Iris Fischer
Obóz dla polskich "Displaced
Persons" w Haltern 1945–1948
Przegląd Historyczny 100/1, 105-111
2009
Düsseldorf
Obóz dla polskich
D is p la c e d P e r s o n s
w Haltern
1945-1948
Choć ofiary deportacji przeprowadzanych w latach 1939-1945 przez narodowosocja-
listyczne Niemcy (nazwane przez aliantów Displaced Persons, DP) stały się po drugiej woj
nie światowej istotną częścią społeczeństwa niemieckiego, mało kto dzisiaj wspomina ich
los. Takie problemy jak codzienna walka o byt, odbudowa zniszczonego kraju, czy wypę
dzenia okazały się ważniejsze niż los tzw. dipisów, których usunięto ze zbiorowej pamięci
Niemców. Dopiero od kilku lat historycy zajmują się losem tej grupy. Szczególnie inten
sywne badania prowadzi się na poziomie regionalnym.
Już we Francji, wyzwalanej od czerwca 1944 r., alianci zetknęli się z problemem de
portowanych — robotników przymusowych, jeńców wojennych, więźniów obozów kon
centracyjnych. Uświadomiło im to skalę problemu, z jakim mogą spotkać się w granicach
Rzeszy. Wydano więc pierwsze zarządzenia obejmujące swym działaniem również dipi
sów. Miały one zapobiec niekontrolowanemu przemieszczaniu się tych osób, mogącemu
przeszkodzić bieżącym operacjom wojskowym. Starano się też nie dopuścić do wybuchu
epidemii oraz znaleźć Niemców nieobciążonych nazistowską przeszłością, których można
by wykorzystać do zorganizowania tymczasowej administracji oraz denazyfikacji (miało
to niemałe znaczenie również w kontekście dipisów). Głównym zadaniem alianckich
władz okupacyjnych wobec DP było zapewnienie im dachu nad głową, pracy, ochrony
przed przemocą ze strony ludności niemieckiej, a także zorganizowanie szybkiej i plano
wej repatriacji bądź emigracji1. Pomóc w tym miała United Nations Relief and Rehabilita
tion Administration (UNRRA). Jednocześnie alianci musieli zapewnić żywność, wodę,
energię elektryczną, zakwaterowanie oraz pomoc medyczną także Niemcom, w tym
uchodźcom, wysiedlonym i ewakuowanym2.
Szybka repatriacja DP nie była możliwa. W dodatku zniszczenie infrastruktury i sub
stancji mieszkaniowej utrudniało życie i zaopatrzenie ludności. Na przykład w strefie bry
tyjskiej w maju 1945 r. na 13 tys. km dróg, tylko ok. 1 tys. km było przejezdnych; z jednym
1 M. P r o u d f o o t , European Refugees: 1939-1952, a study in forced population movement, London 1957, s. 162n.
2 U . S c h n e i d e r , Nach dem Sieg: Besatzungspolitik und Militärregierung 1945, [w:] Die britische Deutsch land- und Besatzungspolitik 1945-1949, red. J. F o s c h e p o t h , R. S t e i n i n g e r , Paderborn 1989, s. 49-57.
106
IRIS FISCHERwyjątkiem zniszczone były wszystkie mosty na Renie a porty zostały zablokowane przez
wraki. Wszystko to bardzo utrudniało repatriację3.
Katastrofalnie przedstawiało się zaopatrzenie. W połowie 1946 r. w strefie brytyj
skiej dzienna norma żywieniowa wynosiła 1 050 kalorii na osobę (dwie kromki chle
ba z odrobiną dżemu, łyżka zupy mlecznej i dwa małe ziemniaki). W strefie francuskiej
norma wyżywieniowa była jeszcze niższa i wynosiła 900 kalorii. Na skutek złej sytuacji zao
patrzeniowej rozwinął się czarny rynek. Kierownik Departamentu Zarządzania Gospo
darką w strefie brytyjskiej stwierdził latem 1946 r., że handel wymienny przybrał tak
ogromne rozmiary, iż choć odbywa się całkowicie jawnie, ścigać można co najwyżej poje
dyncze przypadki. Popierała go w dodatku dużą część społeczeństwa, dla którego czarny
rynek był często jedynym źródłem zaopatrzenia4.
Trudności aprowizacyjne, zniszczenie infrastruktury transportowej etc., odbiły się
również na zaopatrzeniu Displaced Persons i przyspieszyły decyzję aliantów skoncen
trowania ich w specjalnych obozach, określanych terminem assembly centers5.
