Dendrochronologia w ochronie zabytków

Tomasz Ważny

Dendrochronologia w ochronie

zabytków

Ochrona Zabytków 39/4 (155), 303-305

1986

Rozwój m iasta sp o w o d o w ał jednak, że je g o centrum znalazło się poza muram i obronnym i, poza B ram ą Krakow ską. Stare M ia sto istniało blisko centrum, ale znalazło się na uboczu rozwoju miejskiej infrastruk­ tury. D o naszych czasów dotrw ało więc za n ie d b a n e i w stanie po w ażn e go zagrożenia.

Te w ielowiekowe z a n ie d b a n ia spow odow ały, że pro­ gram rewaloryzacji jest bardzo złożony. D o je go re­ alizacji włączyły się w ładze miasta, słu żba k o nserw a­ torska i m ieszkańcy regionu. P o w o łano też Społeczny Komitet O d n o w y Zabytków Lublina, co zdaje się św ia d ­ czyć o n a d a n iu temu przedsięwzięciu ran gi szerszej — ogólnopolskiej.

W ie le węzłowych za g a d n ie ń musi być rozw iązanych przy pom ocy w ładz w yższego szczebla. W ym ienić tu m ożna :

— zapew nienie dostaw energii elektrycznej i gazu, — op racow an ie zasad zaopatrzenia ekip w ykonaw czych w m ateriały budow lane,

— zapew nienie stale rosnących n a k ła d ó w finansow ych. W świetle powyższych faktów ukazujących ska lę z a g a d ­ nień, z jakim i O d d z ia ł PP P K Z w Lublinie m iał do czy­ nienia, wydaje się niezbędne o d p o w ie d n ie kształtowa­ nie opinii i ocen. Jeżeli uznajemy, że rew aloryzacja jest przejawem d bałości o zabytki — to należy uczynić następny krok w przełam yw aniu m yślowych stereoty­ pów i uznać, że d b a ło ść o zabytki nie może być krót­ kotrwałą akcją, a musi być procesem ciągłym .

m gr Andrzej Hunicz PP PKZ — O d dział Lublin

CONSERVATION WORKSHOP OF THE RENEWAL OF OLD LUBLIN

In A p ril 1986 Lublin played the host to the first m eeting of the S o c ia l Com m ittee for the Re ne w al of Lublin M o n u ­ ments. The pa rticipan ts d iscu sse d the work that h a d been d o n e so far a n d presented a pro gra m m e for conservation work to be undertaken in the a re a of the O ld Town in the nearest future. The b a sis for all con servation w ork is a lo n g ­ -term p ro gra m m e of rehabilitation draw n by the A telier for the C o n se rva tio n of C ultu ral Property (the PKZ) a n d b a se d on earlier pre p ared scientific a n d historical docum entation. The aim of the project is to preserve historic su b sta n c e as well as the d é c o r of interiors with a sim u lta n e o u s c h a n g e in fun ctio ns and adjustm ent of b u ild in g s to ne e d s of today.

After the a p p ro v a l of the p ro gra m m e by the P ra esid ium of

the M u n ic ip a l N a tio n a l C o u n c il in 1972 v ast research, p la n n in g a s well a s b u ild in g a n d con se rvation work w a s com m en ced on a b ro ad scale. Follow in g a rc h a e o lo g ic a l a n d architectonic work a n u m b e r of new so u rce s for studies on the history of Lublin h a s been revealed. In som e of the tenem ent ho u se s fine w all polichrom y, d etails of stone work a n d w oode n ce ilin g s were uncovered. A ll these objects have been subjected to con servation treatment. A t the sa m e time work h a s been a lso undertaken on a b ro a d sc a le aim ed at protecting cellars a n d u n d e rg ro u n d corridors. Until now several old-tow n tenem ent h o u se s have been put to the d isp o sa l of new users.

This, however, is only the b e g in n in g of p la n n e d conservation work a n d a n u m b e r of pro blem s h a s still to be solved.

T O M A SZ W A ŻN Y

DENDROCHRONOLOGIA W OCHRONIE ZABYTKÓW

Podstaw ow ym problem em badaw czym jest określenie wieku obiektu. S p o śró d stosow anych metod d atow ania szcze g ó ln ą d o k ła d n o śc ią wyróżnia się m etoda dendro- ch ronologiczn a, za pom ocą której określa się wiek przedm iotów i elem entów konstrukcyjnych w ykonanych z drew na.

