Żbikowski, Andrzej
"Oczerki istoriczeskoj gieografii
Mołdawii XIII-XV wieka", Łazar L.
Polewoj, Kisziniew 1979 : [recenzja]
Przegląd Historyczny 71/2, 373-377
1980
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,
gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych
i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie
w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,
powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego
i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.
przeważały racje polityczne nad ekonomicznymi jest widoczna w Senegambii8. Rzuca to nowe i ciekawe światło na przeszłość polityczną i gospodarczą intere sującego nas terenu. Był on związany z gospodarką atlantycką, ale świadomie i zgodnie z własnymi potrzebami regulował intensywność tego związku. Z kon kluzji tej wynikają dalsze postulaty badawcze, ale nie tutaj miejsce tna dch przedstawienie. Wypada zachęcić autora, by w (przyszłości szerzej potraktował powiązania obszarów nadnigeryjskich ze strefą atlantycką, bo od X V —XVI w. miały one nie mniejsze znaczenie dla Sudanu Zachodniego niż wzorowo przez niego omówione kontakty Nadnigrza poprzez Saharę ze światem arabskim.
Pierwsza połowa XVIII w., a szczególnie lata czterdzieste—pięćdziesiąte były dla społeczeństw nadnigeryjskich okresem nieurodzajów, głodów, epidemii i wszel kich innych klęsk elementarnych. Wzrosła także presja koczowników na tereny osiadłe na całym pasie styku pustyni z sahelem. Klimat tej strefy odznacza się cyklicznością, której przyczyny jeszcze w pełni nie wyjaśniono. Po kilku latach mokrych z dobrym urodzajem następuje zawsze kilka lat suchych grożących gło dem. Ludność zdawała sobie sprawę z tej cykliczności i gromadziła zapasy na lata głodne. Ten naturalny porządek w przyrodzie został jednak zachwiany w po łowie XVIII w. ». Zmiany klimatyczne zmusiły plemiona Maurów do przejścia wraz ze swymi stadami Senegalu, a Tuaregów Nigru. Rolnicy z tych samych powodów, musieli emigrować dalej na południe w poszukiwaniu ziem zdatnych do uprawy. Nacisku Tuaregów nie należy więc (uzasadniać względami tylko po litycznymi, łatwością zdobyczy nad Nigrem.
Autor barwnie i słusznie pisze o islamie i jego wielorakich funkcjach w spo łeczeństwach nadnigeryjskich. Może warto byłoby silniej podkreślić ogrom wy siłku inwestycyjnego, jaki spadał na tamtejsze państwa w związku z propagandą islamu. Wysiłek, ina jaki zdobyły się Mali i Songhaj, a potem ich spadkobiercy, może być e powodzeniem przyrównany do brzemienia, jaäcie spadło np. na Słowian przyjmujących chrzest. Kościoły budowano w Europie niekiedy przez całe stu lecia, zatem łączące się z tym koszty rozkładały się na wiele pokoleń. W Sudanie Zachodnim meczety budowano w 'banko, było to i tańsze i szybsze, ale budowle te były nadzwyczaj nietrwałe i każde prawie pokolenie zaczynało te 'podstawowe inwestycje prawie od początku.
„Historia Mali” wydana przez Ossolineum w serii popularnonaukowej roz strzyga chyba, przynajmniej na gruncie historii, kto winien zajmować się popu laryzacją nauki. Na pewno sami historycy i to właśnie specjaliści w określonej dziedzinie, autorzy nie tylko dysponujący „łatwym piórem”, ale aktywni badacze, znający na wylot przedmiot, o ‘którym piszą, najnowszą literaturę, źródła, szczo
drze korzystający ze swego przede wszystkim dorobku naukowego. Tylko oni potrafią zapewnić pracom popularnonaukowym wysoki poziom, historii nowych sympatyków, a Afryce oddanych przyjaciół.
Bronisław Nowak
Lazar L. P o l e w o j , Oczerki istoriczeskoj gieografii Mołdawii
X III—XV wieka, Izdatielstwo „SztiŁnca” , Kisziniew 1979, s. 201,
mapy 4.
