R E C E N Z J E 371
,.· W ielk ie D ionizja. K u lt D ionizosa m a w ięc sw oje zn aczenie w p olityce relig ijn ej Aten w sto su n k u do sp rzy m ierze ń có w . W ielkie D ionizja to ta k ż e o stateczny te rm in -.adesłania foros. D laczego w ła ś n ie D ionizos n a b ie ra ta k szczególnego, państw ow ego rnaczenia? Być m oże są to p y ta n ia b a rd z ie j in te re su ją c e h isto ry k a se n su stricto niż antropologa, ja k im je s t M a ria D a ra k i, ale w ła śn ie h isto ry k o w i b ra k w te j skądinąd w aż n ej i in te r e s u ją c e j k siążce p o w iąz an ia relig ijn o śc i ze zm ien iają cą się rzeczywistością sp o łe cz n ą i po lity czn .
A utorka w e w stę p ie p o cz y n iła z n a m ie n n e w y zn a n ie: p rzy z n ała , że w p ew n y m stopniu (d’u n e c e rta in e fa ç o n ) w ie rz y w D ionizosa (s. 18). S tą d w ięc zapew ne bierze się i styl te j k sią ż k i, n a p is a n e j żyw o i b ard z o osobiście, ale też i pew ne jej n ie dostatki p o le g ają ce g łó w n ie n a n ie u w z g lę d n ia n iu p ro b le m a ty k i, k tó ra nie p asu je do generalnej k o n ce p cji. D lateg o p ra c a M. D a ra k i nie m oże zastąpić w spom nianego na wstępie d zieła H . J e a n m a ir e ’a chociaż z pew n o ścią k aż d y h isto ry k relig ii czy r e ligioznawca w in ie n się z n ią zapoznać.
W ło d zim ie rz L engauer
M a rta G o ń с о V â, K faH zâ cii a p ro tifa ê istic k é m u b o ju v stred n ej E urope. P r is p e v o k k ch a ra c te ristik e slo v e n sk e j spolocnosti v porovnani s v y v o j o m v P ol’s k u a M ad’a r s k u m e d ziv o jn o v é h o obdobia. U niv erzita J. E. P u r k y n ë w B rn ë 1987, s. 136,2 nlb.
M arta G ο n с о v â p o d ję ła się n ie łatw e g o z a d a n ia a n a liz y sta n o w isk a poli tycznego S ło w ack iej L u d o w e j P a r tii H lin k i (SLPH ) w p o ró w n a n iu z koncep cjam i ruchów u zn a n y c h p rz e z n ią za fasz y sto w sk ie w n ie k tó ry c h in n y c h k ra ja c h , zwłaszcza
w Polsce i n a W ęgrzech. W sto su n k o w o k r ó tk im ro zd z iale 1 p rze d staw iła podo bieństwa i ró żn ic e s t r u k tu r sp o łeczn y ch i po lity czn y ch ty c h k ra jó w , rozdział 2
poświęciła p ro ce so w i fa sz y z a c ji S L P H z u w zg lę d n ie n iem p o ró w n a ń m ięd zy n aro d o wych, zaś w ro z d z ia le 3 p rz e d s ta w iła w a lk ę k o m u n istó w p rze ciw faszyzm ow i sło wackiemu.
P rzeczy tałem tę k sią ż k ę z m ie sz a n y m i uczuciam i. N iew ą tp liw ą jej z a le tą je st zebranie znacznego m a te ria łu u k az u ją c e g o ew o lu cję koncep cji politycznych S ło wackiej P a r tii L u d o w e j H lin k i w la ta c h 1918— 1939 (w n ie k tó ry c h m iejscach a u to rk a wspomina ta k ż e o p o g lą d a c h w y p o w ia d a n y c h do 1941 r.) oraz je j w e w n ętrz n e zróżnicowanie. W o d ró ż n ie n iu od lic zn y c h d aw n ie jsz y c h p u b lik a c ji, w k tó ry ch n a ogół g e n e ra ln ie tr a k to w a n o d ziałaczy te j p a r tii ja k o re p re z e n ta n tó w słow ackiego faszyzmu, G o n co v â d o strz e g a n ie ty lk o o d m ien n o ści p o sta w , lecz n a w e t w sk az u je późniejszego p r e z y d e n ta S ło w a c ji ks. Jo se fa T isę ja k o należącego do n u r tu u m ia r kowanego. Z w ra c a ta k ż e tr a f n ie u w a g ę n a sto s u n e k p o lity k ó w słow ackich do Polski, Niemiec o ra z W łoch i n a ro z m a ite ich o ceny tego, co działo się w tych· trze ch p a ń stwach. W p ra w d z ie n ie je d e n ze sło w a ck ic h p isa rz y p o lity cz n y ch u z n a w a ł system stworzony w I I I R zeszy za w zó r d la S ło w acji, lecz za raze m n a ogół odnosili się krytycznie do n ie k tó ry c h jego a sp ek tó w . In n y m i słow y, m a m y do czynienia z ro zp ra wą zm ierzającą do u k a z a n ia złożoności analizo w an eg o ru c h u politycznego, o drzuca jącą najczęściej sp o ty k a n e w lite r a tu r z e h isto ry c z n e j C zechosłow acji — zw łaszcza w latach o s ta tn ic h — u p ro szc ze n ia. N ie fo rtu n n a n ie ra z te rm in o lo g ia została zapew ne narzucona w zględam i- n ie z a le ż n y m i od G ońcovej.
