R E C E N Z J E
349
Autor dokonał w swej pracy zadziwiającej w olty. Zebrał dużą ilość dowo dów św iadczących o braku działalności tzw. ruchu 20 lipca w terenie po to, by w ykazać, iż tylko ten ruch zasługuje na uwagę i uznanie. Pom ija on takie zdaw ałoby się oczyw iste fakty, jak to iż ruch ten m iał bardzo ograniczony za sięg, w ykazał dużo niezdecydowania i niezorganizowania i ostatecznie rów nież celu nie osiągnął, skończył się fiaskiem ; ponadto straty spowodow ane przez n ie przem yślane w ystąpienie „nowoczesnego” ruchu okazały się w cale niem ałe. W e dług danych angielskich za udział w ruchu 20 lipca aresztowano bowiem k ilk a naście tysięcy osób. W yroki śm ierci objęły jak wiadom,o osoby bardzo w ysoko postaw ione. W nioski Steinberga nie są w ięc w pełni uzasadnione i w ym agają pew nych korektur. Natom iast analiza stanu faktycznego jest bardzo solidna i przynosi w iele ciekaw ych ustaleń.
Anto ni Czubiński
Czesław M a d a j c z y k , P olityka III R zeszy w oku pow anej P o l
sce t. I, s, 664; t. II, s. 528, W arszawa 1970.
Lata okupacji hitlerow skiej w Polsce wzbudzają nadal zainteresow anie w ielu dyscyplin naukowych. Problem atyką okupacyjną zajm ow ali się w pierwszym ćw ierćw ieczu Polski Ludowej i pośw ięcają jej aktualnie sporo uwagi historycy dziejów politycznych, gospodarczych, kultury, ustroju, w ojskow ości, ruchu robot
niczego i w ychow ania, dalej prawnicy, ekonom iści, lekarze, pedagodzy, psycho lodzy i socjolodzy. Skoncentrow anie rów nocześnie w ysiłk ów aż tylu i to róż nych dziedzin nauki na tem atyce okupacyjnej w ynika nie tylko z jej olbrzymiej w agi naukowej, ale rów nież i stałej aktualności politycznej. Te dwa im pulsy, naukowy i polityczny, rodziły w minipnym ćw ierćw ieczu Polski Ludowej coraz nowe pom ysły badawcze, rozszerzały krąg osób twórczo zajm ujących się d zie jami tego najtragiczniejszego w naszej najnowszej historii okresu, jakim dla narodu polskiego ' była hitlerow ska okupacja. D zięki intensyw nej pracy w ielu uczonych i zespołów badawczych oraz wydatnej pomocy państwa, w tym rów nież finansow ej, rosła nasza w iedza o okupowanej Polsce, uzyskiw aliśm y roz w iązanie coraz nowych problem ów naukowych. Z estaw ienie publikacji naukowych traktujących o okupacji w Polsce stanowiłpby już dzisiaj pokaźny tom b ib lio graficzny. D okładniejsza jednak analiza tego drukowanego dorobku naukowego w ykazuje także w iele jego ujem nych stron, do których zaliczyć należy przede w szystkim charakter przyczynkarski dużej liczby rpzpraw, koncentrację dotych czasowych badaczy głów nie na tem atyce m artyrologii i ruchu oporu oraz, co najw ażniejsze, brak w ogóle syntetycznego opracowania dziejów okupacji w P ol sce. W ypełnienia tej ostatniej dotkliw ej w naszej literaturze historycznej luki podjął się Cz. M a d a j c z y k , św ietn y znawca problem atyki okupacyjnej nie t y lk o . P olsk i, ale również i inych podbitych przez hitleryzm krajów. Spod pióra w ięc bardzo kom petentnego uczonego w yszło olbrzymie, bo liczące praw ie 1200 stron druku dzieło „Polityka III Rzeszy w okupowanej P olsce”.
Cz. M adajczyk, decydując się na napisanie om awianej publikacji, stanął przed bardzo trudnym zadaniem. M usiał bowiem sam przeprowadzić badania nad w ielom a szczegółow ym i zagadnieniam i, do tego czasu nie opracowanymi. W ym a gało to od niego m iędzy innym i dokonania czasochłonnej kw erendy archiwalnej w kraju i za granicą, w tym rów nież w Bundesarchiv w Koblencji, do którego dotarł jako pierw szy z Polaków z kraju. W w yniku mrówczej pracy w w ielu archiwach i bibliotekach zgrom adził olbrzym i m ateriał faktograficzny, uzupełnio ny w drodze ankiet i w yw iadów , który praw ie w całości zużytkował w swoim m onum etalnym dziele. Dzięki temu praca przynosi w iele nieznanych dotąd fa k
350
R E C E N Z J Etów o podstaw ow ym znaczeniu dla oceny szeregu skom plikow anych procesów życia okupacyjnego w Polsce.