Najnowsza praca Ł. L. P o l e w o j a , mimo dosyć ostrożnego tytułu, jest próbą wszechstronnego przedstawienia najważniejszych problemów gospodarczych i spo
S T a m ż e t. I , s. 15« n n .
8 T a m ż e t . III, S u p p le m e n t a r y E v id e n c e , s. 3—7. J e s t t o o m ó w i e n i e w a r u n k ó w k li m a t y c z n y c h i k lę s k e l e m e n t a r n y c h n a t e r e n i e s z e r o k o r o z u m i a n e j S e n e g a m b ii, a w i ę c t a k ż e nn z n a c z n e j p o ł a c i z ie m z a c h o d n ic h h i s t o r y c z n e g o M a li, S o n g h a j u , p a ń s t w B a m b a r a i ic h s p a d k o b i e r c ó w . T u t a k ż e ź r ó d ła d o t e g o z a g a d n ie n ia i d a ls z a lit e r a t u r a .
374 R E C E N Z J E
łecznych Mołdawii doby powstawania niezależnego państwa. Autor, czołowy obok N. A. M o c h o w a i E. M. P o d g r a d s k i e j *, praedstawiciel środowiska zwią zanego z kiszyndowskim oddziałem AN ZSRR, podejmując tematykę demografii i geografii historycznej, ujawnił nowy, prawie nieznany obszar rzeczywistości historycznej średniowiecznej Mołdawii.
Praca będąc kontynuacją ^starszych badań jest niejako ich podsumowaniem*. Warta odnotowania jest baza źródłowa, poszerzona głównie o materiały pocho dzące z badań archeologicznych oraz bardziej dojrzała, skonfrontowana z litera turą przedmiotu strona metodyczna pracy.
Książka składa się z dwóch części. Pierwsza o charakterze analitycznym przedstawia stan osadnictwa wiejskiego i miejskiego Mołdawii od XIII do pierw szej połowy X V rwieku. Zadanie to ze wzglęidu na trudności źródłowe jeist wyjątko wo ciężkie *. Wyniki badań archeologicznych dają materiał niepewny chronologicz nie i mogą służyć wyłącznie jako uzupełnienie. Jedynym sposobem jest .retrosipekcja
danych o osadnictwie znanych z materiału XV-wiecznego. Aby móc dokonać tej operacji trzeba ustalić najbardziej prawdopodobny okres istnienia osady wiejskiej przed jej pojawieniem się w dokumencie. Z pomocą przyszła autorowi obserwacja prawidłowości w formowaniu się topanimów wsi mołdawskich. W większości w y padków osady znane z X V i XVI wieku nie przyjmowały od razu pełnego topo- nimu. Najczęściej występowały trzy fazy formowania się pełnej nazwy: pierwotna, najbliższa momentu założenia wsi, typu „wieś gdzie jest Negsz”, „wieś gdzie dom Pitika” , przechodnia zachowująca imię założyciela lub pierwszego właśoiciela lecz wskazująca na dawność wsi, np. „wieś gdzie był lilia” oraz pełna końcowa forma toponimu nieokreślonej dawności, np. „Władymirowcy” (s. 12). Czas pojawienia się nowej formy nazwy mógł zależeć od nie dających się przewidzieć przyczyn, jak np. potrzeby wystawienia nowego dokumentu. Nie zmienia to jednak faktu, że w większości wypadków dla poszczególnych wsi mołdawskich da się odnaleźć w dokumentach co najmniej dwie kolejne nazwy. Nie zaobserwowano także w y padków zastąpienia toponimu pełnego toponknem w formie pierwotnej lub prze chodniej. Nazwa w pełni wykształcona zawsze była zastępowana inną pełną nazwą. Zastosowana przez Polewoja metoda statystyczna (aneks 1) pozwoliła ustalić przeciętne okresy pojawiania