Krzysztof Madej
Opozycja w PRL 1956-1980 : stan
badań
Pamięć i Sprawiedliwość 2/2 (4), 227-252
Opozycja w PRL 1956—1980.
Stan badań
Omówione tu zostały publikacje zawierające informacje o opozycji w PRL
w latach 1956-1 9 8 0 . Podstawowym problemem badawczym związanym ze zbie
raniem i opracowywaniem m ateriałów na potrzeby niniejszego tekstu jest sama
definicja opozycji. Najw łaściw sza wydała mi się definicja funkcjonalna: opozycja
to świadome, ustrukturalizowane działanie, które same władze odbierały jako
działalność opozycyjną. Oczywiście takie określenie, jak każde inne, może rodzic
wątpliwości, przede wszystkim ze względu na swoją płynność i brak jednoznacz
nych, twardych kryteriów, które mogłyby jednoznacznie rozróżnić opozycję od
oporu społecznego. Wydaje się, że podstaw ow ym warunkiem rozróżniającym
jest z jednej strony stopień zorganizowania się danej aktywności, z drugiej zaś sa
m ośw iadom ość uczestników (skądinąd woluntarystyczna definicja opozycyjności
również nie wydała mi się najważniejszym kryterium).
Takie zdefiniowanie pojęcia opozycji spowodowało, że w artykule nie uwzględ
niłem prac i materiałów poświęconych szeroko pojętym zjawiskom oporu spo
łecznego i kryzysom politycznym. Jeśli są tu wymieniane (np. monografie Jerze
go Eislera o M arcu ’ 68 czy Grudniu ’70), to przede wszystkim dlatego, że opisują
działania środowisk opozycyjnych lub powstawanie takich środow isk1.
Założenia metodologiczne spowodowały również, że nie zajmowałem się li
teraturą dotyczącą K ościoła katolickiego oraz relacji między nim i władzami
PRL. Stało się tak z dwóch powodów. Po pierwsze, trudno uznać opozycyjność
za główny wyróżnik działalności duszpasterskiej Kościoła i wiernych, mimo że
między likwidacją legalnej opozycji i rozbiciem niepodległościowego podziemia
w drugiej połow ie lat czterdziestych a pow staniem organizacji opozycyjnych
w drugiej połow ie lat siedem dziesiątych za swego największego przeciwnika
ideologicznego i politycznego władze PRL uważały Kościół katolicki. Po drugie,
między okresam i ostrej w alki z Kościołem i religią zdarzały się w latach
1 9 5 6 -1 9 8 0 dłuższe i krótsze okresy kohabitacji. Rezygnacja z omawiania stanu
badań w tej dziedzinie jest tym łatwiejsza, że w ostatnim czasie ukazały się trzy
m onografie Kościoła katolickiego w Polsce2, z których praca Antoniego Dudka
i Ryszarda Gryza pośw ięcona jest wręcz stosunkowi władz komunistycznych do
1 Oczywiście każdy z polskich m iesięcy w ym aga oddzielnego przeglądu stanu badań. Częściow o ta ką rolę może odegrać bibliografia zaw arta w poszczególnych m onografiach. Por. P M achcew icz, Polski rok 1956, W arszawa 199 3 ; J. Eisler, M arzec 1968, W arszawa 1991; idem, Grudzień 1970, W arszawa 200 0 .2 A. D udek, R. Gryz, Kom uniści i K ościół w Polsce 1 9 4 5 -1 9 8 9 , Kraków 2 0 0 3 ; J. Zaryn, D zieje K o ścioła katolickiego w Polsce (1 9 4 4 1 9 8 9 ), W arszawa 2 0 0 3 ; ks. Z . Zieliński, Kościół w Polsce 1 9 4 4
-228
Kościoła, a m onum entalne opracow anie Ja n a Z aryna zaw iera bardzo bogatą
bibliografię, dotyczącą zarówno m.in. aktywności opozycyjnej poszczególnych
duszpasterzy, jak i represji władz wobec Kościoła katolickiego.
Z analogicznych pow odów w tym artykule zostały pominięte publikacje do
tyczące mającej miejsce po 1956 r. działalności represyjnej władz skierowanej
przeciw ko środow iskom opozycyjnym z lat 1 9 4 4 -1 9 5 6 . Problem atyka ta b o
wiem jest immanentnie związana z okresem wcześniejszym i wymagałaby od
dzielnego przeglądu stanu badań3.
Starałem się uwzględnić wszystkie najważniejsze publikacje zwarte dotyczące
opozycji w latach 1 9 5 6 -1 9 8 0 (cezurą początkow ą jest tu dla mnie Październik
’56, końcową zaś strajki w sierpniu 1980 r.). Przywołałem również wybrane pu
blikacje prasowe z tytułów ogólnopolskich. Ze względów technicznych nie było
możliwe przeprowadzenie dokładnej analizy prasy regionalnej. Z podobnych p o
w odów zostały generalnie pominięte publikacje, które ukazały się w prasie dru
giego obiegu (każda z nich posiada wartość źródłową). Z podobnych pow odów
przytoczyłem tylko najważniejsze publikacje zwarte wydane poza cenzurą. M am
nadzieję, że ten brak kom pensują wymienione w początkowej części artykułu
liczne bibliografie wydawnictw niezależnych.
Artykuł przedstawia stan badań nie tylko nad opozycją, która określana jest
jako opozycja demokratyczna. Znalazło się w nim również omówienie publika
cji dotyczących np. grup trockistowskich czy osób z kręgu Kazimierza M ijala. Po
za małymi wyjątkami pominięto publikacje obcojęzyczne ze względu na ich
w większości wtórny charakter, zwłaszcza w sferze faktograficznej. Pominięto
również artykuły z dzienników, z wyjątkiem tekstów, które poruszają daną tem a
tykę w sposób unikalny4.