Jeden z „polskich obozów” umieszczono w Haltern, niewielkiej miejscowości
w Północnej Nadrenii-Westfalii. Po zajęciu miasta alianci natknęli się tu na niewielki
obóz z jeńcami wojennymi i robotnikami przymusowymi zatrudnionymi głównie w rolnic
twie6. Latem 1946 r. znajdowało się w nim ponad 5,5 tys. Polaków7. Byli oni, po obywate
lach ZSRR, drugą największą grupą byłych robotników przymusowych umieszczonych
w tym obozie. Większość pracowała w czasie wojny w zakładach przemysłowych Zagłębia
Ruhry. Ponieważ Haltern zostało — w porównaniu z większością miast w Zagłębiu Ruhry
— zniszczone w niewielkim stopniu, stanowiło sprzyjające miejsce na duży obóz.
Bezpośrednio po wkroczeniu do miasta alianci rozpoczęli rekwizycję budynków
mieszkalnych, w ciągu zaledwie dwóch godzin usuwając z dzielnicy Haltern-W est ok.
3,8 tys. mieszkańców. Ponieważ zagwarantowano im powrót w ciągu kilku dni, mieszkańcy
zabrali ze sobą tylko niezbędne rzeczy. W rzeczywistości mogli powrócić do swoich miesz
kań dopiero 28 marca 1948, po rozwiązaniu obozu dla Displaced Persons. Znalezienie
zastępczego locum nie było łatwe, gdyż na terenie obozu — ogłoszonego obszarem
zamkniętym dla Niemców — znajdowało się 80% niezniszczonej zabudowy miasta
(418 domów z 869 mieszkaniami)8. Ciężka sytuacja mieszkaniowa stała się jeszcze
bardziej odczuwalna w Haltern jesienią 1945 r., gdy do miasta powróciło wielu jego
ewakuowanych obywateli.
Po repatriacji Rosjan latem 1945 r., największą grupę DP w strefie brytyjskiej stano
wili Polacy. Zimą 1945/1946 r. w obozach w Westfalii-Lippe znajdowało się ogółem 77 tys.
dipisów różnych narodowości. Repatriacja Polaków odbywała się opieszale. Jednym
z powodów był fakt, że zgodnie w umową zawartą w Jałcie, władze radzieckie do czasu
zakończenia repatriacji Rosjan odmawiały zezwolenia na przejazd przez swoją strefę
3 Ch. K l e ß m a n n , Doppelte Staatsgründung. Deutsche Geschichte 1945-1955, Bonn 1991, s. 45. 4 Ibidem, s. 47-49.
5 W. J a c o b m e y e r , Vom Zwangsarbeiter zum Heimatlosen Ausländer. Die Displaced Persons in West deutschland 1945-1951, Göttingen 1985, s. 25.
6 G. S c h w a r z e , Politischer Alltag in der Nachkriegszeit, [w:] Haltern. Beiträge zur Stadtgeschichte, red. F.-J. S c h u l t e - A l t h o f f , Dülmen 1988, s. 565.
7 United Nations Archives (dalej: UNA), PAG-4/3.0.11.2.0.2:71, File number 212, Land North Rhine Westphalia, Statistiken, April 1946-June 1947.
o k u p a c y jn ą t r a n s p o r t ó w z P o la k a m i. W m a j u 1 9 4 6 r. lic z b a D P s p a d ł a d o 6 8 ,5 ty s., z c z e g o p r a w ie 5 0 ty s. s ta n o w ili P o la c y . R e s z ta t o L itw in i, Ł o ty s z e , E s to ń c z y c y o r a z 4 ty s. J u - g o s ło w ia n 9.