M e to d a d e n d ro ch ro n o lo giczn a p o le g a na analizie przyrostów rocznych b a d a n e g o drewna, a więc warstw drew na pow stających k ażd e go roku p odczas okresu w egetacyjnego, w idocznych na przekroju poprzecznym ja ko koncentryczne pierścienie. G ru b o ś ć pierścieni jest różna, co św iadczy o nierów nom ierności przyro­ stów rocznych. N ierów n om iern ość ta jest odbiciem przede wszystkim panujących w danym roku w a ru n ­ ków klimatycznych. Stwierdzono, że drzewa tego s a ­ m ego g a tu n ku i rosnące w tym sam ym czasie m ają bard zo p o d o b n y kształt i szerokość następujących po so b ie przyrostów. D a je to m ożliwość porów nyw ania szeregów przyrostowych drzew i przyporząd kow ania

każdem u słojowi o d p o w ia d a ją c e g o mu roku k a le n d a ­ rzowego na danym obszarze.

A b y m ożna było stosow ać d e n d ro c h ro n o lo g ic zn ą meto­ dę datow ania, konieczne jest o p ra co w a n ie wzorca przy­ rostowego, tzw. ch ro n o lo gii standardow ej. W zorze c ten buduje się p orów n ując drew no p o ch o d zą ce z różnych okresów historycznych. C zaso w y za się g ch ronologii standardow ej zależy od m ateriału b adaw czego, który b ad ac z ma do dyspozycji. N ajdłuższy za się g czasow y w europejskiej ch ro n o lo gii ma środkow oe urope jska c h ro n o lo gia dębu. S ię g a o n a p o n ad 7200 lat w prze­ szłość, a więc obejm uje prawie cały okres polodow co- wy.

N ajbardziej przydatnymi gatun kam i d re w na dla celów d e n d ro ch ro n o lo gii są gatun ki liściaste pierścieniow o- naczyniowe, a szczególnie dąb, przede wszystkim ze w zględu na w yraźne o d gra n icze n ie poszczególnych słojów oraz brak zakłóceń wzrostu. D ą b był pow szech­ nie stosow any w Europie do celów b u d ow lanych we

P r ó b k a nr R o k 1 0 5 0 1100 1 150 1200 1200 1 0 5 0 1100 1 1 5 0 1200 1 2 5 0 6 13 11 7 9 2 0 21 1 9 12 8 1

f l

r

r ~

.

d

в

к

1. Dendrochronology of dating ar­ chaeological w ood from Elbląg

1 3 0 0

_J — twardziel

Щ — biel

К — k o r a

wszystkich e p o k a ch historycznych. D u ża naturalna trw ałość te go g a tu n ku drew na pozwoliła na za c h o w a ­ nie się konstrukcji budow lanych na o g ó ł w dobrym sta ­ nie. Z d e c y d o w a n a w iększość europejskich chronologii stan d ard o w ych dotyczy więc drew na dębow ego. Jeśli chodzi o gatun ki drzew liściastych rozpierzchło- naczyniow ych oraz iglastych, w tym najpow szechniej stosow anej w naszym kraju (oprócz dębu) sosny, pew ­ nym utrudnieniem jest m ożliwość pow stania w ew ­ nątrz słoja strefy kom órek drew na tworzących tzw. fa ł­ szywy słój lub pow odujących brak przyrostu rocznego. Przyczyną tych zakłóceń m ogą być wyjątkowo nieko­ rzystne w aru nki klimatyczne, porażenia drzewa przez grzyby lub owady, zm iana stosunków w odnych itp. Dzięki a n a lizie przyrostów rocznych b a d a n e g o drew ­ na określa się datę ścięcia drzewa. Przy sprzyjających o k o liczn o śc ia c h m ożna datow ać wiek drew na z d o ­ k ła d n o śc ią d o 1 roku. W a runkiem określenia ścisłej daty jest za ch o w a n ie ostatniego słoja w ytw orzonego przez drzewo, który przy pewnym d ośw iadczen iu m oż­ n a ro zp o zn ać naw et wtedy, gd y nie została za c h o w a ­ na kora czy łyko. Jeśli nie zachow ały się ostatnie przy­ rosty d re w na dęb ow ego, możliwe jest datow anie na p o dstaw ie pozostałości bielu z d o k ła d n o śc ią ± 5 lat. B ra k bielu pozw ala tylko na ustalenie najw cześniej­ szej możliwej daty pow stania b a d a n e g o elementu. Przy interpretacji wyników należy uw zględnić również o kres e w e n tu a ln e g o se zon ow an ia oraz m ożliwość p o ­

1 D. E c k s t e i n , Die Dendrochronologie in Baugeschichte und Volkskunde. „Allgem eine Forst Zeitschrift" 1979 nr 49, s. 1 3 4 8 - 1 35T.

