruntow nie przebudow any na dom kultury.
osiem nastow iecznych o rganów ), O ły c e (k o le g ia ta : n o w e o k n a , c z ę ś c io w o d a c h ) 12 i W o ro n e ż y (materiały budowlane).
Najpoważniejszą akcją podjętą dotychczas przez O śro d ek było r o z p o c z ę c i e w 1 993 r. s t a r a ń o przeniesienie drew nianego k o ś cioła z Wiszenek do Kowla. K o ściół ten, wzniesiony w 1771 r., ujawniony został w stanie półrui- ny (zawalone stropy i dachy, ale w dobrym stanie zachow any był zrąb ścian, c h ó r muzyczny i pięć przyściennych ołtarzy) w czasie w s p o m n i a n e g o o b jazd u r o z p o z n a w c z e g o na W o ł y n i u 12. D l a rzedsięwzięcia tego pozyskano siędza p rałata Ludwika Kami- l e w s k ie g o , d z i e k a n a łu c k ie g o , a następnie już w spólnie a rc h i te k ta w o je w ó d z k ie g o w Ł ucku W iktora Iwanowicza Tomczuka. Z g o d ę w y d a ły r ó w n ie ż , m .in . w wyniku starań autora, u k r a iń skie naczelne władze k o n s e rw a to rsk ie w K ijo w ie 14, a n a d z ó r konserw atorski nad tra n sp o rte m kościoła objął inż. arch. Siergiej Pieńkowski z U kraińskiego Z a c hodniego Instytutu P ro je k to w o - - R e s t a u r a c y j n e g o we L w o w ie , k tóry pro jek t rekonstrukcji b u dowli konsultow ał z piszącym te słowa. D em o n taż kościoła n a stą pił pod koniec 1994 r., a m ontaż w r o k u n a s t ę p n y m . W ó w c z a s okazało się, że prawie 95% zrębu ścian oraz wszystkie legary p o d ł o gowe (m odrzew) nadawały się do p o n o w n e g o w y k o r z y s t a n i a . W ram ach prac O środka jeszcze w 1993 r. w y k o n an o d o k u m e n tację p o m ia ro w ą b u d o w li15, a n a stępnie sfinansow ano prace przy d em o n tażu kościoła oraz zakup g o n t ó w 16.
O śro d ek zorganizował w ysta wę fotograficzną „Kościoły P oku cia”, która w łatach 1 9 9 4 - 1 9 9 5 ek sp o n o w an a była m.in. w
War-14. M . in. w w yniku bezpośrednich starań autora. R ó w n ie ż z p rośb ą o p op arcie w niosku w sprawie przeniesienia kościoła z W iszenek do Kowla zwracał się do Ukra ińskiego K om itetu N arod ow ego U N ESC O prof. Jerzy K loczow ski, przew odniczący Polskiego Komitetu N arodowego UNESCO. 15. W ykonał ją zesp ół architektów z kraju w składzie: Barbara Bartocka, Irena Ko- zyrska, Jarosław Skrzypczyk.
16. W 1994 r. kw otę 30 00 0 0 0 0 zł na kościół w W iszenkach przekazało Biuro Pełnom ocnika Rządu do Spraw Polskiego D zied zictw a K ulturalnego Za G ranicą,
N owogródek. Kościół podom inikański (1724), obecnie filialny, zn iszczon y pożarem w 1751, częściow o odbu dow an y 1831; po 1946 u żytk o w a n y jako m agazyn mebli, zdew astow an y i zrujnow any; odzyskany 1994, w trakcie od b u d o w y: fragm ent rekonstruowanego ołtarza stiukowego. Fot. R. Brykowski 1995
szawie, Krakowie, R adom iu, Ko ninie i Pułtusku. Przygotow ana p r z e z R y s z a rd a B ry k o w s k ie g o w 1992 r. wystawa fotograficzna „Polskie dziedzictw o k ulturalne na Wschodzie — kościoły, c m e n tarze” i e k sp o n o w a n a w 1992 r. w Krakowie, na Zjeździe Polonii Świata, teraz przejęta przez O ś r o dek była w y s ta w io n a w latach 1993—1994 w Warszawie, L on d y nie i Glasgow. W 1995 r. dofi n a n s o w a n o w ystaw ę „Kościoły metropolii lwowskiej oraz diece zji wileńskiej i żmudzkiej. Z prac inwentaryzacyjnych 1 9 9 2 -1 9 9 4 ”, z o rg a n iz o w a n ą przez Koła N a ukowe S tudentów Historii Sztuki U n i w e r s y t e t ó w J a g ie llo ń s k ie g o i Warszawskiego.