P e r m a n e n t n e p r o b l e m y z a o p a t r z e n io w e n ie o m ija ły o b o z u . R a c je ż y w n o ś c io w e D P n ie ró ż n iły s ię b o w ie m o d r a c ji N ie m c ó w z a r ó w n o p o d w z g lę d e m lic z b y k a lo r ii, j a k i j a k o ś c i p r o d u k t ó w (c h le b b y ł t a k zły, ż e n ie k tó r z y , s z c z e g ó ln ie c h o rz y , n ie b y li w s t a n ie g o j e ś ć ) 10. C h o c ia ż a d m i n is tr a c j a m i a s t a s k a r ż y ła się n a j a k o ś ć z a o p a t r z e n i a , m o ż n a p r z y p u s z c z a ć , ż e d b a ła o t a k i r o z d z i a ł a r ty k u łó w s p o ż y w c z y c h , b y p o z o s t a w i ć ś w ie ż s z e p r o d u k t y d la m ie s z k a ń c ó w m ia s ta , g o r s z e z a ś p r z e k a z y w a ć n a p o t r z e b y o b o z u 11. N ie w y s t a r c z a j ą c e i z b y t j e d n o r o d n e w y ż y w ie n ie d o ty k a ło w p ie r w s z y m r z ę d z i e n o w o r o d k i, d z ie ci, k o b ie t y w c ią ż y i m a t k i k a r m ią c e . J u ż w g r u d n i u 1 9 4 6 r. p o d k r e ś l a n o w M o n t h ly N a r r a t i v e R e p o r t s U N R R A , ż e n a le ż y r o z w ią z a ć p r o b l e m n ie d o ż y w ie n ia ty c h g r u p 12. C ie r p ia ły s z c z e g ó ln ie d z ie c i, u k tó r y c h o b s e r w o w a n o n ie d o w a g ę , s z k o r b u t, a n e m i ę i k rz y w ic ę . T a k ż e d o r o s ły c h — z w ła s z c z a w y k o n u ją c y c h c ię ż s z e p r a c e fiz y c z n e — d o ty k a ły r ó ż n e s c h o r z e n ia d y s tr o f ic z n e 13. O d m a j a 1 9 4 7 r. s t a n z d r o w ia D P p o g a r s z a ł s ię c o r a z b a r d z i e j z p o w o d u zły c h w a r u n k ó w z a o p a t r z e n io w y c h (m .in . b r a k u p e łn o w a r t o ś c i o w e g o m l e k a d la d z ie c i) 14. S k u tk i e m te g o b y ła n ie z w y k le w y s o k a ś m ie r t e ln o ś ć d z ie c i w o b o z ie . W 1 9 4 7 r. 48 z 5 8 z g o n ó w z a p is a n y c h w k s i ę d z e p a r a f ia l n e j s ta n o w iły p r z y p a d k i ś m ie r c i n i e m o w l ą t15. Z je d n e j s t r o n y w y n ik a ło to z w y n is z c z a ją c y c h w a r u n k ó w w c z e ś n ie js z e j p r a c y p r z y m u s o w ej m a t e k , z d r u g ie j z f a k t u , ż e n ie d o ż y w io n e n ie m o w l ę ta b y ły b a r d z o w ra ż liw e n a d o le g li w o ś c i ż o łą d k o w o - j e li to w e i z a p a l e n ie p ł u c 16.
O g ó ln e o s ł a b ie n i e s y s te m u o d p o r n o ś c io w e g o w y n ik a ją c e z n ie d o ż y w ie n ia m ie s z k a ń c ó w o b o z u s k u tk o w a ło w ię k s z ą w r a ż liw o ś c ią n a in f e k c je 17. B e z p o ś r e d n i m n a s t ę p s tw e m n ie d o ż y w ie n ia b y ła g ru ź lic a , a p o ś r e d n i o ś w in k a , o d r a , k r z tu s ie c , s z k a r la ty n a , d y f te r y t i g ry p a . P e r s o n e l m e d y c z n y w o b o z a c h p r ó b o w a ł p r z e c iw d z ia ła ć r o z p r z e s t r z e n i a n i u się c h o r ó b p r z e z r e g u l a r n e s z c z e p i e n ia o r a z iz o la c ję c h o r y c h w s z p ita lu . B y ło t o j e d n a k t r u d n e , b o w ie m b r a k o w a ło n ie ty lk o m e d y k a m e n tó w , le c z ta k ż e p r z e s z k o lo n e g o p e r s o n e l u m e d y c z n e g o , k t ó r e g o lic z b a z m n ie js z a ła s ię w m i a r ę r e p a t r i a c j i . A d m in i s t r a c ja o b o z u m u s ia ła w ię c p o le g a ć n a o s o b a c h o n ie w y s ta r c z a ją c y c h k w a lif ik a c ja c h . W c e lu z a ł a g o d z e n ia ty c h b o lą c z e k , d o p r a c y w o b o z ie p r z y d z i e lo n o n ie m ie c k ą a k u s z e r k ę i n ie m ie c k i e g o d e n ty - s t ę 18. M im o , ż e w a r u n k i s a n i t a r n e o f ic ja ln ie u z n a n o z a z a d o w a la ją c e , fa k ty c z n a s y tu a c ja b y ła tr u d n a . B r a k m y d ła i w ę g la n a o p a ł u n ie m o ż liw ia ł u tr z y m a n i e m i n im u m h ig ie n y . D o d y s p o z y c ji m ie s z k a ń c ó w o b o z u b y ło z a le d w ie 15 p r y s z n ic ó w w p iw n ic y b u d y n k u s z k o l n e g o , z k tó r y c h m o ż n a b y ło k o r z y s ta ć ty lk o o d g o d z in y 14 d o 17 (o ile b y ł w ę g ie l! ) 19.
