Samsonowicz, Henryk
"Das Spätmittelalter als Krisenzeit : ein
Literaturbericht als Zwischenbilanz",
František Graus, Praha 1969 : [recenzja]
Przegląd Historyczny 61/2, 325-327
1970
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,
gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych
i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie
w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,
powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego
i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.
R E C E N Z J E 325
Rozdział X „Dwie w ędrów ki” poświęcony jest badaniom wschodnich wybrzeży Anglii, gdzie odnaleziono ślady przedhistorycznych w arzelni soli, ustaleniu zmian linii brzegowej, pozostałości dawnych portów i pierw otnych znaków żeglugowych w postaci wież i kaplic przy kościołach na wybrzeżu. Druga „w ędrów ka” po ziemiach Anglii środkowej zaw iera ciekaw e ustalenia dotyczące ilości biedoty w m iastach w XI w., w zrostu cen ziemi na sk u te k osuszania bagien w opactwie G lastonbury, do czego sprowadzono specjalistę z N orm andii (koniec X I w.) oraz czasu, odkąd zaczęto budow ać m urow ane mosty.
Rozdział X I „Pożegnanie z pracą terenow ą” przynosi pochw ałę samouctwa, któ re daje świeżość spojrzenia (s. 171). A utor przedstaw ia tu ostatnie swe spostrzeże nia, dotyczące osadnictw a na obszarach, na których na przełomie XVII i X V III w. rozw inęła się produkcja sukna, przeznaczonego dla wojska.
K siążkę kończy c y tat z Marca B l o c h a (s. 183). K siążka Hoskinsa, bardzo bo gata w spostrzeżenia, jest szczególnie kształcąca dla historyka-am atora. Dowodzi ona, że m etody geografii historycznej, dostosowane do możliwości i um iejętności historyka lokalnego, mogą mieć w ielkie znaczenie. A utor daje badaczow i-am atoro- w i wskazówki co do źródeł drukow anych, rękopiśm iennych i kartograficznych, oma w ia podstaw ow ą lite ra tu rę , ostrzega przed niebezpieczeństwam i, jakie m u grożą i zaleca stosow anie właściwych m etod. Rzecz pisana je st żywo, przystępnie, m iej scami pasjonująco, szczególnie tam , gdzie opisuje dzieje odkryć i ustaleń nauko wych. Stanow i ona przykład, jak można kształcić historyków -am atorów i czego można się spodziewać po ich pracy, jeśli będzie ustaw iona popraw nie pod wzglę dem metodologicznym.
Karol Górski
F rantišek G r a u s , Das Spätm ittelalter als Krisenzeit. Ein L itera
turbericht als Zw ischenbilanz, „M ediaevalia Bohemica”, Supplem en-
tu m 1, [Praha] 1969, s. 75.
221 pozycji bibliograficznych napisanych przez 144 autorów posłużyło F r. G r a u s o w i za m ateriał do rozw ażań n ad epoką, k tóra budziła i budzi wiele dyskusji i polem ik naukowych. W arto podkreślić, że pom ijając drobniejsze rozpraw y przy najm niej parę syntez nie znalazło m iejsca w tej próbie bilansu *. Już w X IX w ieku schyłek średniowiecza stał w centrum zainteresow ań w ielu badaczy, szczególnie historyków k ultury. Upadek wzorców postępowania, załam anie się idei w spartych na rusztow aniu system u lennego tw orzyły wdzięczne pole dla badań nad „jesienią śred niow iecza”. Je śli H u i z i n g a określił w ieki XIV—XV jako okres coraz bardziej rażącej nieprzydatności idei" w yrosłych w .poprzednich stuleciach, to jego sta ry m istrz, B u r c k h a r d , zw racał uwagę przede w szystkim na pierw iastki renesansu, tkwdące głęboko w poprzedniej epoce. 'Rozbieżności tłum aczono różnymi obszarami badań, dopiero jednak w trzydziestych latach XX w. rozgorzała wielka b atalia wo kół X IV w ieku i jego znaczenia dla późniejszego rozw oju Europy. W Anglii M. P o s t a n, w Niemczech W. A b e l podjęli prace nad tzw. „kryzysem rolnym ”, który spowodował upadek dotychczasowego system u panującego na wsi. Powojenne p ra ce uzupełniły te n obraz analizą klęsk elem entarnych { L ü t g e , C a r p e n t i e r ) — głodów, nieurodzajów wreszcie epidem ii ze słynną czarną śm iercią lat 1348—1350.