Pierwsze dwie części artykułu - prezentujące publikacje o charakterze ogól
nym oraz omawiające działalność środow isk opozycyjnych po Październiku ’56
- opracow ane zostały w tradycyjnej kolejności: źródła, teksty o charakterze
wspomnieniowym i relacyjnym oraz opracowania. Przyjęcie takich założeń for
malnych spowodowane było bardzo różną tematyką tych publikacji; najlepszym
kryterium porządkującym wydaje się podział bibliograficzny. Następne części ar
-2 0 0 2 , Radom 2003. D o tej problematyki nawiązują również monografie regionalne Kościoła katolic kiego, np. ks. S. Bogdanowicz, Kościół gdański pod rządami komunizmu 1 9 4 5 -1 9 8 4 , Gdańsk 2000. 3 Po części taką rolę m ogą odgryw ać istniejące już artykuły bibliograficzne na tem at aparatu repre sji. Por. B. Kopka, G. M ajchrzak, Stan badań n ad historią ap aratu represji (1 9 4 4 -1 9 8 9 ), W arszawa 2 0 0 2 , dostępny w Internecie www .ipn.gov.pl.
4 N ajw ięcej tekstów o opozycji przedsierpniow ej znaleźć m ożna na łam ach „G azety W yborczej” i „R zeczposp olitej” . Część z nich to prezentacje konkretnych osób, zaangażow anych w działalność opozycyjną: M . G rochow ska, Ja n Józef, am basador marzeń, „G azeta W yborcza” , 8 -9 IX 2 0 0 1 ; K. M asłoń, Pisane w czyśćcu, „R zeczposp olita” , 19 IV 2 0 0 3 [tekst o Jerzym Andrzejew skim ]; J. Skórzyński, Polityk czy w ychow aw ca? Polskie rodow ody: A dam M ichnik, „R zeczposp olita” , 14 X II 1 9 9 6 ; P. G ontarczyk, Pseudonim „Ś w ię ty ” , „R z eczp o sp o lita” , 23 X I 2 0 0 2 [opisuje dzia łalność M arian a Ju rczy ka w kontekście jego spraw y lustracyjnej]; inne z kolei teksty są szkicami pośw ięconym i konkretnym środ ow isko m opozycyjnym : J.M . Ruszar, Bunt w im perium fikcji, „R zeczpospolita” , 18 -1 9 V 2 0 0 2 ; M . Rotulska, R O PC iO postrachem KOR-u, „N a sz D ziennik” , 29 IV -1 V 2 0 0 2 ; G. Łyś, Drożdże prawicy. R O P C iO , „R zeczposp olita” , 9 X I 2 0 0 1 ; J. M oraw ski, Porozumienia niepodległych, „M ag azy n ” „R zeczpospolitej” , 14 IX 2 0 0 1 ; P Sm oleński, K artk a w ol ności, „G azeta W yborcza” , 19 IX 2003 [o „R obotniku”].
tykułu zostały opracowane według kryteriów problemowych - przedstawiają pu
blikacje dotyczące poszczególnych grup czy środowisk opozycyjnych.
Prace o charakterze przekrojow ym
Bibliografie
Przydatne w badaniach nad opozycją przedsierpniow ą m ogą być m.in. praca
Andrzeja Konderaka obejmująca prasę opozycyjną do 1981 r. oraz wydany przez
O środek KARTA katalog czasopism niezależnych obejmujący około 1700 tytu
łów (z tego większość z lat osiemdziesiątych)5. W 1999 r. O środek KARTA wy
dał katalog posiadanych bezdebitowych druków zwartych6.
W 1995 r. Biblioteka N arodow a opublikowała bibliografię podziemnych dru
ków zwartych z lat 1976-1989, a Biblioteka Publiczna m.st. Warszawy - katalog
czasopism niezależnych z lat 1976-199 07 (uzupełniono go z czasem w ramach ka
talogu komputerowego). Przydatne informacje zawiera również artykuł bibliogra
ficzny Wojciecha Frazika i katalog zbiorów Biblioteki Jagiellońskiej oraz praca
przygotowana w Instytucie Badań Literackich, a także bibliografia wydawnictw
ciągłych opracowana przez Stefanię Skwirowską8. Ukazały się również regionalne
monografie dotyczące prasy bezdebitowej, szczególnie cenne jest opracowanie
Szczepana Rudki o niezależnej prasie wrocławskiej9. Przekracza ono zresztą ramy
przyjęte dla pozycji bibliograficznej - autor oprócz opisu poszczególnych tytułów
i poruszanych w nich problem ów analizuje np. struktury wrocławskiej milicji
i Służby Bezpieczeństwa odpowiedzialne za walkę z prasą bezdebitową. Niezależ
ne wydawnictwa w Łodzi omawiają W łodzimierz Dom agalski i Andrzej Janecki10.
O wydawnictwach drugiego obiegu pisał również Stanisław Siekierski11.