9 S. S c h r ö d e r , Displaced Persons in Westfalen. Millionenschicksale nach dem Ende des Weltkrieges, [w:] „Westfälischer Heimatbund, Jahrbuch Westfalen 2000, Münster 2000, s. 251.
10 UNA, PAG-4/3.0.11.2.0.2:36, File number 504, Area Team 912, Medical Report, April 1947. 11 Stadtarchiv Haltern: Bestand: Protokollbücher, Sitzungsprotokoll vom 29 Mai 1947.
12 UNA, PAG-4/3.0.11.2.0.2:36, File number 504, Area Team 912, Medical Report, December 1946. 13 Ibidem, Medical Report, January and April 1947.
14 Ibidem, Medical Report, May 1947. 15 G. S c h w a r z e , op. cit., s. 568.
16 UNA, PAG-4/3.0.11.2.0.2:36, File number 504, Area Team 912, Medical Report, April 1947. 17 Ibidem, Medical Report, January 1947.
18 Ibidem, File number 506, Team 7, Medical Report, February 1947. 19 Ibidem, Medical Report, January 1947.
108
IRIS FISCHERA p a t i a , c z ę s to o b s e r w o w a n a u c z ę ś c i m ie s z k a ń c ó w o b o z u p o w o d o w a ła , ż e p r z e s ta w a li o n i d b a ć o h ig ie n ę . W z w ią z k u z ty m U N R R A o r g a n i z o w a ł a p o k a z y film ó w p r o p a g u j ą c y c h u tr z y m y w a n ie h ig ie n y , k t ó r e w c z e ś n ie j w y k o rz y s ty w a n o w w o js k u 20. K ie r o w n ic tw o o b o z u m ia ło n a d z ie ję , ż e s e a n s e film o w e p r z y n i o s ą le p s z e e f e k t y n iż m a t e r i a ły d r u k o w a n e , k tó r e r ó w n ie ż b y ły d o s t ę p n e . L e k c je n a t e m a t h ig ie n y o d b y w a ły się ta k ż e w p rz y o b o z o w y c h s z k o ła c h . M i m o r e g u l a r n y c h in s p e k c ji i d e z y n fe k c ji p r z y p o m o c y D D T p o w a ż n y m p r o b l e m e m p o z o s ta w a ły p lu s k w y i w szy , m n o ż ą c e s ię w s k u te k b r a k u z a in t e r e s o w a n i a m ie s z k a ń c ó w w u tr z y m y w a n iu h ig ie n y 21. W o b o z ie s z e rz y ły się te ż c h o r o b y w e n e r y c z n e , w ty m syfilis. Z a c h o r o w a ln o ś ć n a n ie z m n ie js z y ła się z u p ły w e m c z a s u , d z ię k i o s i ą g a n iu s t a b il iz a c ji ż y c io w e j p r z e z p r z y n a jm n ie j c z ę ś ć m ie s z k a ń c ó w o b o z u 22.
W io s n ą 1 9 4 7 r. p r o b l e m y h ig ie n ic z n e z a o s trz y ły n ie s p r z y ja ją c e w a r u n k i k lim a ty c z n e o r a z o g ó ln i e z ły s t a n o b o z u w H a l t e r n . D u ż a j e g o c z ę ś ć n ie m i a ła k a n a liz a c ji, a je d y n i e n i e lic z n e to a l e t y p o s i a d a ły b e z p o ś r e d n i e p o łą c z e n ie z s z a m b e m . N a d o m i a r z łe g o w lu ty m 1 9 4 7 r. m i a s t o p r z e s t a ł o s ię w y w ią z y w a ć z o b o w ią z k u w y w o z u n ie c z y s to ś c i. P o b e z s k u t e c z n e j in te r w e n c ji, o f i c e r m e d y c z n y s tw ie rd z ił, ż e s t a ło s ię t a k z p o w o d u s p o r u o d p o w ie d z ia ln e g o z a a s e n iz a c ję i n s p e k t o r a m ie js k ie g o z a d m i n is tr a c j ą o b o z u 23. S k u tk ie m b y ło p r z e p e ł n i e n i e s z a m b i r o z l a n ie s ię ś c ie k ó w p o u lic a c h . W z w ią z k u z ty m , w le c ie p o ja w iło się z a g r o ż e n i e e p id e m ia m i ty f u s u i c z e r w o n k i24. W is to c ie z a p r z e s ta n i e o p r ó ż n i a n i a s z a m b p r z e z m i a s t o b y ło p r ó b ą n a c is k u n a w ła d z e w o js k o w e , a b y t e r o z w ią z a ły o b ó z . S ta n z d r o w ia j e g o m ie s z k a ń c ó w p o z o s t a w a ł m i a s t u c a łk o w ic ie o b o ję tn y .