Książka Cz. M adajczyka o polityce III Rzeszy to nie tylko bogactwo faktów , ale także i problem ów, częściowo zupełnie nowych, częścipwo ponownie głęboko przem yślanych, przedstaw ionych w sposób daleki od uproszczeń, tak często n ie stety spotykanych w niektórych naszych opracowaniach dotyczących drugiej w o j ny św iatow ej. M adajczyk nie pom inął ani zagadnień zaliczanych do drażliwych lub delikatnych, jak np. sprawa kościoła katolickiego czy też RGO, ani też nie zaw ahał się przedstaw ić poglądów przeciwników. Zasada audiatur et altera pars, często w recenzow anej pracy stosowana, pozw oliła na w ypow iadanie bardzo w y w ażonych i obiektyw nych sądów. D zięki takiem u postępow aniu autora otrzym a liśm y pierw sze w naszej literaturze historycznej stojące na w ysokim poziom ie naukowym w szechstronne studium o polityce III Rzeszy na okupowanym tery torium jej wschodniego sąsiada; doczekaliśm y się w reszcie po dwudziestu pięciu latach od zakończenia w ojny pierwszej syntezy dziejów okupacji w Polsce. Tej palm y pierw szeństw a nikt już Cz. M adajczykowi nie odbierze.
Zgodnie z intencją autora celem recenzowanej publikacji m iało być om ów ie nie polityki okupanta na ziem iach polskich. W rzeczyw istości zaś dwutom owe studium Cz. M adajczyka przynosi w ięcej aniżeli zapowiada jego tytuł. Autor zdecydow ał się, i słusznie, na przedstaw ienie rów nież reakcji społeczeństw a polskiego na poczynania w ład z hitlerowskich. W tym kontekście żałować należy że nie postaw ił on przysłow iow ej kropki nad i, w postaci poświęcenia kilku stron druku w ogóle ruchow i oporu w Polsce. Ten niedosyt odczuwa się przy czytaniu książki, a prof. Cz. M adajczyk jest rów nież w tej dziedzinie św ietnym specjalistą, co udpwodnił sw ym w ystąpieniem na konferencji naukowej p ośw ię conej drugiej w ojnie św iatow ej, zorganizowanej w m aju 1970 r. w M oskwie.
Obfitość m ateriału źródłowego, jakim dysponow ał autor, i m nóstw o proble m ów, które postanow ił przeanalizować, nastręczały mu zapewne trudności w e w ła ściw ym skonstruow aniu pracy. Rzecz zrozumiała, że autor w ybrał jeden z m oż liw ych w ariantów konstrukcji, ale czy najlepszy? Osobiście mam co do tego w ątpliw ości. W obecnym układzie treści np. polityka ludnościowa w ładz .okupa cyjnych jest om awiana nie tylko w kilkunastu rozdziałach, ale rów nież i w ra mach kilku odrębnych części, co w konsekw encji prowadzi do rozbicia problemu, nie ułatw ia śledzenia toku w yw odów autora oraz czyni publikację trudną w czy taniu, na co zw rócił uw agę już jeden z recenzentów Czyż bowiem takie zagad nienia jak w ysiedlan ie i przesiedlanie ludności polskiej, osadnictwo Niem ców, zagadnienie zagłady Żydów, ludobójstw o, świadom e w yniszczanie w obozach przez pracę, nie są częściam i składow ym i pojęcia polityki ludnościpwej? U jęcie tych w szystkich k w estii w jednej części, w następujących po sobie rozdziałach, uczyniłoby pracę bardziej przystępną dla szerszego kręgu czytelników i zapo biegło roztrząsaniu te g o ’ sam ego problem u na różnych, odległych nieraz pd siebie stronach książki. N ie przekonuje m nie rów nież um ieszczenie w dwóch róż nych częściach om ówienia takich zagadnień, jak organizacja powszechnego przy m usu pracy i zm iany w zatrudnieniu, ściśle ze sobą się w iążących. Pożądane byłoby rów nież połączenie rozważań o cenach ze stosunkam i rynkowym i.
W ątpliwości budzą także niektóre twierdzenia autora. Na s. 517 w tom ie I jest w zm ianka o dokonywaniu przenoszenia m ajątku przez НТО głów nie na D'UT. W artościowo biorąc, DUT otrzym ała tylko n iew ielki odsetek skonfiskow anego przez НТО m ajątku ludności. Część bowiem polskiego i żydow skiego mienia, znajdującego się w posiadaniu НТО, przejęłp państwo i w ładze samorządowe,
i S t. H e r b s t , M a d a j c z y k a „ P o l i t y k a I I I R z e s z y w o k u p o w a n e j P o l s c e ”, „ K u l t u r a ” n r 39 z 27 w r z e ś n i a 1970.