5
A. Konderak, Bibliografia prasy opozycyjnej w PRL do w prowadzenia stanu wojennego, Lublin 199 8 ; K atalo g czasopism niezależnych wydanych w latach 1 9 7 6 -1 9 9 0 w zbiorach Archiwum Peere- lu, W arszawa 1996.6
K atalo g druków zw artych wydanych w Polsce poza cenzurą w latach 1 9 7 6 -1 9 9 0 w zbiorach O środka KARTA, W arszawa 1999.7
Bibliografia podziemnych druków zwartych z l. 1 9 7 6 -1 9 8 9 , oprac. G. Fedorow icz, K. Groma- dzińska, M . Kaczyńska, W arszawa 199 5 ; K atalo g czasopism niezależnych D ziału Wydawnictw Pe riodycznych 1 9 7 6 -1 9 9 0 . Biblioteka Publiczna m .st. Warszawy, oprac. E. K ow alska, J. Skrzypkow- ska, W arszawa 1995.8
W Frazik, B ibliografia druków zw artych wydanych p oza zasięgiem cenzury w latach 1 9 7 8 - 1 9 8 0 [w:] W ydawnictwa podziem ne w pow ojennym Krakow ie, K raków 1 9 9 3 ; J. Brzeski, A. Ro- liński, Spraw ozdanie z realizacji projektu badaw czego „D ok u m en ty niezależnego ruchu w ydaw niczego z lat 1 9 7 6 -1 9 9 0 w zbiorach Biblioteki Jagielloń sk iej” , „Biuletyn Biblioteki Jagielloń sk iej” 199 5 , nr 1/2, s. 2 0 9 - 2 2 0 ; K atalo g druków zw artych drugiego obiegu w ydaw niczego 1 9 7 6 -1 9 8 0 ze zbiorów Biblioteki Jagieloń sk iej, w stęp i oprac. J. Brzeski, A. R oliński, K raków 2 0 0 1 ; Bez cen zury 1 9 7 6 -1 9 8 0 . Literatura, ruch wydawniczy, teatr, oprac. J. K andziora, Z . Szym ańska, W arsza w a 1 9 9 9 ; B ibliografia niezależnych druków ciągłych z lat 1 9 7 6 -1 9 9 0 , red. S. Skw irow ska, War szaw a 2 0 0 1 .9
S. Rudka, Poza cenzurą. Wrocławska prasa bezdebitow a 1 9 7 3 -1 9 8 9 , W rocław 2 0 0 1 ; R. Terlecki, Wydawnictwa niezależne w Krakowie w latach 1 9 7 6 -1 9 8 0 [w:] Wydawnictwa podziem ne w pow o jennym Krakow ie, Kraków 1993.10
W. Domagalski, A. Janecki, Bibliografia łódzkich wydawnictw niezależnych 1 9 7 7 -1 9 8 9 , Łódź 1992.230
Ze względu na obecność problematyki opozycyjnej na łamach paryskiej „K ul
tury” i „Zeszytów Historycznych” przydatne m ogą być nawet cząstkowe biblio
grafie tych wydawnictw12. Korzystanie z literatury drugoobiegowej ułatwi słow
nik pseudonim ów używanych w drugim obiegu opracow any przez IBL oraz
słownik przygotowany przez O ssolineum 13.
Źródła publikowane
Najobszerniejszą publikacją dokumentów dotyczących działalności opozycyj
nej w PRL w latach 1 9 4 5 -1 9 8 0 są zbiory wydane i opracowane przez Zygm un
ta Hemmerlinga i M arka N adolskiego Opozycja wobec rządów komunistycznych
w Polsce 1 9 5 6 -1 9 7 6 i O pozycja demokratyczna w Polsce 1 9 7 6 -1 9 8 0 14, zawiera
jące dokumenty wytworzone przez struktury opozycyjne.
Dokumenty z archiwów Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej dotyczące
również opozycji wewnątrzpartyjnej (np. sprawa Henryka Hollanda) zawiera
zbiór opracowany przez Andrzeja Paczkowskiego15. Wzmianki o organizacjach
i działaniach opozycyjnych znaleźć można też w zbiorach dokumentów o stosun
kach między władzą a Kościołem zebranych przez Petera Rainę, a także w anglo
języcznej publikacji Rainy o opozycji politycznej w Polsce (wybór źródeł wraz
z komentarzem)16. M ateriały z procesów politycznych lat sześćdziesiątych i pierw
szej połowy siedemdziesiątych (m.in. procesy „m arcow e” , „taterników” , organi
zacji Ruch) zawierają dwie wydane w Paryżu publikacje o wymiarze sprawiedli
wości w
p R l17.
Przekrojowy charakter ma także wybór źródeł dotyczących działalności o p o
zycji w latach 1 9 7 6 -1 9 8 0 opracowany przez Ewę Orlof, Andrzeja Pasternaka
i Rosław a Pawlikowskiego18. W 2002 r. ukazał się wybór dokumentów Kom ite
tu Centralnego PZPR o działaniach i stanowisku władz PRL wobec środowisk
opozycyjnych w PRL w latach 1 9 7 6 -1 9 8 0 . Zaw artość tej publikacji wykracza
poza wyznaczone w tytule ramy chronologiczne, gdyż zamieszczono w niej kil
kaset biogram ów i przypisów merytorycznych dotyczących osób i struktur czyn
nych w opozycji nie tylko w latach 1 9 7 6 -1 9 8 0 19.
12
M . Danilew icz-Zielińska, Bibliografia: „K u ltu ra” (1 9 7 4 -1 9 8 0 ), „Zeszyty H istoryczne” (1 9 7 4 -1 9 8 0 ), działalność w ydawnicza 1 9 7 4 -1 9 8 0 , Paryż 1981 (Biblioteka „K ultury” , t. 345).13
Kto był kim w drugim obiegu? Słownik pseudonim ów pisarzy i dziennikarzy 1 9 7 6 -1 9 8 9 , W arsza w a 199 5 ; Słow nik pseudonim ów pisarzy polskich, t. 5: 1 9 7 1 -1 9 9 5 , W rocław 1995.14
Z . H em m erling, M . N ad olsk i, O pozycja wobec rządów komunistycznych w Polsce 1 9 5 6 -1 9 7 6 , W arszawa 199 1 ; idem, O pozycja wobec rządów komunistycznych w Polsce 1 9 7 6 -1 9 8 0 , W arszawa 1994.15
J. Andrzejewski [A. Paczkowski], G om ułka i inni. D okum enty z archiwum K C 1 9 4 8 -1 9 8 2 , War szaw a 1986.16
K ościół w PRL. D okum enty 1 9 4 5 -1 9 8 9 , t. 1 -3 , w ybór P Raina, Poznań-Pelplin 1 9 9 4 -1 9 9 6 ; Rozm owy z w ładzam i PRL. Arcybiskup D ąbrow ski w służbie Kościoła i narodu, oprac. idem, t. 1: 1 9 7 0 -1 9 8 1 , W arszawa 199 5 ; P Raina, Political O pposition in Poland 1 9 4 5 -1 9 7 7 , Londyn 1978.17
Wymiar spraw iedliw ości w PRL, Paryż 1972; Sąd orzekł, Paryż 1972.18
M yśl program ow a opozycji dem okratycznej w Polskiej Rzeczypospolitej Ludow ej 1 9 7 6 -1 9 8 0 , wy bór i oprac. E. O rlof, A. Pasternak, R. Pawlikowski, Rzeszów 1993.19
O pozycja dem okratyczna w Polsce w świetle akt K C PZPR (1 9 7 6 -1 9 8 0 ). Wybór dokum entów, oprac. Ł. Kam iński, P. Piotrowski, W rocław 200 2 .Specyficznymi źródłam i do poznania opozycji są publikacje o charakterze
analitycznym i propagandow ym opracowywane głównie w Ministerstwie Spraw
Wewnętrznych czy Akademii N auk Społecznych przy KC PZPR20.