2 D. E c k s t e i n , S. W r o b e l , Der Kalender im Holz: A l­ terbestimmung mit Hilfe der Dendrochronologie. „ A rc h ä o lo ­ g ie in Lübeck, H efte zur Kunst und K u ltu rge sch ich te ” 1980 n,r 3, s. 1 4 8 -1 5 0 .

3 F. H. S c h w e i n g r u b e r , U. R u e f f , Stand und A n ­ w endung der Dendrochronologie in der Schweiz. „Z e itsch ­ rift für schw eize risch e A rc h ä o lo g ie und K u n stge sch ich te ” 1979 nr 36 (2), s. 6 9 -9 0 .

4 B. A. K o l e i n , N. В. C e r n y c h, Dendrochronologlja W o- stocznoj Europy. M o s k w a 1977; B.A. Koloin, Dendrochrono- logija N ow goroda. „ Sow ietska ja A rc h e o lo g ija ” 1962 nr 1, s. 1 1 3 -1 3 9 .

5 D. E c k s t e i n , D ie Dendrochronologie..., op. cit.

w tórnego zasto so w a n ia drew na 1. D la te g o przy sto so ­ w an iu analizy d en d roch ronologiczn ej korzystne jest d ysp o n o w a n ie jak najobszerniejszym m ateriałem b a ­ dawczym.

D e n d ro c h ro n o lo g ia najszersze zastoso w anie znalazła w archeologii. Stosuje się ją jako m etodę u zu p e łn ia ­ ją cą inne metody datow ania. C zęsto bywa też jedyną sz a n są um iejscow ienia b a d an ych obiektów w czasie. N ajpierw m etodę d e n d ro ch ro n o lo giczn ą stoso w ano w łaśnie w a rch e o lo gii — w b a d a n ia c h nad pueblam i w Arizonie i w Now ym M eksyku, które prow adził A n ­ drew E. D o u g la ss. W Europie najbardziej zn a n e są b a d a n ia d e n d ro ch ro n o lo giczn e prow adzon e w R F N nad w czesnośredniow iecznym i o sa d a m i portowymi, m.in. H a ith a b u i Schlesw igiem , czy słow iańskim i g r o ­ dami, Starą Lubeką, B o sa u i in.2 W Szw ajcarii za p o ­ m ocą tej metody d a to w a n o o sa d y palow e z epoki k a­ m iennej oraz epoki brązu w znoszone nad alpejskim i jezioram i 3. Rów nież w Z S R R za sto so w a n o a na lizę przy­ rostów rocznych, m.in. przy pracach w ykopaliskow ych w N o w o g r o d z ie 4. W a rch e o lo gii d e n d ro c h ro n o lo g ia d o sk o n a le uzupełnia się z innymi m etodam i d a to w a ­ nia, a przede wszystkim z m etodą C-14.

Jak już powiedziałem , m etoda d e n d ro ch ro n o lo giczn ą um ożliwia datow anie drew na z d o k ła d n o śc ią d o je d ­ n e g o roku. M e to d a C -1 4 natom iast zaw iera ryzyko p o ­ pełnienia błędu w yn ik ają ce go m.in. z w a h a ń zaw artości tego izotopu w atm osferze ziemskiej. D la te g o też sto­ su jąc m etodę d e n d ro c h ro n o lo g ic zn ą m ożna k orygow ać błędy metody C-14.