C o d z ie n n a a t m o s f e r a w o b o z ie n ie b y ła k o r z y s tn a . T r a u m a o k r e s u w o jn y o r a z z ła sy t u a c j a p o je j z a k o ń c z e n i u p o w o d o w a ły t r u d n o ś c i s o c ja liz a c y jn e . R ó w n ie ż o ta c z a ją c y o b ó z N ie m c y ż y w ili lic z n e u p r z e d z e n i a w o b e c D P , k t ó r e p r z e s z k a d z a ły w p o r o z u m i e n i u . M i m o to , m ie s z k a ń c y o b o z u p r ó b o w a li z a p o m n i e ć o tr a u m i e i p rz y z w y c z a ić s ię d o n o w y c h w a r u n k ó w . W a ż n ą r o l ę w ty m w z g lę d z ie o d e g r a ł y w y d a w a n e p r z e z D P g a z e ty , b ę d ą c e d o b r y m ś w ia d e c tw e m p o t e n c j a ł u i n t e l e k t u a l n e g o o b o z o w e j s p o łe c z n o ś c i, ś w ia d o m e j s w o je j to ż s a m o ś c i i p r a g n ą c e j p o n o w n ie u c z e s tn ic z y ć w e w s z y s tk ic h d z ie d z in a c h ż y c ia k u l t u r a l n e g o . N a jw ię c e j ty tu łó w p r a s o w y c h u k a z u ją c y c h s ię w o b o z a c h d la r e p a t r i a n t ó w p is a n y c h b y ło w ję z y k u p o ls k im 25. J a k w y n ik a z u s t a l e ń K ry s ty n y K e r s t e n , w l a t a c h 1 9 4 5 -1 9 4 8 w o b o z a c h d la d ip is ó w w N ie m c z e c h w y d a w a n o 3 0 0 p o ls k ic h g a z e t. W n i e k t ó r y c h o b o z a c h w s t r e f i e b ry ty js k ie j u k a z y w a ło s ię n a w e t p o k ilk a ty tu łó w . Z a g a d n i e n i e to w y m a g a j e d n a k d a ls z y c h b a d a ń 26. W ię k s z o ś ć p r a s y o b o z o w e j p r o p a g o w a ł a p o s t a w ę a n ty k o m u n is ty c z n ą i a n ty r a d z ie c k ą , c o u je j c z y te ln ik ó w w z m a g a ło o b a w y p r z e d p o w r o t e m d o o jc z y z n y . C h o ć o t w a r t e w y r a ż a n ie s p r z e c iw u w o b e c r e p a t r i a c ji, w ła d z a lia n c k ic h o r a z U N R R A g r o
20 Ibidem, File number 504, Area Team 912, Medical Report, December 1946. 21 Ibidem, File number 506, Team 7, Medical Report, November and December 1946. 22 Ibidem, Medical Report, December 1946.
23 Ibidem, Medical Report, February 1947. 24 Ibidem, Medical Report, May 1947.
25 S. S t ę p i e ń, Der alteingesessene Fremde. Ehemalige Zwangsarbeiter in Westdeutschland, Frankfurt am Main 1989, s. 112.
26 K. K e r s t e n, Repatriacja ludności polskiej po I I wojnie światowej, Wrocław 1974, s. 186. Zagadnieniem tym zajmuję się w swojej pracy doktorskiej. Ponieważ większość gazet znajdowała się pod wpływem rządu lon dyńskiego, prezentowały one wyraźnie negatywne stanowisko wobec repatriacji. Badam również prasę znajdu jącą się pod wpływem nowej komunistycznej władzy.
z iło z a m k n i ê c ie m g a z e ty , w iê k s z o s c c z a s o p is m z n a la z ła z a w o a lo w a n e s p o s o b y w y r a ż e n ia w r o g ie g o n a s t a w i e n ia d o r e p a t r i a c j i 27. W p o ło w ie 1 9 4 6 r. w ś r ó d P o la k ó w p o ja w iły siê z a r ó w n o p i s m a 1 D y w iz ji P a n c e r n e j i r z ą d u n a u c h o d ź s tw ie , j a k i p r a s a n a d c h o d z ą c a z P o ls k i.