isię poszczególnych form toponimów od hi potetycznego momentu założenia osady. Nazwa pierwotna pojawiła się średnio po 32 latach (przedział 16—48 lat) od momentu nadania „pustkowia” lub „miejsca” , przejściowa po GA (przedział 56—72 lata) i pełna po 102 (przedział 73—131 lat). Tak więc w momencie ustalenia hipotetycznego wieku osady znanej z dokumen tu pisanego, autor mógł metodą retrospkecji próbować ustalić liczbę punktów osadniczych istniejących w połowie X IV wieku, czyli sporządzić „mapę retro spektywną osadnictwa” . Te ustalenia posłużyły za punkt wyjścia do dailszyioh badań, głównie nad dynamiką osadnictwa w X IV —XV wieku oraz demografią historyczną wsi mołdawskiej. Pozwoliło to autorowi określić stan osadnictwa pod koniec X IV wieku na około 1400 punktów osadnictwa i roczny ich wzrost o 0,7°/o. Oznaczałoby to podwojenie liczby wsi od połowy X IV wieku (850 wsi) do połowy wieku X V (1600 wsi). Niezgodność tak wysokiego tempa osadniczego z możliwym przyrostem naturalnym ludności wiejskiej potwierdza znaną wcześniej z badań archeologicznych i lingwistycznych tezę o silnej kolonizacji! terenów mołdawskich
1 N . A . M o c h o w , M o łd a w ia e p o k i f e u d a llz m a , K is z in i e w 1964; t e n ż e , F o r m l r o w a n l j e m o ld a w s k o g o n a r o d a ł o b r a z o w a n l je M o łd a w s k o g o g o s u d a r s t w a , K is z in ie w 1959; E . M . P o d - g r a d s k a j a , T o r g o w y j e s w ja z t M o łd a w ii s o L w o w o m w X V I — X V I I w ie k a c h , K is z in ie w 1968. , 2 К is t o r i c z e s k o ) d e m o g r a f i i M o łd a w ii X I V w ie k a . M e t o d r e t r o s p e k t iw n o g o a n a liz a a k t o w y c h m a t e r ia łó w , i [ w :] K a r p a t o d u n a js k t je z i e m l i w s r e d n i j e w i e k a , K is z in ie w 1975, s. 70— 93. » Z a c h o w a ł o s ię t y l k o 12 d o k u m e n t ó w m o łd a w s k i c h o 30 o s a d a c h m ie js k ic h .
R E C E N Z J E
375
co najmniej od połowy XIV wieku. Wykorzystując wszechstronnie dokumentację źródłową Polewoj ustalił dwa etapy kolonizacji: pierwszy w początkach X IV wie ku związany z osłabieniem państwa tatarskiego i opuszczeniem terenów podkar packich przez Ordę, drugi rozpoczęty w połowie X IV wieku, a trwający do lat trzydziestych wieku X V wiążący się z powstaniem państwa mołdawskiego i w y parciem z terenów między Dniestrem i Prutem resztek koczowników tatarskich. Stosując metodę lingwistyczną do badania toponimów osad wiejskich autor ustalił terytoria, z jakich wyszły falle kolonizacyjine. Mimo prawidłowo ustalonych kie runków migracji budzi wątpliwości interpretacja przyczyn tych procesów. Tak na przykład iprzyczyny migracji z Siedmiogrodu widzi Polewoj wyłącznie we wzroście ucisku feudalnego na tym terytorium. Teza ta nie została jednak wystar czająco poparta. Wydaje się, że należy tu wziąć pod uwagę inne przyczyny ekonomiczne: możliwość względnego przeludnienia w Siedmiogrodzie, związanego z ekstensywną gospodarką rolniczą wymagającą dużych terenów pod uprawy. Ostateczne rozwiązanie tego problemu wymaga dalszych badań szczegółowych.