D e n d ro c h ro n o lo g ia znalazła także zasto so w anie w b a ­ d a n ia c h zabytków architektury i to zarów no d re w n ia ­ nej, jak i budow li w ykonanych z kam ienia czy cegły, ale z d re w n ia n ą konstrukcją stropów czy w ięźb d a ­ chow ych lub też drew nianym w yposażeniem wnętrz. Przy pracach konserw atorskich pow stają często w ątpli­ w ości dotyczące wieku zabytku czy odró żnien ia o rygi­ nalnej substancji od późniejszej przebudow y oraz uzupełnień. A n a liza d e n d ro ch ro n o lo giczn ą um ożliwia rozw iązanie te go rodzaju problem ów. W p ra w d zie a n a ­ liza ta pozw ala na określenie roku ścięcia drzewa, ale z b a d a ń budynków p o siad ających ud oku m e n tow an ą datę budow y wynika, że z reguły stoso w ano dre w no bez d łu g ie g o s e z o n o w a n ia 5. Stą d przyjmuje się zwy­ kle rezultat d e n d ro c h ro n o lo g ic zn e g o d ato w an ia jako

rok p o w stan ia drew nianych konstrukcji. U stale n ie w ie­ ku elem entów konstrukcyjnych pozw ala odtworzyć hi­ storię budow y i przebudow y budynków, a przy okazji określa się poch odzenie drewna.

M ożliw o ści d e n d ro ch ro n o lo gii nie o gra n ic za ją się tylko d o a rch e o lo gii i architektury. K ilkanaście lat temu In­ stytut B io lo gii D re w na Uniwersytetu w H a m b u rg u p o d ­ jął pierwsze próby d e n d ro ch ro n o lo g iczn e g o d ato w a­ nia dzieł sztuki, głów nie m alarstw a na podłożach drew nianych. Przedmiotem ana liz było w pierwszej ko­ lejności m alarstw o niderlandzkie i niemieckie, w tym dzieła Rem brandta, R ubensa, van Eycka, Łukasza C ra- n a c h a Sta rsze g o i in. Prze b ad an o ogółem p o n a d 1000 obrazów z m uzeów i prywatnych kolekcji c a łe g o św ia­ ta. O k a z a ło się, że stosując w nikliw ą a na lizę dendro- c h ro n o lo g ic zn ą de se k podobrazi m ożna także d a to ­ w ać obrazy lub dokonyw ać korekty d otychczasow ego d a to w a n ia za pom ocą innych metod. Przy datow aniu obrazów poza ustaleniem roku ścięcia drzewa uw zględ­ nia się okres se zo n o w an ia drewna. B a d a n ia s y g n o ­ w anych obrazów na podłożach dębow ych z XV I i X V II wieku wykazują, że pom iędzy ścięciem drzewa a pow ­ staniem ob razu m ijało z reguły od 2 do 8 l a t6. U sta ­ lenia te nie pokryw ają się z pow szechnym m niem a­ niem o wieloletnim skład o w an iu i przygotow yw aniu drewna. A n a liza d e n d ro ch ro n o lo giczn a de se k p o d o ­ brazi pozw ala po nad to na uzyskanie dodatkow ych in­ form acji o poch o dzeniu drewna. N iejednokrotnie udaje

6 P. K l e i n , Grundlagen der Dendrochronologie und ihre A nw endung für kunstgeschichtliche Fragestellungen. „Berli­ ner Beiträge zur Archäometrie” 1982 nr 7, s. 253—271. 7 Z. B e d n a r z , Wpływ klimatu na zmienność szerokości słojów rocznych limby (Pinus cembra L ) w Tatrach. „Acta

A graria et Silvestria" Series Silvestris 1976 nr 16, s. 3 - 3 3 ; Z. B e d n a r z , The comparison of dendroclimatological re­ constructions of summer temperatures from the Alps and Tatra Mountains from 1741—1965. „Dendrochronologia” 1984 nr 2, s. 63—72; K. E r m i с h, Zagad nienia telekonekcji w dendrochronologii na przykładzie dębu szypuikowego w B a ­ warii i w Polsce. „Rocznik Dendrologiczny” 1960 nr 14, s. 3 1 -4 3 .

8 T. G o r c z y ń s k i , B. M o l s k i , Dendrochronologia na usługach archeologii. „R oczn ik D e n d ro lo g ic z n y ” 1965 nr 19, s. 5 -3 3 .

9 M . J. D ą b г o w s к i, К. С i u k, Materiały do dendrochro- nologicznej stratygrafii osady na Ostrówku w Opolu. „ A r ­ c h e o lo g ia Polski” 1972 nr 17 (2), s. 445—462.