i H . P o h 1 e n d t , D ie V e r b r e i t u n g d e r m i t t e l a l t e r l i c h e n W ü s t u n g e n i n D e u t s c h l a n d . G ö t t i n g e n 1950; H . М о г t e n s e n , D i e m i t t e l a l t e r l i c h e d e u t s c h e K u l t u r l a n d s c h a f t u n d i h r V e r h ä l t n i s z u r G e g e n w a r t , „ V i e r t e l j a h r s c h r i f t f ü r S o z i a l u n d W i r t s c h a f t s g e s c h i c h t e ” t . X L V , 1958; K . F r i t z e , A m W e n d e p u n k t d e r H a n s e . U n t e r s u c h u n g e n z u r W i r t s c h a f t s u n d S o z i a l g e s c h i c h t e w e n d i s c h e r H a n s e s t ä d t e i n d e r e r s t e n H ä l f t e d e s 15. J a h r h u n d e r t s , B e r l i n 1967; J T o p o l s k i , N a r o d z i n y k a p i t a l i z m u u) E u r o p ie X I V — X V I I w i e k u , W a r s z a w a 1965.
326 R E C E N Z J E
Dalsze badania uczonych w szystkich niem al k rajó w europejskich szły w dwóch właściw ie kierunkach, nierzadko zazębiających się m iędzy sobą. O bjaw y upadku starych form działania pokazyw ano w gospodarce m iejskiej, w handlu i rzemiośle, w polityce europejskiej, w anarchii feudalnej tej epoki. Ż drugiej stro n y historycy zwracali coraz więcej uw agi na nowe czynniki, k tóre jeszcze w XV w. w yprow a dziły społeczeństwo europejskie na tory nowej gospodarki czasów nowożytnych. ( P i r e n n e , B l o c h , v a n W e r v e ke , K o s m i m s k i j , M a ł o w i s t , R o m a no). Nowe form y organizacji produkcji (draperie nouvelle), inw estycje kap itału k u pieckiego w sukiennictw ie, okrętownictwiie, w reszcie górnictw ie, rozwój narzędzi kredytu zabezpieczającego przeprow adzane tran sak cje, stanow iły zjaw iska wyrosłe z epoki kryzysu. Wówczas też form y ekspansji feudałów przybrały kształt, k tó ry określił .politykę w ielu p ań stw europejskich na schyłku w ieków średnich i na po czątku czasów nowożytnych: zam orską ekspansję szlachty portugalskiej, organizo w anie przez szlachtę polską gospodarki folw arcznej itp.
G raus, k tó ry sam p aro k ro tn ie zabierał głos w dyskusji nad kryzysem , na w stę pie swego przeglądu czyni dwa zastrzeżenia: 1. ogranicza się — szczególnie dla o stat nich la t dw udziestu — głównie do lite ra tu ry poświęconej bezpośrednio zagadnieniom kryzysu, 2. zapowiada, że tem atem jego rozw ażań będzie głównie problem atyka gos podarcza kryzysu {przy czym niezbyt przekonyw ająco odcina біе od sw ych daw niejszych te z w tym przedmiocie).
W łaściwa rozpraw a rozpoczyna się omówieniem dyskusja o kryzysie późnego średniowiecza. H istorycy zw racali uwagę na najróżniejsze zjaw iska świadczące 0 depresji ekonom icznej, o gw ałtow nych zmianach w produkcji, dem ografii, w y m ianie. Dopiero w latach trzydziestych poczyniono próby całościowego ukazania 1 klęsk elem entarnych i spadku dochodu klas panujących i roenącej ilości pustek wolnych (Pirenne, Bloch, Postan). G raus podkreśla znaczenie badań nad długimi cyklam i rozw ojow ym i <Abel), w w yniku których pow stały syntetyczne ujęcia całoś ciowe dotyczące historii k o n iu n k tu r europejskich. Więcej m iejsca pośw ięcił autor zreferow aniu rezu ltató w badań opublikow anych po 1945 r. Na tym tle dobrze zary sowała się specyfika poszczególnych stre f europejskich, przeżyw ających różne fo r m y regresu. Badania polskie rep rezen tu ją w om ów ieniu M. M ałowist i B. Z i e n t a r a .