R E C E N Z J E
351
bardzo dużą liczbę nieruchom ości i ruchomości sprzedano osobom pryw atnym (np. w przem yśle i handlu), w iele obiektów w raz z ich w yposażeniem zostało przekazanych odpłatnie bądź też nieodpłatnie różnym spółkom, jak np. Grund stücksgesellschaft der НТО (GHTO), Die H andwerksaufbau Ost GmbH, Die H o tel- und G aststättengesellschaft mbH itp. Prawdą jest natom iast, że DUT otrzy mała w iele gospodarstw rolnych od Ostdeutsche L andbew irtschaftungsgesellschaft mbH (przemianowej od 1 lipca na R eichsbew irtschaftungsgesellschaft mbH), uprawnionej do konfiskow ania obiektów rolnych (НТО nie przeprowadzała w rol n ictw ie konfiskat) -. N ie odpowiada rów nież praw dzie twierdzenie o niedobo rach zboża w kraju W arty i uzupełnianiu tego deficytu przez przywóz z R ze szy (t. I, s. 542). Kraj W arty dostarczył Rzeszy następujące ilości zbóż: w r. 1940/41 — 253 tys. ton i w r. 1941/42 — 545 tys. ton, a w ięc w tym ostat nim roku w ięcej niż w yn osił w 1937 r. eksport Polski. Duże ilości zboża do Rzeszy wywożono rów nież i w latach następnych. Z N iem iec przywożono jed y nie n iew ielkie ilości zboża sie w n e g o 3. N ieścisła jest także podana przez Madaj- czyka data rozpoczęcia grabieży w Polsce dzieł sztuki (październik 1939). Na tak zw anych ziem iach wschodnich w cielonych do Rzeszy już w e w rześniu 1939 r. znalazło się w posiadaniu N iem ców w iele dzieł sztuki, m iędzy nimi zdeponowane w Muzeum w Kórniku i w Muzeum Czartoryskich w P leszew ie4. Zbyt zaniżone dane statystyczne podaje Cz. M adajczyk odnośnie do przesiedleń ludności w e w nątrz poszczególnych okręgów adm inistracyjnych (tak zwane w kraju Warty
Verdrängung, a na Pomorzu Interne Umsiedlung). Autor przytacza w tym przy
padku oficjalne dane niem ieckie, które nie obejmują przesiedleń ludności p ol skiej dokonanych w pierwszych m iesiącach okupacji, przenoszenia Żydów z zaj m owanych przez nich do tego czasu m ieszkań do gett, ani też zmiany m ieszkań przez Polaków w tym sam ym budynku (zmuszanie przez w ładze h itlerow skie do opuszczania m ieszkań lepszych na rzecz znajdujących się w piwnicach i na stry chach oraz m ieszkań m niejszych). Różnica w tym przypadku w ynosi kilkaset ty się cy osób 5. N ie brak w recenzowanej publikacji też i drobniejszych potknięć °. N ie które z nich w ym ien ił już prof. St. H e r b s t 7. Za część tych niew łaściw ości nie można obw iniać autora, gdyż z powodu przeciągającego się druku pracy (ponad
2
lata) nie m ógł on w ykorzystać najnowszej literatury.W ym ienione uw agi krytyczne, częściowo zapew ne dyskusyjne, nie obniżają w ysokiej rangi naukowej om awianej publikacji. K siążka ta jest. osiągnięciem p io nierskim i w nosi trw ałe w artości do rozwoju polskiej nauki historycznej.
Czesław Łuczak 2 W A P P o z n a ń , z e s p ó ł T r e u h a n d s t e ł l e P o s e n n r 1; D e u t s c h e s Z e n t r a l a r c h i v [ D Z A ] P o t s d a m , z e s p ó ł R e i c h s f i n a n z m i n i s t e r i u m n r 8014, s. 19—20. 3 D Z A P o t s d a m , z e s p ó ł R e i c h s m m i s t e r i u m f ü r E r n ä h r u n g u n d L a n d w i r t s c h a f t n r 2632, s. 129—140. 4 W A P P o z n a ń , z e s p ó ł D e r C h e f d e r Z i v i l v e r w a l t u n g b e i m M i l i t ä r b e f e h l s h a b e r P o s e n n r 54, s. 35 і 40. ß D o c u m e n t a O c c u p a t i o n í s t. V I I I , P o z n a ń 1969, s. X I —X I I. β N p . C z. M a d a j c z y k p o d a j e , ż e N i e m c y p o d c z a s w y c o f y w a n i a s ię z a m o r d o w a l i w o b o z ie k o n c e n t r a c y j n y m w Z a b i k o w i e 200 o s ó b (t. I I , s. 383), p o d c z a s g d y w r z e c z y w i s t o ś c i r o z s t r z e l a l i b ą d ź s p a l i l i ż y w c e m 160 o s ó b . H o h e n s t e i n b y ł b u r m i s t r z e m w P o d d ę b i c a c h , a n i e w ó j t e m itp . 7 S t. H e r b s t , o p . c it.