Na k o rzy ść a u to r k i p rz e m a w ia ta k ż e cy to w a n ie L a d isla v a L i p s c h e r a , w y bitnego sło w a ck ie g o h is to ry k a zm uszonego do e m ig ra c ji (s. 112). P o lem izu je z nim rzeczowo, w b re w n ie ra z s p o ty k a n y m oby czajo m p o lity cz n ej nagonki. C y tu je także znakomitego czeskiego p u b lic y stę F e rd in a n d a P e r o u t k ę (s. 111), ty m raz em je d
372 R E C E N Z J E
n a k p rzy p isu ją c m u pogląd, k tó reg o w e w sk az an y m dziele n ie odnalazłem. Mur. n adzieję, że je s t to je d y n ie owoc n ie p rz y jem n ej om yłki.
P o d staw o w ą słabością k sią żk i są rozw ażan ia g eneralne. W praw dzie w tytuł, m ow a je s t o fasz y za cji w E u ro p ie środkow ej, lecz nie zdołałem się dowiedzieć, o w łaściw ie a u to rk a uw aża za faszyzm . O dw ołuje się do zn a n ej definicji Georg. D y m itro w a sfo rm u ło w an ej w to k u a n a liz y bieżącej sy tu a c ji politycznej, lecz jego o k reśle n ie w n ajlep szy m ra z ie m ożna in te rp re to w a ć ty lk o ja k o wskazani·, klasow ego podłoża faszyzm u, a n ie ja k o w y ja śn ie n ie n a czym polega. W rezultacie polem ik a z p o g lą d am i h isto ry k ó w , k tó rz y k w e stio n u ją faszy sto w sk i charakter system ów w ład z y w P olsce la t trzy d z iesty ch , w m iędzy w o jen n y ch Węgrzech itd„ z o stała p ozbaw iona rac jo n aln e g o ją d ra — je śli bow iem n ie w iem y dokładnie cc. G oncovâ u zn a je ja k o faszyzm , n ie m am y m ożliw ości u stosunkow ać się do jej a rg u m e n tó w . T y m b ard z iej, że sta n o w isk o polsk ich b adaczy u znających, że system s p raw o w an ia w ład zy w P olsce n ie m ożna n azw ać faszystow skim , określa jako „em o cjo n aln e” (s. 20), ja k b y n ie d o strze g ając rzeczow ych arg u m e n tó w , an i też nie ro z p a tru ją c ro zm a ity c h d efin icji faszyzm u.
W sum ie ow e ro zw aż an ia w stę p n e s p ra w ia ją n a m nie w ra że n ie powtórzenia bieżąco o b o w iązujących sloganów i w te n sposób sp ła ce n ia d an in y bogom panu jący m w h isto rio g ra fii czechosłow ackiej w m om encie p o w sta w a n ia książki. Rów nież dość w ą tp liw e j w a rto śc i są dla m nie fra g m e n ty pośw ięcone stanow isku Ko m u n isty cz n ej P a r tii C zechosłow acji w la ta c h trzy d ziesty ch . T ru d n o się tem u dziwić, bow iem p ro b lem y te n ie m ogły być do n ie d aw n a pow ażnie dysk u to w an e w Cze chosłow acji.
Zakończenie z a w iera g en e raln y sąd: „ D y k ta tu ry n a W ęgrzech, w Polsce, Sło w a c ji (jak rów n ież w B ułgarii, n a L itw ie i w in n y c h k ra ja c h ) stanow iły systemy ty p u faszystow skiego, k tó re p o w sta w a ły i ro zw ija ły się w w a ru n k a c h , nie wyma g ając y ch n a p e w n y m e ta p ie ta k o stry c h zew n ętrzn y c h ob jaw ó w faszyzmu, jak jego ,k la sy cz n a’ postać w N iem czech i W łoszech.” (s. 99). W św ie tle tego, co po w ied ziałem w yżej, sąd te n u w aż am za zu pełnie nie dow iedziony, a argumenty przytoczone w książce za dość dow olne.
P o zo staje w y razić żal, że a u to rc e w y p ad ło pisać tę k siążk ę w w arunkach nie zm iern ie og ran iczający ch m ożliw ość solidnej a n a liz y h isto ry c zn e j, narzucających ap rio ry cz n e tezy ideologiczne. P om im o przeszkód, zdołała pow iedzieć coś nowego na te m a t k oncepcji S L P H . R ozm aite słabości zapisać w y p ad n ie n a k o n to starań, by om inąć czujność straż n ik ó w ideologii. W arto dodać, że p o w sta ła p rze d la ty książka A leny B a r t l o v e j nie m iała takiego szczęścia i w o sta tn ie j chw ili została zakazana; u kazało się je d y n ie k ilk a arty k u łó w .
J e r z y T om aszew ski
D etlef B r a n d e s , G rossb rita n n ien u n d seine osteuropäische Allier- te n 1939— 1943. Die R eg ieru n g e n Polens, d er T sch ech o slo w a kei und Ju goslaw iens im L on d o n er E x il v o m K rieg sb ru ch bis z u r K onferenz von T eh era n , R. O ld enbourg V erlag, V erö ffe n tlic h u n g en des Collegium Caro lin u m B an d 59, M ünchen 1988, s. 607.
A u to r te j k siążk i znany je s t z p u b lik a c ji dotyczących najnow szych dziejów C zechosłow acji, a zw łaszcza z najlepszego w dotychczasow ej lite ra tu rz e studium pośw ięconego P ro te k to ra to w i Czech i M oraw . N ajnow sza p ra c a sta n o w i w części k o n ty n u a c ję ty c h bad ań , w ychodząc je d n a k znacznie poza p ro b lem aty k ę czeską i słow acką. B r a n d e s p o d ją ł bow iem za d an ie u k az a n ia sy tu a c ji trze ch rządów