Wybrane artykuły z paryskiej „Kultury” istotne dla omawianej tu problem a
tyki zawiera dwutomowa publikacja opracow ana przez Grażynę Pomian21.
Relacje, wspomnienia, wywiady
Ważnym źródłem wiedzy o działalności opozycyjnej lat 1 9 5 6 -1 9 8 0 są wywia-
dy-rzeki, jakich udzielili nestorzy polskiej opozycji - Wiesław Chrzanowski i Jan
Olszewski22. Wypowiedź W iesława Chrzanowskiego dotyczy niezależnych śro
dowisk w PRL nawiązujących do tradycji narodowej demokracji. Wywiad z J a
nem Olszewskim przynosi z kolei szereg informacji o tworzeniu się niezależnych
środow isk opozycyjnych w latach sześćdziesiątych i działalności Polskiego Po
rozum ienia N iepodległościow ego. Charakter przekrojow y m ają wywiad-rzeka
z Leszkiem M oczulskim i wspomnienia Jack a Kuronia23. Istotne znaczenie dla
badań nad środowiskami związanymi z opozycją mają wywiady, jakich udzielili
Jerzy Turowicz i Aleksander M ałachow ski24.
Należy tu także wymienić rozm owy z literatam i zamieszczone w książce Ja c
ka Trznadla H ań b a dom ow a25, które pokazują środow iska opozycyjne w yw o
dzące się z PZPR, Abecadło Kisiela Stefana Kisielew skiego oraz jego D zienni
ki26. Interesującym źródłem m ogą być również Dzienniki M arii Dąbrowskiej
obejm ujące okres do 1965 r., a także w spom nienia oraz dzienniki M ariana
Brandysa27. Dzienniki M ieczysław a Rakow skiego zaw ierają natom iast spostrze
żenia i opinie o pow stających środow iskach opozycyjnych lat sześćdziesiątych
20
M .in. M . Zieliński, Ruch Wolnych Dem okratów. Powstanie, działalność, program polityczny, W arszawa 198 6 ; idem, O rganizacje antysocjalistyczne w Polsce w latach 1 9 7 0 -1 9 8 2 , Warszawa 198 3 ; F. Bielak, H . Kopczyk, Wybrane zagadnienia z genezy i działalności grup antysocjalistycznych w Polsce w latach 1 9 7 5 -1 9 8 1 , W arszawa 198 3 ; J. Kossecki, Geografia opozycji politycznej w Pol sce w latach 1 9 7 6 -1 9 8 1 , W arszawa 1983; J. Bielecki, D laczego opozycja przeciw socjalizm ow i w Polsce m a antynarodow y charakter, W arszawa 1983; W Rehan, M yśl społeczno-polityczna ugru pow ań opozycyjnych w Polsce w latach 1 9 7 6 -1 9 8 1 , W arszawa 1987.21
Wizja Polski na łam ach „K u ltu ry ” , oprac. G. Pomian, Lublin 1999.22
W. Chrzanow ski, Pół wieku polityki czyli rzecz o obronie czynnej. Z Wiesławem Chrzanowskim rozm aw iali Piotr Mierecki i Bogusław Kiernicki, W arszawa 1997; E. Polak-Pałkiewicz, Prosto w oczy. Z Janem Olszewskim rozm aw ia E w a Polak-Pałkiewicz, W arszawa 1997. O pozycji przedsierpniow ej dotyczy również część w yw iadów Janiny Jankow skiej (eadem, Portrety niedokończone. Rozmowy z tw órcam i „So lidarno ści” 1 9 8 0 -1 9 8 1 , w stęp i oprac. A. Friszke, W arszawa 2 0 0 3 ), np. w ypowiedzi K arola M odzelew skiego, Bogdana Borusew icza, Andrzeja Gwiazdy.23
A. Dudek, M . Gawlikowski, Leszek Moczulski: bez wahania, Kraków 1993; J. Kuroń, Wiara i wina. D o i od komunizmu, Warszawa 1990; idem, Gwiezdny czas. „Wiary i winy” dalszy ciąg, Londyn 1991.24
J. Ż akow ski, Pół wieku p o d w łos czyli życie codzienne „Tygodnika Powszechnego” w czasach he roicznych, Kraków 1999; idem, Trzy ćw iartki wieku (rozmowy z Jerzym Turowiczem), Kraków199 0 ; A. M ałachow ski, Ż yłem ... szczęśliwie, W arszawa 1993.
25
J. Trznadel, H ań ba dom ow a. Rozm owy z pisarzam i, Lublin 1990.26
S. Kisielew ski, Abecadło Kisiela, W arszawa 199 9 ; idem, Dzienniki, W arszawa 1996.27
M . D ąbrow ska, Dzienniki, t. 5: 1 9 5 8 -1 9 6 5 , W arszawa 198 8 ; M . Brandys, Jasien ica i inni, War szaw a 199 5 ; idem, Dziennik 1972, W arszawa 199 6 ; idem, D ziennik 1 9 7 6 -1 9 7 7 , W arszawa 1996; idem , D ziennik 1 9 7 8, W arszawa 1997.i sie d e m d z ie sią ty c h , fo rm u ło w a n e p rz e z in te le k tu a listę i p o lity k a z w ią z a n e g o z w ła d z a m i P Z P R 28.