Określenie stanu sieci miejskiej zostało dokonane znacznie mniej efektownie. Autor opracował katalog 'najstarszych wzmianek źródłowych dotyczących miast i osad targowych, wzbogacony nielicznymi danymi archeologicznymi. Taik pogru powany materiał posłużył za podstawę do hipotetycznej typologii „siposobów” powstawania miast mołdawskich. Polewoj wyróżnił ich cztery: rezydencjonalno- -obrormy (Chocim), portowo-handlowy (Kilia, Białogród), górniczy i(Baja, Trotusz) oraz wiejski. Ten czwarty, według Polewoja najwažniej'Szy, gdyż najczęściej w y stępujący, przedstawiony został opisowo jako stopniowe wyodrębnianie się osady rzemieślniczo-handlowej z okręgu wiejskiego. W późniejszym idkresie pojawia się w niej rezydencja feudalna, do której następnie napływają cudzoziemscy osad nicy i która z czasem włącza się do krajowej lub nawet międzynarodowej w y miany handlowej. Sposób ten został zdefiniowany nieostro, a tym samym objął większość miast mołdawskich z Suczawą, Jasisaimd i Seretem. W praktyce nie można porównać go z trzema poprzednimi „typami” . Dyskusyjna wydaje się teza obniżająca znaczenie «działu osady w wymianie handilowej dla procesu wykształ cenia się miasta i przyznanie priorytetu koncepcji powstawania miast z centrów rzemieślniczych okręgów wiejskich. Trudno z nią pogodzić dalsze ustalenia autora dotyczące etnicznego składu ludności miejskiej, a przede wszystkim bardzo wczes ne pojawienie się w miastach mołdawskich kolonistów niemieckich, włoskich i ormiańskich, iktórych obeaność związana była z handlowymi funkcjami miast. Wydaje się, że niedoceniona przez autora koncepcja powstawania miast wokół istniejących wcześniej rezydencji feudalnych wymaga ponownego rozpatrzenia. Wyniki nowszych badań archeologicznych4, w swojej dzisiejszej, wstępnej fazie opracowania wskazują, iż w wielu wypadkach istniały znaczne różnice w funk cjach i strukturze „miasta” mołdawskiego w okresie przed i po napływie kolo nistów. W okresie sprzed ich napływu, niezbyt jasno określonym w czasie, znaczną rolę w życiu miasta odgrywał element feudalny: urzędnicy grodowi i załoga „zamku”. Niestety współczesne badania archeologiczne rzadko potrafią ustalić pierwszeństwo powstawania rezydencji czy osady rzemieśliniczo-targowej.
Druga część pracy o konstrukcji niezbyt jednoznacznej skupia w jedną całość kilka szkiców różnorodnych pod względem tematycznym oraz nierównych ma teriałowo i metodycznie. Najlepszy wydaje się szkic o rozmieszczeniu osadnictwa wiejskiego. Ma on za zadanie według słów autora „wydobycie cech specyficznych terytorialnej organizacji osadnictwa” , czyli określenie „form osadnictwa, ich
wza-* A n a liz y w y n i k ó w t y c h p r a c d o k o n a ł D . M . M a t e j w a r t y k u le C o n a ld e r e t ll p e m a r g in e a u n o r a s p e c t e s o c ia l e d e is t o r i e í o r a s e lo r m e d ie v a le r o m ln e , [ w : ] s t u d i l i i c e r c e t a r l ä e i s t o r ie v e c h e t. X V I I I , 1967, s . 47—61.