W ramach prac Ośrodka udzie lono w 1994 r. pomocy finanso wo-organizacyjnej grupie studen tów III roku Wydziału Architektu ry Politechniki Warszawskiej, któ rzy w ramach praktyk wakacyj nych wykonali pomiar kościoła po- j e z u i c k i e g o ( o b e c n i e k a t e d r a ) w Łucku, zaś prowadząca tę prak tykę prof. Maria Brykowska prze p ro w a d z iła b a d a n ia a r c h ite k to niczne b u d o w li1 . W roku 1995 u d z i e l o n o p o m o c y fin a n s o w e j Kołu N a u k o w e m u S tu d en tó w H i storii Sztuki UJ na k o n ty n u o w a nie prac inwentaryzacyjnych koś c io łó w a rc h id ie c ez ji lw ow skiej
a Fundacja O chrony Zabytków w Warsza w ie preparaty chem iczne do konserwacji drewna.
1 7 . M . B r y k o w s k a , K o ś c ió ł J e z u itó w
w Łucku. A rchitektura zakonu J e zu itó w na
W ołyniu i Podolu w 1 pol. XVII w. (w:) S ztu ka Kresów W schodnich II. M ateriały z sesji naukowej, K ra k ó w m aj 1 9 9 5 , Kra
ków 1996, s. 6 5 - 8 4 . 18. Z ob. przyp. 8 i 17.
(na Ukrainie) oraz na publikację m atriałów z kolejnej sesji n a u k o wej pośw ięconej sztuce na zie miach w schodnich R zeczypospo litej, zorganizowanej w tymże r o ku w K ra k o w ie 18. Uczestniczono też w sfinansowaniu serii w y d a w niczej „Kultura Polska na Ł o tw ie” przygotow anej przez Ambasadę Rzeczypospolitej Polskiej w Ry dze. Pierwszy dwuczęściowy ze szyt w wersji polskiej i łotewskiej, zawierający 21 artykułów i k o munikatów, łotewskich i polskich autorów, ukazał się w 1994 r.19
Z p r a c d o k u m e n t a c y j n o - i n - w entaryzacyjnych p ro w ad zo n y ch rzez O śro d ek w roku 1995 wy- o n a n o in w entaryzację w skali 1:1 polichrom ii w kościele poje- z u i c k i m , o b e c n ie p a r a f i a l n y m w Kołom yi20. M a l o w i d ł a te ze
19. Kultura Polska na Ł o tw ie. Polu kultura
L a tv ija , Ryga 1994.
2 0 . K. Patejuk, J. Smaza, D oku m en tacja
polich rom ii ściennej w kościele pojezuic- kim w K ołom yi. Ukraina, Warszawa 1 9 9 5 , Stanisławów . Kościół (1938) zbud. ze składek kolejarzy, ob. parafialny; zam kn ięty 1961, odzyskan y 1989: wieńcząca am bonę rzeźba „Personifikacja W iary” z 3 ćw. XVIII w. — a. przed konserwacją, b. po konserwacji. Fot. K. Patejuk 1992 i 1993
K ołom yja, Pokucie. Pomnik O fiar Kosaczowa 1 9 1 8 -1 9 1 9 na cm entarzu rzym skokatolickim . Fot. R. Brykowski 1991, rys. J. Skrzypczyk 1994
Kołom yja, Pokucie, cm entarz rzym skokatolicki. Fot. J. Skrzypczyk 1994
względu na zły stan zachowania tylko w niewielkich fragmentach mogłyby być utrzymane. W yko n ana d o k u m en tacja pozwoli na ew entualne odtw orzenie w przy szłości m alowideł lub tylko nie których ich części.
Z dotacji Biura Pełnomocnika Rządu ds. Polskiego Dziedzictwa Kulturalnego Z a Granicą
rozpo-mpis, 132 il. barwnych, 2 2 kartony z frag mentam i polichrom ii w skali 1:1.
częto w 1995 r. prace in w en tary zacyjne na cm entarzu rzym skoka tolickim w K o ło m y i-1.
N a p o d k r e ś l e n i e z a s ł u g u j e fakt, że w s p ó łp r a c u ją c y d o t ą d z O środkiem specjaliści w y k o n y wali swe czynności bądź jedynie za zw rotem kosztów przejazdu, bądź za symbolicznym w y n a g ro dzeniem.
Ryszard B ryko w ski
2 1. W ykonują je studenci ostatniego roku Wydziału Architektury Politechniki
Warsza-K o ło m y ja , P okucie. Warsza-K o śc ió ł p o je z u ic k i (1 9 0 1 -1 9 0 5 ), ob. parafialny; po 1946 za m ien ion y na m agazyn m ebli, odzyskany 1990: polichrom ia sklepienia n aw y głównej. Fot. K. Patejuk 1992
wskiej: Robert C zaplicki, Lena Kozon, M ateusz Szydłow ski.