Opracowania
P u b lik a c ją o c h arak te rze p rz e k ro jo w y m n ajb ard zie j zw ią z a n ą z te m a te m n i n ie jsz e g o sz k ic u je st k sią ż k a A n d r z e ja F risz k e
O pozycja polityczna w PRL
1 9 4 5 -1 9 8 0 29, o p a r ta n a b a rd z o b o g a ty m m a te ria le źró d ło w y m , c z ę sto k ro ć u n i
k aln y m (relacje u c z e stn ik ó w w y d arz e ń ). Z e w z g lę d u je d n a k n a b o g a c tw o i r ó ż n o r o d n o ść tem aty k i część d z ia ła ln o śc i o p o z y cy jn ej m u sia ła z o sta ć p o tra k to w a n a w sp o só b sk rótow y . O p u b lik o w a n ie tej m o n o g ra fii w y w o ła ło w śro d o w isk u h i sto ry cz n y m o ż y w io n ą d y sk u sję, k tó rej efe k te m by ły liczn e re c e n z je 30.D a n e o o so b a c h i o rg a n iz a c ja c h o p o z y cy jn y ch zn aleźć m o ż n a w
Leksykonie
opozycji politycznej p rz y g o to w a n y m p rz e z D a riu sz a C e c u d ę 31. P ra ca k o n c e n tru
je się je d n a k p rz e d e w sz y stk im n a o r g a n iz a c ja c h o p o z y c y jn y c h p o w sta ły c h w d ru giej p o ło w ie lat sie d e m d zie siąty ch . C h a ra k te r p rz e k ro jo w y m a ją ró w n ież w y d an e p rz e z O ś ro d e k K A R T A d w a to m y sło w n ik a b io g ra fic z n e g o o p o z y c ji d e m o k raty cz n ej w latach 1 9 5 6 - 1 9 8 9 32. W iele in fo rm a c ji o o so b a c h i d z ia ła ln o śc i o p o z y c ji lat sie d e m d z ie sią ty c h zn aleźć m o ż n a w k siążce w y d an ej w 1 9 8 1 r. p rzez N S Z Z „ S o lid a r n o ś ć ” 33. O g ó ln e d an e b io g ra fic z n e d ziała czy o p o z y c ji p o 1 9 5 6 r., k tó rz y w cze śn ie j czyn n i b y li w k o n sp ir a c ji i o p o r z e la t 1 9 4 4 - 1 9 5 6 , z a w ie ra p ierw sz y to m p rz y g o to w a n e g o p rz e z In sty tu t P am ięci N a r o d o w e j sło w n ik a b io g ra fic z n e g o 34. B io g ra m y k sięży z a a n g a ż o w a n y ch w d z ia ła ln o ść o p o z y c ji d e m o k ratyczn ej z a w ie raLeksykon duchowieństwa represjonowanego w PRL w latach
1 9 4 5 -1 9 8 9
p o d re d a k c ją Je r z e g o M y sz o ra , cen n ym u z u p e łn ie n ie m b io g ra m ó w je st z a m ie sz c z o n a p o d n im i b ib lio g r a fia 35. Szk ice b io g ra fic z n e o d zia ła c z a c h o p o zycji d e m o k raty czn e j lat sie d e m d z ie siąty c h z a w ie ra p u b lik a c ja Rodem z Solidarności, k ró tk ie b io g ra m y n a to m ia st - o p ra c o w a n ia w y d an e w zw iązk u z o b r a d a
m i O k rą g łe g o S to łu o ra z w y b o ra m i p a rla m e n ta rn y m i 4 czerw ca 1 9 8 9 r.3628
M.F. Rakow ski, Dzienniki polityczne, t. 1: 1 9 5 8 -1 9 6 2 , W arszawa 1998, t. 2: 1 9 6 3 -1 9 6 6 , War szaw a 1999, t. 3: 1 9 6 7 -1 9 6 8 , W arszawa 1999, t. 4: 1 9 6 9 -1 9 7 1 , W arszawa 2 0 0 1 , t. 5: 1 9 7 2 -1 9 7 5 , W arszawa 2 0 0 2 , t. 6: 1 9 7 6 -1 9 7 8 , W arszawa 200 2 .29
A. Friszke, O pozycja polityczna w PRL 1 9 4 5 -1 9 8 0 , Londyn 1994.30
M .in. M . Turlejska, „K ultura i Społeczeństw o” 1995, nr 2, s. 1 8 5 -1 8 7 ; G. M azur, „Ad M eritum ” 1995, nr 2, s. 1 2 7 -1 3 1 ; H. Słabek, „D zieje N ajnow sze” 1995, nr 2 ; s. 1 8 7 -1 9 4 , T. Strzem bosz, „Studia Polityczne” 2 0 0 0 , nr 11, s. 1 3 7 -1 5 7 ; idem, Polacy w PRL: sprzeciw, opozycja, opór (zacho w ania opozycyjne w systemie totalitarnym ), „A rcana” 2 0 0 0 , nr 5, s. 1 2 1 -1 4 1 .31
D. C ecuda, Leksykon opozycji politycznej, W arszawa 1989.32
O pozycja w PRL. Słownik biograficzny 1 9 5 6 -8 9 , red. J. Skórzyński, P Sow iński, M . Strasz, t. 1, W arszawa 2 0 0 0 , t. 2, W arszawa 2 0 0 2 ; kolejne tom y w przygotow aniu.33
Who’s who. W hat’s what in Solidarność, G dańsk 1981.34
K onspiracja i opór społeczny w Polsce 1 9 4 4 -1 9 5 6 . Słow nik biograficzny, t. 1, Kraków-W arsza- w a-W rocław 2 0 0 2 ; kolejne tom y w przygotow aniu.35
J. M yszor, Leksykon duchow ieństw a represjonowanego w PRL w latach 1 9 4 5 -1 9 8 9 , t. 1, W arsza w a 2 0 0 2 ; kolejne tomy w przygotow aniu.36
Rodem z Solidarności. Sylwetki twórców N SZ Z „Solid arn o ść” , red. B. K opka, R. Żelichow ski, W arszawa 1997; Okrągły stół. K to jest kim, W arszawa 198 9 ; N a si w Sejmie i w Senacie. Posłowie i senatorow ie wybrani z listy „So lidarno ści” , W arszawa 1990.A n aliz ę i o p is śro d o w isk o p o z y cy jn y ch lat sze śćd zie sią ty ch zn aleźć m o ż n a w k siąż k a ch Je r z e g o E isle ra . P race te, k o n ce n tru ją c się n a k o n k re tn y ch w y d a rz e n iach , p o k a z u ją je d n a k p a n o ra m ę d ziała ń o p o z y cy jn y ch . W
Liście 34 p o d a n o
w iele in fo rm a c ji o d z ia ła n ia c h d y sy d en ck ich w e w n ą trz P Z P R p o 1 9 5 6 r., w M arcu 1968 d u ż o u w a g i p o św ię c o n o m .in . śro d o w isk u „ k o m a n d o s ó w ” , k siążk a
Grudzień 1970 p rz y n o si w iele in fo rm a c ji o k sz ta łto w a n iu się śro d o w isk o p o z y