376 R E C E N Z J E
jemných związków, gęstości ludności osiadłej, jej liczebności, gęstości osadnictwa na poszczególnych terytoriach, liczebności osiedli” (s. 84). Trzeba przyznać, że ten bardzo ambitny cel został prawdę całkowicie spełniany. Sporządzone przez autora trzy mapy osadnicze dla okresu od połowy X IV wieku do połowy wieku XV pozwoliły wyróżnić etapy kolonizacji (Wiejskiej, wyodrębnić tereny najgęściej za ludnione, a więc międzyrzecze Seretu i Prutu oraz wykazać cechę charakterys tyczną tej kolonizacji, wielką koncentrację puinktów osadniczych w dolinach rzek wschodniej Mołdawii. Wykorzystując wyniki badań archeologicznych, klima tologii i biologii historycznej, Polewoj wykazał, że główny pas osadnictwa w koń cu XIV wieku objął tereny lesiste <58°/o wsi) i lasostepu (42°/o wsi). Do połowy wieku X V tereny stepowe położone we wschodniej części Mołdawii pozostawały prawie niezasiedlane. Porównanie map osadniczych z połowy X IV wieku i połowy wieku X V uwypukliło także problem osadnictwa wewnętrznego, wypływający Dyć może ze względnego nasycenia terytoriów zachodnich i popierania przez w o jewodów mołdawskich kolonizacji nowozdobytych terenów wschodnich. Motywację
stricte ekonomiczną potwierdzają opracowane przez Polewoja wskaźniki gęstości
ludności wiejskiej na Podkarpaciu i Bukowinie, znacznie wyższe niż w centralnej Mołdawii. Ciekawa wydaje się konstatacja, że centralny układ rozmieszczenia ludności rolniczej wykształcony w połowie X V wieku, przetrwał prawie bez zmian do połowy X IX w. Mniej oryginalna, lecz także wartościowa jest map» etnicznej przynależności ludności wiejskiej Mołdawii w wiekach XIV i XV, oparta na badaniu nazw punktów osadniczych. Pozwoliła ona wyróżnić dwa „areały etniczne osadnictwa” , słowiański i wołoski, z szerokim pasem wzajemnego Ich przenikania oraz szereg enklaw osadniczych z taponimami pochodzenia węgier skiego, południowosłowiańskiego i bułgarskiego. Trzeba pamiętać, że wszystkie tego typu mapy mają charakter hipotetyczny.
Dwa następne rozdziały poświęcone są kształtowaniu się rynku towarowo- -pteniężnego w X IV —XV-Wiec znej Mołdawii oraz formowaniu się tzw. mołdaw skiego szlaku handlowego. Pierwszy oparty został na geografii rozmieszczenia skarbów monet na terenach średniowiecznej Mołdawii. Charakterystyka rynku wewnętrznego na podstawie tego typu źródeł wymaga jednak ogromnej ostroż ności. Duże nagromadzenie skarbów może świadczyć zarówno o intensywnym jak i biernym {tezauryzacja) udziale ludności w wymianie handlowej. Podobne wąt pliwości budzi ocena intensywności wymiany handlowej na tranzytowych szlakach biegnących przeiz Mołdawię dokonana na podstawie tego samego typu źródeł. Także proweniencja państwowa znalezionych monet nie wystarcza dla określenia pochodzenia kupców uczęszczających wspomniane szlaki. Wątpliwości te dotyczą przede wszystkim oceny Intensywności wymiany handlowej na tzw. „drodze moł dawskiej” łączącej tereny położone na północ od Karpat z Morzem Czarnym. Opublikowane do tej pory materiały źródłowe pochodzące iz XIII i X IV w iek u 5 nie dostarczają bezpośrednich argumentów przemawiających za rozwiniętą przez autora tezą o intensywnych kontaktach Lwowa i powstających w tym czasie miast mołdawskich z portami Morza Czarnego. Kilia, a chyba także d Białogród w XIV w. były przede wszystkim wielkimi emporiami zbożowymi zaopatrującymi miasta genueńskie na Krymie oraz Konstantynopol. Mimo pewnego rozszerzenia asortymentu eksportowanych' towarów pozostały głównie portami zbożowymi aż do końca wieku XV*. 6 C h o d z i t u p r z e d e w s z y s t k i m o p u b li k o w a n ą n ie d a w n o i w y k o r z y s t a n ą p r z e z P o l e w o j a e d y c j ę G . P i s t a r i n o , N o t a l g e n o v e s l in О Џ т е т а т е . A t t l r o g a t l a C h llla d a A n t o n i o d i P o n z o (1360— 1361), B o r d i g h e r a 1971. 1 e C o d ic e d l-p lo m a tlc o d e lle c o l o n i e t n u r o -lig u r i t . V I , e d . P . A . V i g n a, G e n o v a 1868, s. 114, 368, 808.