Sądzę, że różne oceny dotyczące przełom u, jaki zaszedł w życiu Europy w XIV w., wiązać można z różnym stopniem rozw oju gospodarczo-społecznego, a co za tym idzie z różnym i skutkam i kryzysu. Zjaw isko bowiem, k tóre pow stało w najbardziej rozw iniętych k raja ch m iało najróżniejsze rep erk u sje na innych obszarach. Jeśli m o żemy dyskutow ać o w zględnym przeludnieniu F ra n cji czy Anglii, to dla wschodniej Europy ten problem nie istniał. N atom iast istniały sk u tk i przeludnienia' Zachodu w postaci ekspaneji politycznej, kolonizacji gospodarczej itp .2.
Szczególną uw agę pośw ięcił G raus om ów ieniu husytyzm u w Czechach. W brew autorow i, podkreślającem u aspekt religijny, z ujęcia problem u przez czeską histo riografię w ynika, że rew olucja husycka w Czechach może być trak to w an a jako przejaw kryzysu europejskiego: jej genezy należy szukać tak w n arastan iu sprzecz ności społecznych w m iastach jak i w załam aniu się gospodarki feudalnej w Cze chach. Je st to wniosek, który w arto by połączyć z rozw ażaniam i o pom yślnej ko niunkturze Czech w X IV w. Czy ten sam kryzys, który trap ił Zachód Europy przy szedł -nad W ełtaw ę z półwiecznym opóźnieniem? Czy nie należałoby oceniać społecz nych i gospodarczych przem ian zachodzących w Polsce w XV w. (rozwój gospodarstw
* P r z y o m a w i a n i u n i e r ó w n o m l e r n o ś c i r o z w o j u E u r o p y i s k u t k ó w k r y z y s u a u t o r p o m i n ą ł d w i e b a r d z o w a ż n e p r a c e , z m i e n i a j ą c e s t a r s z y p o g l ą d o p o w s z e c h n o ś c i ,,c z a r n e j ś m i e r c i ” : s w o j ą w ł a s n ą : F r . G r a u s , A u t o u r d e l a P e s t e N o i r e d u X l V - e s . e n B o h é m e , , , A n n a l e s E S C "
t. X V I I I , 1963 o r a z H . v a n W e r v e k e , D e z w a r t e D o o d i n d e z u d e l l j k e N e d e r l a n d e n
R E C E N Z J E 327
i przyw ilejów szlacheckich, początki wielkiego eksportu) jako innych skutków po dobnego kryzysu?
Druga' część pracy Gra-usa składa się z dwóch rozdziałów. Pierw szy dotyczy dys k u sji nad pojęciem kryzysu, drugi — poszukiw ań przyczyn późnośredniowiecznych przem ian. Nie jestem pewny, czy słuszne było w ydzielanie z części pierwszej zwłasz cza drugiego rozdziału. A utor skupił się tu wokół dwóch zwłaszcza teorii w yjaśnia jących: „dem ograficznej” i ,,pieniężnej”, m arginalnie tra k tu ją c problem cen, siły roboczej, techniki, polityki itp. Szkoda może, że autor referu jąc poglądy badaczy nie przeprow adził szerszej k ry ty k i niektórych tez. T ak np. nie przyjął się — przy najm niej w całej rozciągłości — sąd tych 'badaczy (Abel, szczególnie Lütge), którzy trak to w ali kryzys — demograficzny, rolny — jako przejaw „niekierow anych sił”, jako skutek katastrofy pozostającej poza jakim kolw iek oddziaływaniem człowieka.