W ła d z e w o js k o w e i U N R R A w s p ie r a ły d z ia ła ją c e n a t e r e n i e o b o z ó w sz k o ły , w id z ą c w n ic h r e m e d i u m n a d r ê c z ą c ą d ip is ó w d e p r e s jê . W e d łu g w y p o w ie d z i j e d n e j z p r a c o w n ic U N R R A , p r i o r y t e t a m i d la k a ż d e g o o b o z u b y ło u r u c h o m i e n i e s z p i ta l a i — w d ru g ie j k o le jn o ś c i — s z k o ły 28. W o b o z a c h p o w s ta ły z a r ó w n o s z k o ły p o d s ta w o w e , j a k i ś r e d n ie . G łó w n y m p r o b l e m e m p o z o s t a w a ł o z a p e w n ie n i e m a t e r i a łó w d o n a u k i o r a z z n a le z ie n ie o d p o w ie d n ic h n a u c z y c ie li. W w iêk szo œ ci p r z y p a d k ó w in ic ja ty w a z a ło ż e n ia s z k o ły w y c h o d z iła o d s a m y c h m ie s z k a ń c ó w o b o z u , k tó r z y w y b ie r a li s p o ś r ó d s ie b ie n a u c z y c ie li i n a d z o r o w a li ic h p r a c ê 29. R ó w n ie ż w o b o z ie w H a l t e r n k s z t a łc e n i e o d g ry w a ło w a ż n ą r o l ê . O b o k s z k o ły i p r z e d s z k o la , w o b o z ie f u n k c jo n o w a ł s ie r o c in ie c , i n t e r n a t i d o m m ło d z ie ż y w r a z z k s i ê g a r n ią 30. W d o m u m ło d z ie ż y m o ż n a b y ło w z ią ć u d z ia ł w k u r s a c h p r z y g o to w u ją c y c h d o z a w o d u . W H a l t e r n z o r g a n i z o w a n o n a w e t w y s ta w ê „ K u ltu r a i w y k s z ta łc e n ie w o b o z a c h w N a d r e n i i - W e s t f a l i i 31.
W c z a s ie g d y w s p ie r a n i p r z e z o r g a n i z a c je m iê d z y n a r o d o w e d ip is i s t a r a l i siê s tw o rz y ć w o b o z a c h s y s te m s z k o ln y n a o d p o w ie d n im p o z io m ie , n ie m ie c k i e s z k o ły p o w r a c a ły d o sw o je j d a w n e j p r a c y b a r d z o p o w o li. B r a k o w a ło n ie ty lk o w y k s z ta łc o n y c h n a u c z y c ie li, le c z ta k ż e p o m ie s z c z e ń , p o n ie w a ż wiêkszoœœ b u d y n k ó w s z k o ln y c h b y ła a lb o z b u r z o n a , a lb o w y k o rz y s ty w a n a j a k o o b o z y d la u c h o d ź c ó w 32. N ie m c y z a p e w n e b y lib y z d z iw ie n i, g d y b y w ie d z ie li, ż e p o g a r d z a n i d o n ie d a w n a S ło w ia n ie sz y b c ie j u r u c h o m il i s z k o ły , n iż o n i s a m i. P o d c z a s g d y s z k o ła w o b o z ie f u n k c j o n o w a ł a w n a jl e p s z e , z a r z ą d m i a s t a H a l t e r n j e s z c z e w s i e r p n i u 19 4 5 r. z a s ta n a w ia ł siê , j a k i e p r z e d m i o t y b ê d ą n a u c z a n e w s z k o ła c h n ie m ie c k i c h 33.
W c e lu p o p r a w y s t a n u p s y c h ic z n e g o m ie s z k a ń c ó w o b o z u s t a r a n o siê , b y o c z e k u ją c y n a r e p a t r i a c j ê p o d e jm o w a l i p r a c ê : I t w a s c le a r to a n y o n e w ith p r a c tic a l c a m p exp e rie n c e s th a t th e h ig h e r th e le v e l o f e m p lo y m e n t, th e b e tte r th e c a m p a n d th e h a p p ie r re s id e n ts 34. D i p i só w z a t r u d n i a n o g łó w n ie w w o js k u i a d m i n is tr a c j i o b o z u , s p o r a d y c z n ie w in s ty tu c ja c h n ie -m i e c k ic h 35.
S to s u n k i m iê d z y N ie m c a m i a b y ły m i r o b o t n i k a m i p r z y m u s o w y m i s t a le p o g a r s z a ły s iê . N a r a s t a j ą c a p r z e z l a t a n ie n a w iś ć w o b e c o k u p a n tó w , d o z o r c ó w w o b o z a c h o r a z z a r z ą d c ó w k o p a ln i , d la k tó r y c h r o b o t n ic y p r z y m u s o w i m u s ie li p r a c o w a ć w n ie lu d z k ic h w a r u n k a c h , o w o c o w a ła b e z p o ś r e d n i o p o w o jn ie a k t a m i a g r e s ji w o b e c N ie m c ó w , c o w o b e c o g r o m u c ie r p i e ń ja k i c h d o z n a li p r z y m u s o w i r o b o t n ic y w c z a s ie w o jn y j e s t z r o z u m ia łe . D o n a r a s t a n i a a n ta g o n i z m u p rz y c z y n iło siê s z e r o k o r o z p o w s z e c h n i o n e w ś r ó d n ie m ie c k ie j 2 3 34 33 3217 30 39 28 25 27 Ibidem, s. 187.