cyjnych n a W yb rzeżu 37.O m e to d a c h w a lk i z o p o z y c ją m o ż n a p rze czy tać ró w n ie ż w n ieliczn y ch je sz cze m o n o g ra fia c h n a te m at M S W i je g o słu żb 38. In fo rm a c je o d z ia ła ln o śc i o p o zy cy jn ej z a w ie r a ją ta k ż e sy n te z y d z ie jó w P R L . W arto tu w y m ie n ić p rz e d e w sz y stk im k sią ż k i A n d rz e ja P a c z k o w sk ie g o , A n d rz e ja G a rlic k ie g o , W o jciech a R o sz k o w sk ie g o i Ja k u b a K a rp iń sk ie g o , a zw łasz c z a o sta tn io w y d a n ą syn tezę A n d rz e ja F risz k e 39. N ie z a le ż n e m u życiu k u ltu raln e m u w o m aw ian y m o k re sie p o św ięco n a jest k ro n ik a M a rty F ik40. A n alizę p o sta w i za ch o w ań sp ołeczn y ch w P R L , p o z w a la ją c ą zro z u m ie ć i p o z n a ć m ech a n iz m y p o w sta w a n ia o p o z y c ji i o p o r u s p o łe cz n e g o , z a w a rła w sw ojej p ra c y H a n n a S w id a -Z ie m b a 41. P o w staw an ie ś r o d o w isk o p o z y cy jn y ch w śró d m ło d e g o p o k o le n ia o p isu ją tek sty sk ła d a ją c e się na z b io ro w ą p u b lik ację
Młodzież w oporze społecznym. O d z ia ła ln o śc i op ozy cy jn ej
i u d ziale w o p o rz e sp o łe c z n y m śro d o w isk stu d en ck ich zn ajd z iem y p rz y c z y n k o w e d an e w p rac y J a n a W alczak a42.Isto tn y m p rzy czy n k iem d o h isto rii śro d o w isk o p o z y cy jn y ch je st ró w n ież k sią ż k a A n to n ie g o D u d k a
Ślady PeeReLu, sk ła d a ją c a się ze sz k ic ó w d o ty czący ch
p o sta w w o b e c P R L i m e ch a n iz m ó w fu n k c jo n o w a n ia sy stem u , o ra z p u b lik acje A n d rz e ja F riszk e o śro d o w isk u K lu b ó w In telig en cji K a to lic k ie j. D z ia ła ln o śc i o p o zycyjnej o só b zw iązan y ch z „T y go d n ik iem P o w sze ch n y m ” p o św ię c o n a je st p ra c a R o b e rta Ja r o c k ie g o 43.C h a ra k te r p rz e k ro jo w y m a k sią ż k a p o św ię c o n a Ja n o w i Jó z e fo w i L ip sk ie m u - ty m b a rd z iej że au to rzy sk u p ili się n a m niej zn an ej je g o d z ia ła ln o śc i o p ozy cy
j-37
J. Eisler, L ist 3 4 , W arszawa 199 3 ; idem, M arzec 1968, W arszawa 199 1 ; idem, Grudzień 1970, W arszawa 2 0 0 0 . O konspiracji m łodzieżowej w G dańsku zob. D. Rostkow ski, W ykopać gw iazdę na Wschód, „N o w e Państw o” , 3 XII 1999.38
H . D om iniczak, Organy bezpieczeństwa PRL 1 9 4 4 -1 9 9 0 . Rozw ój i działalność w świetle doku m entów MSW , W arszawa 1997. Pewne inform acje rzeczowe zaw iera również utrzym ana w p ro p a gandow ej konwencji praca: T. Walichnowski, Ochrona bezpieczeństwa państw a i porządku publicz nego w Polsce 1 9 4 4 -1 9 8 8 , W arszawa 1989.39
A. Paczkowski, Pół wieku dziejów Polski, W arszawa 199 5 ; A. G arlicki, H istoria 19 3 9 -1 9 9 6 /9 7 . Polska i św iat, W arszawa 199 7 ; A. Albert [W Roszkow ski], N ajn ow sza historia Polski 1 9 1 8 -1 9 8 0 , Londyn 198 9 ; J. Karpiński, Wykres gorączki. Polska pod rządam i komunistycznym i, Lublin 2 0 0 1 ; idem, Portrety lat. Polska w odcinkach, W arszawa 199 1 ; idem, Polska, komunizm, opozycja, War szaw a 1988; A. Friszke, Polska. Losy państw a i narodu 1 9 3 9 -1 9 8 9 , W arszawa 200 3 .40
M . Fik, Polska kultura po Jałcie. Kronika lat 1 9 4 4 -1 9 8 9 , Londyn 1989.41
H . Sw ida-Ziem ba, Człowiek wewnętrznie zniewolony. M echanizmy i konsekwencje minionej form acji - analiza psychologiczna, W arszawa 1997.42
M łodzież w oporze społecznym. M ateriały ze studenckiej sesji naukow ej, red. Ł. Kam iński, Wro cław 1996; J. Walczak, Ruch studencki w Polsce 1 9 4 4 -1 9 8 4 , W rocław -W arszaw a-Kraków 1990.43
A. D udek, Ślady PeeReLu, Kraków 2 0 0 1 ; A. Friszke, O aza na Kopernika. Klub Inteligencji K ato lickiej 1 9 5 6 -1 9 8 9 , W arszawa 199 7 ; idem, Początki Klubów Inteligencji Katolickiej, „Więź” 1996, nr 10, s. 1 8 1 -2 0 4 ; R. Jaro ck i, Czterdzieści pięć lat w opozycji. O ludziach „Tygodnika Powszechne g o ” , Kraków 1990.nej w la ta c h sze śćd zie sią ty ch 44, p o d o b n ie szk ice b io g ra fic z n e o Je rz y m Z a w ie y sk im i L e c h u B ą d k o w sk im czy te k st w sp o m n ie n io w y J a n a J ó z e f a L ip sk ie g o o A n to n im S ło n im sk im 45. D la p o z n a n ia ak ty w n o ści o p o zy cy jn ej śro d o w isk k ato lick ich p rz y d a tn a b ę d z ie p u b lik a c ja z a w ie ra ją c a z a ró w n o tek sty A d a m a S ta n o w sk ie g o , ja k i in fo rm a c je b io g ra fic z n e o ich a u to rz e 46. W iedzy o n iezależn y ch śr o d o w i sk a c h le w ic o w y c h d o s ta r c z a b io g r a f ia W ła d y sła w a K u n ic k ie g o - G o ld fin g e r a 47. Sy lw etk i n iezależn y ch d ziała czy ch ło p sk ic h p re z e n to w a n e są n a łam a c h „ R o c z n i k ó w D z ie jó w R u ch u L u d o w e g o ” 48.