10 B a d a n ia sq fin a n so w a n e przez Politechnikę K ra ko w sk ą w ra m a c h p ro b lem u m iędzyresortow ego M.R.I.6 „R ew aloryzacja ze sp o łó w zabytkow ych na tle rozwoju m iast”.

się np. stwierdzić zastosow anie de se k w ykonanych z p n ia tego sa m e g o drzewa.

W Polsce d e n d ro ch ro n o lo gia zaczęła rozwijać się w pierwszych latach powojennych, a szczególn ie je d n a z jej gałęzi — dendroklim atologia. D e n d rok lim atolo- g ia zajmuje się ustaleniem związków pom iędzy klim a­ tem a przyrostami drzew. Jednym z celów den drokli- m atologii jest odtw orzenie w aru nków klimatycznych p a ­ nujących w przeszłości. O d p o n ad trzydziestu lat b a ­ d a n ia w tym zakresie prowadzi Instytut H od ow li Lasu A k ad e m ii Rolniczej w K ra k o w ie 7.

Próby d e n d ro ch ro n o lo giczn e go d a to w a n ia drew na p o ­ c h o d z ą c e g o z w ykopalisk arch eo lo giczn ych w Polsce p o dejm o w ano kilkakrotnie. G orczyński i M o lsk i 8 b ad a li drew no z Rynku W arzyw n e go w Szczecinie, D ą b row sk i i in.9 m ateriał poch o dzący z w ykopu na O stró w k u w O p o lu .

W yd zia ł Konserw acji Dzieł Sztuki A k ad e m ii Sztuk Pięk­ nych w W a rsza w ie realizuje obecnie we w sp ó łp racy z Instytutem B iologii Drew na Uniwersytetu w H a m b u rg u program badawczy, którego celem jest o p ra c o w a n ie ch ro n o lo gii standardow ej dla Polski Północnej 10. B ę ­ dzie to p ra w d op od ob n ie pierwszy wzorzec d o d a to w a ­ nia tą m etodą w naszym kraju. B a d a n ia p row adzon e s ą na drew nie dębowym pochodzącym m.in. ze S t a ­

rego M ia sta w E lb lągu i za to p io n e go w c ze sn o śre d n io ­ w ieczn ego portu w Pucku oraz zabytków architektury sakralnej z tego terenu. Pierwsze wyniki, otrzym ane dla drew na z E lb lą g a przedstaw iono na rys. 1. P rze prow a­ d zo n o również próbę d ato w an ia kilku o b razó w m a la r­ stwa n iderlandzkiego i gd a ń sk ie g o . P róba ta z a k o ń ­ czyła się powodzeniem . W ydaje się więc, że istnieje potrzeba i sza n sa na szerszy rozwój d e n d ro c h ro n o lo g ii w Polsce.

W wielu krajach b a d a n ia d e n d ro ch ro n o lo giczn e stały się już rutynowym działaniem przy wszystkich p racach konserw atorskich, zrealizow ano wiele bard zo interesu­ jących program ów badaw czych dzieł sztuki czy zabyt­ ków architektury. W ykorzystuje się praktycznie każdą n a d a rza ją cą się okazję w trakcie p rac konserw ator­ skich, gdy ułatwiony jest dostęp do obiektów, na w zb o ­ g a c e n ie już istniejącej informacji. Dzięki tym danym możliwe będzie o p racow an ie kolejnych ch ro n o lo gii i przede wszystkim w zb o gace n ie dokum entacji o b ie k ­ tów zabytkowych o inform ację najw ażniejszą - datę ich powstania.

m g r inż. Tomasz W ażny W ydział Konserwacji Dziel Sztuki A S P w W arszaw ie

DENDROCHRONOLOGY IN THE PROTECTION OF MONUMENTS

The a u th o r presents g e n e ra l p rinciples of e m p lo yin g d e n ­ d ro c h ro n o lo g y in the protection of m onum ents. Ä d e n d ro - c h ro n o lo g ic a l te ch n iq u e m akes it p o ssib le to da te historic w o o d e n structures such a s excavated objects, m onum ents of architecture a n d w orks of art exact to one year.

The A c a d e m y of Fine A rts in W a rs a w a n d the Institute for W o o d B io lo g y at H a m b u rg U niversity ha v e u n d erta ke n stu ­ d ies on a com p arative c h ro n o lo g y for the north of Polan d. First results o b tain e d d u rin g the studies on a rc h a e o lo g ic a l w o o d from the O ld Tow n at E lb lq g ha v e been presented in this article.