28 M. W y m a n, DP: Europe’s displaced persons, 1945-1951, Philadelphia 1989, s. 99.
29 G. W o o d b r i d ge, UNRRA. The History o f the United Nations Relief and Rehabilitation Administration, New York 1950, t. II., s. 526.
30 Stadtarchiv Haltern: Lagerzeitung „Na Obczyźnie”, s. 1. 31 Ibidem, s. 6.
32 H .G l a s e r, Deutsche Kultur. Ein historischer Überblickvon 1945 bis zur Gegenwart, Bonn 1997,s. 73,74. 33 Stadtarchiv Haltern: Bestand: Protokollbücher, Sitzungsprotokoll vom 10 August 1945.
34 G. W o o d b r i d g e , op. cit., s. 519. 35 W. J a c o b m e y e r , op. cit., s. 177.
110
IRIS FISCHER lu d n o ś c i H a l t e r n p r z e k o n a n i e , ż e D P d o s t a w a l i le p s z e je d z e n i e . U w a ż a n o , ż e u tr z y m a n i e d ip is ó w o d b y w a s ię k o s z t e m lu d n o ś c i i t o w ła ś n ie z te g o p o w o d u d z ie c i n ie m ie c k i e n ie m ia ły w y s ta r c z a ją c e j ilo ś c i m le k a . N ie d o s t r z e g a n o f a k t u , ż e d z ie c i r o b o t n ik ó w p r z y m u s o w y c h u m i e r a ł y p o d c z a s w o jn y z p o w o d u n ie d o ż y w ie n ia , a D P u tr z y m y w a ła n ie ty lk o l u d n o ś ć n ie m ie c k a , le c z t a k ż e U N R R A i w o js k a a l i a n c k ie 36. W e w s p ó łp r a c y z w o js k ie m n o w e w ła d z e n ie m ie c k i e m u s ia ły o r g a n iz o w a ć z a k w a t e r o w a n ie n ie ty lk o d la ż o łn ie r z y a lia n c k ic h i e w a k u o w a n y c h , k tó r z y p o w r a c a li d o m i a s t p o z a k o ń c z e n i u w o jn y , a le te ż d la w y s ie d lo n y c h i u c h o d ź c ó w . N a 6 5 ,9 m ilio n ó w lu d n o ś c i w e w s z y s tk ic h c z te r e c h s t r e f a c h o k u p a c y jn y c h , 1 2 m ilio n ó w s ta n o w ili u c ie k in ie r z y i p r z y m u so w i w y s ie d le ń c y , a 3,1 m i li o n a ( 4 ,7 % ) e w a k u o w a n i, k tó r z y z n a le ź li s ię w s t r e f a c h n a j b a r d z ie j z n is z c z o n y c h n a l o t a m i b o m b o w y m i, a w ię c b ry ty js k ie j (1 ,1 m i li o n a ) i a m e r y k a ń s k ie j (0 ,9 m i li o n a ) . W ię k s z o ś ć u c h o d ź c ó w ro z m ie s z c z o n o n a t e r e n a c h w ie js k ic h D o ln e j S a k s o n ii i S z le z w ik u - H o ls z ty n a . S z c z e g ó ln y m c ię ż a r e m b y ła ic h o b e c n o ś ć w s t r e f i e b ry ty js k ie j, o b e jm u ją c e j ta k ż e z n is z c z o n e o b s z a r y z in d u s tr i a li z o w a n e , t a k i e j a k Z a g łę b i e R u h r y , w k tó r y m p r a c o w a ło w ie lu r o b o t n ik ó w p r z y m u s o w y c h 37. S y tu a c ję p o g a r s z a ł d o d a tk o w o f a k t, ż e w ła ś n ie w s t r e f i e b ry ty js k ie j z n is z c z e n iu u le g ł a w ię k s z o ś ć z a b u d o w y m ie s z k a ln e j. C o w ię c e j, s y tu a c ja m ie s z k a n io w a p o g o r s z y ła s ię w n a s t ę p n y c h la t a c h w r a z z n a p ły w e m u c h o d ź c ó w z e w s c h o d u 38. D w u n a s t o l e t n i a in d o k t r y n a c j a n a r o d o w e g o s o c ja liz m u s p o w o d o w a ła , ż e N ie m c y p o s t r z e g a l i w s c h o d n ic h E u r o p e jc z y k ó w j a k o „ p o d lu d z i” . S to s u n k i p o g a r s z a ły d o d a t k o w o p e r m a n e n t n e b r a k i z a o p a t r z e n io w e . L u d n o ś ć n ie m