P rzy czy n k am i teo rety czn y m i d o gen ezy sp o łe czn e j o ra z id ei i k o n c e p c ji o p o zycyjn ych w la ta c h 1 9 5 6 - 1 9 8 1 są p u b lik a c je J a n a D re w n o w sk ie g o i K rz y sz to fa P o m ia n a 49. D o tej p r o b le m a ty k i n a w ią z u je ró w n ie ż p o ś r e d n io p r a c a Ja n u s z a K o r k a 50.
P rz y d a tn e ze w z g lę d ó w m e to d o lo g ic z n y c h p rz y b a d a n iu o p o z y c ji w P R L m o g ą b y ć z a ś z w ła sz c z a w y d a n e n a p o c z ą tk u lat d z ie w ię ć d z ie sią ty c h m a te ria ły k o n w e r s a to r iu m z o r g a n iz o w a n e g o p rz e z In sty tu t S tu d ió w P o lity c z n y c h P o l skiej A k a d e m ii N a u k o ra z p u b lik a c ja p r z y g o to w a n a p rz e z K rz y sz to fa Ł a b ę d z ia i M a g d a le n ę M ik o ła jc z y k 51.
Ożywienie popażdziernikow e
Źródła publikowane
O p o g lą d a c h i p la n a c h śro d o w isk ch cący ch r e fo r m o w a ć sy stem n a fali o d w il ży p aź d z ie rn ik o w e j d o w ie d z ie ć się m o ż n a d zięk i w y b o ro w i arty k u łó w p r a s o w y ch z lat 1 9 5 5 - 1 9 5 7 , o p ra c o w a n e m u p rzez W iesła w a W ład y k ę . Ź r ó d łe m d o b a d a n ia sto su n k u ek ipy G o m u łk i d o r e fo r m a to rsk ic h (o p o zy cy jn y ch ?) śro d o w isk stu d en ck ich i o p o z y c ji w ew n ą trzp arty jn ej je st w y b ó r p r o to k o łó w p o sie d z e ń
kie-44
Ja n Jó z e f - spotkania i spojrzenia. Książka o Jan ie Józefie Lipskim , red. A. Brodzka, M . Puchal ska, J. Jedlicki, R. Loth, W arszawa 1996. Uzupełnieniem źródłow ym tej publikacji może być skon fiskow any przez SB fragm ent dziennika Lipskiego opublikowany przez G rzegorza Sołtysiaka: Z ap i ski opozycjonisty. Fragmenty skonfiskow anego dziennika Ja n a Jó zefa Lipskiego, oprac. G. Sołtysiak, „Przegląd Tygodniow y” , 18 IX 1996.2 3 4
45
A. Friszke, Triumf i śm ierć Jerzego Zaw ieyskiego, „Więź” 1998, nr 2, s. 1 7 1 -1 8 2 ; W Turek, Lech Bądkowski. Polak i Pomorzanin, „K w artalnik Konserw atyw ny” 1997, nr 1, s. 1 2 2 -1 2 8 ; J.J. Lipski, K now ania z Panem Antonim, „Więź” 1990, nr 5 - 6 , s. 1 2 5 -1 3 1 .46
Adam Stanowski. Wychowawca - społecznik - chrześcijanin. Senator ziem i lubelskiej, red. A. Bień, W. Sam oliński, Lublin 1996.47
M . O strow ski, W.J.H. Kunicki-Goldfinger - przyrodnik i hum anista, W arszawa 1996.48
N p . A. G olec, Antoni Gurnicz (1 9 1 2 -1 9 7 9 ). Badacz i działacz ludow y, „Roczniki D ziejów Ru chu L udow ego” 1995, nr 2 9 , s. 2 0 5 - 2 1 9 ; J. Wypych, M ichał Ja g ła (1 9 1 5 -1 9 8 1 ), ibidem 1992, nr 2 7 , 1 0 1 -1 1 1 .49
J. D rew now ski, W ładza i opozycja. Próba interpretacji historii politycznej Polski Ludow ej. (Arty kuł dyskusyjny), „Zeszyty H istoryczne” 1978, nr 46, s. 7 1 -1 2 5 ; K. Pomian, Wymiary polskiego kon fliktu 1 9 5 6 -1 9 8 1 , Londyn 1985.50
J. Korek, Paradoksy paryskiej „K u ltu ry ”. E w olucja myśli politycznej w latach 1 9 4 7 -1 9 8 0 , Sztok holm 1998.51
O pozycja i opór społeczny w Polsce (1 9 4 5 -1 9 8 0 ). M ateriały konwersatorium z 2 0 lutego 1991, red. A. Friszke, A. Paczkowski, W arszawa 199 1 ; O pozycja w system ach demokratycznych i niede mokratycznych, red. K. Łabędź, M . M ikołajczyk, Kraków 2001.ro w n ic tw a P Z P R 52. M a te ria ły o d z ia ła ln o śc i ra d ro b o tn ic z y c h w y d ali G rz e g o rz Ilk a i P io tr N ie m c z y k 53.