Trzecia część pracy zaw iera wspom niane już zestaw ienie bibliograficzne. P raca G rausa jest tia pewno pożyteczna jako zbiór m ateriałów potrzebnych do dalszych badań. Mam jednak pew ne w ątpliw ości wobec takiego w łaśnie układu i ujęcia. Sugerow anie się tytułem lub zakresem chronologicznym niejednokrotnie pozostawiło na uboc2u rozw ażań prace o zasadniczym znaczeniu. Np. problem upad k u jarm arków szam pańskich na przełom ie X III і XIV w.3 jest nader ważny dla poznania początków kryzysu. Z kolei schyłek epoki, upadek tradycyjnych ośrodków handlu — Brugii, Genewy, rozwój innych — A ntw erpii, Lyonu — wzbogaca w spo sób istotny naszą w iedzę o m echanizm ie działania gospodarki e u ro p ejsk iej4. Pozos taw ienie na uboczu (niezbyt zresztą konsekw entne) — problem atyki k u ltu ry jest o tyle nieuzasadnione, że w łaśnie prace dotyczące zmian psychiki wyrażonych w sz tu ce5 stały się podstaw ą różnych prób tłum aczenia kryzysu. O pominięciu w ielu nowych prac, starający ch się ująć zagadnienie częściowo, była mowa już wyżej. W rezultacie nie uwzględniono problem u podziału Europy, który dokonał się w łaś nie w efekcie zm ian kryzysow ych i pom inięto jego w pływ na gospodarkę św iato w ą 6. K ryzys spowodował w dalszej konsekw encji w ejście Europy na ry n k i Azji, A fryki, A m eryki i legł u podstaw now ożytnej W eltw irtschaft.
Praca w ydana jest tzw. m ałą poligrafią. Ze względu na oszczędność kosztów, szybkość druku jest to w zór godny naśladow ania w w ielu w ydaw nictw ach pol skich. H enryk Samsonowicz * F . B o u r q u e l o t , E t u d e s u r l e s f o i r e s d e C h a m p a g n e , P a r i s 1861—66; E . C h a p i n , L e s tr ille s d e F o i r e s d e C h a m p a g n e d e s o r i g i n e s a u d é b u t d u X l V - e s ., P a r i s 1937. 4 J . F . B e r g l e r , G e n è v e e t l ’é c o n o m i e e u r o p é e n n e d e l a R e n a i s s a n c e , P a r i s 1963; H . v a n d e r W e e , T h e G r o w t h o f t h e A n t w e r p M a r k e t a n d t h e E u r o p e a n E c o n o m y —X V I ) , T h e H a g u e 1963; t e n ż e . C o n j u n c t u r e n e c o n o m l s c h e g r o e і i n Z u i d l i j k e N e d e r l a n d e n t i j d e n s d e 14-e, 15-e e n 1 8 -e e e u w , „ M e d e tí. v a n d e K o n . V l a a m s e A k a d e m i e „ K l a s s e d e r L e t t e r e n ” t. X X I I , 19® , n r * ; H . v a n W e r v e k e , B r u g e s e t A n v e r s . H u i t s i è c l e s d u c o m m e r c e f l a m a n d , B r u x e l l e s 1944; J . A . V a n H o u t t e , L a g e n è s e d u g r a n d m a r c h é i n t e r n a t i o n a l d ’A n v e r s à l a f i n d u M o y e n - A g e , , / R e v u e B e l g e d e P h i l o l o g i e e t H i s t o i r e *· X IX , 1910. * M . M e 1 s s, P a i n t i n g i n F l o r e n c e a n d S i e n a a f t e r t h e B l a c k D e a t h , P r i n c e t o n 1951. * F . M e l i s , A s p e t t i d e l l a v i t a e c o n o m i c a m e d i e v a l e ( S t u d l n e l l ’a r c h i v i o D a t l n l d i P r a t o ) l - I, S i e n a 1962. z n i e c y t o w a n y c h p r a c : M . M a ł o w i s t , z z a g a d n i e ń p o p y t u n a p r o d u k t y k r a j ó w n a d b a ł t y c k i c h w E u r o p i e z a c h o d n i e j w X V I w ., P H , L , 19S9, z . 4; t e n ż e , Ľ a p r o v i s i o n e - m e n t d e * p o r t s d e l a B a l t i q u e e n p r o d u i t s f o r e s t i e r s p o u r le * c o n s t r u c t i o n s n a v a l e s a u X V - e X V 1 -е s i è c l e . T r a v a u x d u 3 - è m e C o l l o q u e d 'H i s t o i r e M a r i t i m e , P a r i s 1960; H . S a m s o n o w i c z , P o l s k a w g o s p o d a r c e e u r o p e j s k i e j p ó ź n e g o ś r e d n i o w i e c z a , P a m i ę t n i k X P o w s z e c h n e g o Z j a z d u H i s t o r y k ó w P o l s k i c h t . I , L u b l i n 1968; t e n ż e , P ó i n e ś r e d n i o w i e c z e m i a s t n a d b a ł t y c k i c h , W arszaw a 1968. U