ie c k a n ie c h c ia ła u z n a ć d ip is ó w z a o f ia r y w y w ó z e k z m u s z o n e d o p r a c y d la N ie m c ó w w b a r d z o c ię ż k ic h w a r u n k a c h . P o s tr z e g a n o ic h r a c z e j ja k o r a b u j ą c e d o m y b a n d y w łó c z ę g ó w . J e d n a k j a k s tw ie r d z ił W o lf g a n g J a c o b m e y e r , p r z e s t ę p s t w a d o k o n y w a n e p r z e z D P n ie b y ła c z ę s ts z e n iż t e d o k o n y w a n e p r z e z N ie m c ó w 39. P r z y p a d k i p lą d r o w a n i a i k r a d z ie ż y o s ią g n ę ły a p o g e u m b e z p o ś r e d n i o p o z a ję c iu k r a j u p r z e z a lia n tó w , j e d n a k s k o ń c z y ły s ię p o r e p a t r i a c j i d ip is ó w r a d z ie c k ic h . P r e z y d e n t r e g i o n u W e s tf a lii in f o r m o w a ł: D ie A n w e s e n h e it d e r F rem d a rb eiter, in s b e s o n d e r e d e r R u s s e n , h a t z u z a h lr e ic h e n Ü b e rfä lle n g efü h rt, b e i d e n e n es z u E r s c h ie ß u n g e n u n d K ö rp e rv e r le tz u n g e n g e k o m m e n ist. A u ß e r d e m s in d z a h lr e ic h e P lü n d e r u n g e n v o n G e s c h ä fte n u n d la n d w ir ts c h a ftlic h e n B e tr ie b e n v o r g e k o m m e n . Z a h lr e ic h e R a u b ü b e r fä lle a u f E in z e lp e r s o n e n g e h e n e b e n fa lls z u L a s t e n d e r F rem d a rb eiter. N a c h d e m A b tr a n s p o r t d e r R u s s e n , w e lc h e r a m 1 9 .7 .1 9 4 5 erfolgte, is t e in e w e s e n tlic h e B e r u h ig u n g d e r L a g e e in g e tre te n 40.K o n ta k ty m ię d z y n ie m ie c k ą lu d n o ś c ią lo k a l n ą i d ip is a m i b y ły r z a d k i e i o g r a n ic z a ły się d o h a n d l u n a c z a r n y m r y n k u a lb o s p r z e d a ż y p r o d u k t ó w sp o ż y w c z y c h z w ła s n y c h u p r a w . L u d n o ś ć n ie m ie c k a n ie i n t e r e s o w a ł a się lo s e m d ip is ó w r ó w n ie ż d la t e g o , ż e s a m a c z u ła się o f i a r ą o k u p a c ji a lia n c k ie j. W d o d a t k u s t o s u n k i m ię d z y P o la k a m i a N ie m c a m i o b c ią ż a ło u tr w a l o n e p r z e z l a t a n a c jo n a liz m u , a ro z p o w s z e c h n i o n e w N ie m c z e c h j u ż w c z e ś n ie j p r z e k o n a n i e o n iż s z o ś c i S ło w ia n . 36 37 38 39 40
36 S. S t ę p i e ń, op. cit., s. 126, 127.
37 Ch. K l e ß m a n n , op. cit., Bonn 1991, s. 39, 40. 38 Ibidem, s. 52.
39 W. J a c o b m e y e r , op. cit., s. 48, 49.
40 StAH: Bestand: W anne-Eickel, Aktenzeichen 24, Aktentitel: Lager der Fremdarbeiter/Displaced Per sons, Laufzeit 1945-1946, bez paginacji.
I s tn ie j ą c y w H a l t e r n o b ó z (i ży w a p a m i ę ć o n im ) d o d z iś w p ły w a n a ( n i e c h ę tn y ) s t o s u n e k d o P o la k ó w . W d a ls z y m c ią g u a n i s p o łe c z e ń s tw o , a n i w ła d z e m ia s ta , a n i ż a d n a o r g a n iz a c ja n ie u c z y n iły n ic , ż e b y t o z m ie n ić . N ie m a ż a d n e g o p o m n i k a a n i m ie js c a p a m i ę c i, k t ó r e p r z y p o m n ia ły b y o lo s ie r o b o t n ik ó w p rz y m u s o w y c h z P o ls k i i Z S R R . F a k t, ż e d o d z is ia j A d o l f H i t l e r j e s t h o n o r o w y m o b y w a te le m H a l t e r n , m ó w i d u ż o o s t o s u n k u d o p r z e s z ło ś c i41.