Na zakończenie warto wspomnieć o jeszcze jednym ciekawym spostrzeżeniu Polewoja. Na podstawie materiałów archeologicznych spróbował oin odtworzyć zasięg terytorialny oddziaływania osady miejskiej na otaczający ją krąg rolniczy. Tablica X IV (s. 147) przedstawia w jakiej odległości od najbliższego ośrodka rze- mieślniczo-targowego zostały znalezione wyprodukowane tam towary. Odległość ta wynosiła dla wyrobów ceramicznych średnio 10—15 km, a w wypadku Sucza- wy i Botoszan dochodziła do 30 km. Zasięg rozprzestrzeniania się wyrobów jubilerskich i moinet był znacznie niższy i wynosił średnio 5— 10 km. Zestawiając te damę z podaną wcześniej (s. 78) przeciętną odległości między osadami rze- mieślniczo-targowymi, wynoszącą dla centrum kraju 30—50 km otrzymujemy ciekawą informację o roli sdeci miejskiej dla funkcjonowania rynku wewnętrzne go w średniowiecznej Mołdawii.
Andrzej Zbikowski
Goroda Sibiri (ekonomika, uprawienie i kultura gorodow Sibiri w dosowietskij pieriod), pod red. O. N. W i ł к o w a, Izdatielstwo
„Nauka”. Sibirskoje otdielenie, Nowosibirsk 1974, s. 300; Istorija go
rodow Sibiri dosowietskogo pierioda (XVII—naczalo X X w.), pod red.
O. N. W i l k o w a , Izdatielstwo „Nauka” . Sibirskoje otdielenie, Nowo sibirsk 1977, s. 304; Goroda Sibiri (epocha fieodalizma i kapitalizma) pod red. O. N. W i ł k o w a , Izdatielstwo „Nauka”. Sibirskoje otdie lenie, Nowosibirsk 1978, s. 336.
Trzy książki wymienione w nagłówku nie tworzą formalnie serii wydawni czej. Jednak łączy je nie tylko osoba redaktora, wydawnictwo, powtarzające się we wszystkich trzech tomach nazwiska autorów rozpraw {w pierwszym tomie jest ich 14, w dwóch następnych po 19), ale przede wszystkim tematyka i wspólna koncepcja badań nad historią miast Syberii. Można je zatem uważać za części większego przedsięwzięcia naukowego i wydawniczego, i spróbować dokonać ich łącznej oceny.
Każdy tam został podzielony na kilka części opatrzonych osobnymi tytułami, jednakże ani podział ten nie jest jasny, ani tytuły nie zawsze odpowiadają treści umieszczonych ipod nimi studiów, toteż nie czujemy się zobowiązani do respek towania go. Tematyka jest bardzo różnorodna. Niektóre rozprawy poświęcono poszczególnym miastom lub grupom miast; brak jedynie prac omawiających łącz nie wszystkie miasta syberyjskie, chociaż mimo ogromnego obszaru Syberii i jej wielkiego zróżnicowania geograficzno-gospodarczego dałoby się zaobserwować pe wne cechy wspólne dla urbanizacji całej tej krainy. Inne omawiają wybrane zagadnienia: gospodarkę, sprawy społeczne, kulturę, dzieje budownictwa, proble my metodologiczne. Z góry trzeba też powiedzieć, że rozmaita jest wartość po szczególnych prac: jedne oparte są na wnikliwej analizie źródeł, inne stanowią tylko kompilację nie wykraczającą poza ustalenia dotychczasowej literatury his torycznej.
Wszystkie miasta syberyjskie, niezależnie od tego czy powstały jeszcze w XVI w., czy w XVII, XVIII lub dopiero X IX stuleciu, miały kilka rysów wspólnych. Wszystkie zostały założone przez rosyjskich zdobywców i kolonizato rów, pierwotnie wyłącznie jako siedziby władzy, ośrodki administracyjne i wojs kowe, z czasem dopiero przekształcały się we właściwe miasta i centra życia gospodarczego, przy czym aż do rewolucji socjalistycznej dominowały w nich funkcje handlowe i ludność kupiecka, a nie rzemiosło ani przemysł. Były to więc typowe miasta kolonialne. Bardzo ważnym okresem w dziejach miast syberyj skich, zwłaszcza Zachodniej Syberii, były stulecia XVII i XVHI, kiedy to więk szość z nich przekształciła się z ośrodków administracyjno-garmzonowych, z