P rzy czy n k iem d o an alizy p o sta w sp o łe czn y ch i u w a ru n k o w a ń p o sta w o p o z y cyjnych w o k re sie P a źd zie rn ik a m o ż e b yć k sią ż k a A d a m a L e sz c z y ń sk ie g o z a w ie r a ją c a listy k ie ro w a n e d o r e d a k c ji „P o p r o s t u ” - s z ta n d a r o w e g o d la p a ź d z ie r n ik o w e j o d w ilż y p is m a 54. N a s t r o je sp o łe c z n e i p o sta w y w id o c z n e tu ż p o P aźd ziern ik u zn aleźć m o ż n a w zb io rz e d o k u m e n tó w o p ra c o w a n y c h p rz e z P aw ła M a c h c e w ic z a 55.
Relacje, wspomnienia, wywiady
P o z a w z m ia n k o w a n y m i w yżej re la c ja m i i w y w ia d a m i w d ziale p ra c p r z e k r o jo w y c h isto tn e d la b a d a n ia n a s tr o jó w i p o s ta w o p o z y c y jn y c h są w y w iad y z d z ie n n ik a rz a m i „P o p r o s t u ” p r z e p r o w a d z o n e p rz e z B a rb a rę Ł o p ie ń sk ą . N a stro je ś r o d o w isk a d z ie n n ik a rsk ie g o i ich re la c je z w ła d z ą p o r u s z a ró w n ie ż k sią ż k a M ic h a ła R a d g o w sk ie g o 56. W d ru g iej p o ło w ie lat sie d e m d z ie sią ty c h J a n J ó z e f L ip sk i i J a n O lsz e w sk i za m ie ścili w p iśm ie d ru g ie g o o b ie g u arty k u ł w sp o m n ie n io w y o h isto rii „P o p r o s t u ” . W 1 9 9 0 r. L ip sk i u d z ie lił w y w ia d u o d z ia ła ln o śc i K lu b u K rz y w e g o K o ła 57. P o staw y i d z ia ła n ia ró ż n y c h o só b z w iąz an y ch z a p a r a te m p a rty jn y m , u rz ę d a m i p a ń stw o w y m i czy z a k ła d a m i p ra c y i u c z e ln ia m i w P a ź d z ie rn ik u ’5 6 p o z n a ć m o ż n a z ich re la c ji z e b ran y c h p rz e z S te fa n a B r a tk o w sk ie g o (re la cja P rz e m y sła w a G ó r n e g o z a w ie ra in fo rm a c je o p o c z ą tk a c h Z w ią z k u M ło d y c h D e m o k r a tó w )58.
N a s tr o je i p o sta w y śro d o w isk k a to lic k ic h p o 1 9 5 6 r. zn aleźć m o ż n a w d z ie n n ik ach Je r z e g o Z a w ie y sk ie g o , S te fa n a K isie le w sk ie g o i w sp o m n ie n ia c h S ta n isła w a Stom m y. W zn aczn ej m ierze c h arak te r w sp o m n ie n io w y m a m o n o g r a fia c h a d ecji Ja n u s z a Z a b ło c k ie g o i o p ra c o w a n ie A n d rz e ja M ic e w sk ie g o 59.
Isto tn e d la p o z n a n ia n a s tro jó w śro d o w isk p arty jn y ch o k re ślan y c h ja k o re w i z jo n isty cz n e są p u b lik a c je W ła d y sła w a B ie ń k o w sk ig o 60. C ie k a w y m ich d o p e ł n ie n ie m je st w y w ia d , ja k ie g o B ie ń k o w sk i u d z ie lił w la ta c h d z ie w ię ć d z ie siąty ch
52
W. W ładyka, N a czołówce. Prasa w październiku 1956, W arszaw a-Łódź 198 9 ; Centrum władzy. Protokoły posiedzeń kierownictw a PZPR. Wybór z lat 1 9 4 9 -1 9 7 0 , oprac. A. D udek, A. Kochański, K. Persak, W arszawa 2 0 0 0 („D okum enty do dziejów PRL” , z. 13).53
R ady robotnicze w Polsce 1956. Casus F SO , oprac. G. Ilka, P N iem czyk, W arszawa 1985.54
A. Leszczyński, Sprawy do załatw ienia. Listy do „Po p rostu ” 1 9 5 5 -1 9 5 7 , W arszawa 2000.55
K am pania wyborcza i wybory do Sejmu 2 0 stycznia 1957, oprac. P M achcew icz, Warszawa 2000.56
B .N . Łopieńska, E. Szym ańska, Stare numery, W arszawa 199 0 ; M . R adgow ski, „P olity k a” i jej czasy, W arszawa 1981.57
J.J. Lipski, J. Olszew ski, W dw udziestą rocznicę zam knięcia „Po prostu ” , „G ło s” 1977, nr 2 ; Z J a nem Józefem Lipskim rozm aw ia E w a Wilcz-Grzędzińska, „K onfrontacje” 1990, nr 2.58
Październik 1956. Pierwszy w yłom w systemie. Bunt, m łodość i rozsądek, red. S. Bratkow ski, W arszawa 1996.59
J. Zaw ieyski, K artki z dziennika 1 9 5 5 -1 9 6 9 , W arszawa 198 3 ; S. Kisielew ski, Dzienniki, W arsza w a 1996; S. Stom m a, Trudne lekcje historii, Kraków 199 8 ; J. Z abłocki, Chrześcijańska D em okracja w kraju i na em igracji, Lublin 1999; A. M icew ski, W spółrządzić czy nie kłam ać. PAX i Z nak w Pol sce 1 9 4 5 -1 9 7 6 , Paryż 1978.60
W. Bieńkow ski, M otory i hamulce socjalizm u, Paryż 196 9 ; idem, Socjologia klęski. D ram at go- mułkowskiego czternastolecia, Paryż 1971.2 3 6
m ie się cz n ik o w i „ D z iś ” 61. O p o d z ia ła c h w P Z P R p o P aźd ziern ik u trak tu je r ó w n ież b r o sz u r a
„C h am y” i „Z ydy” W ito ld a Je d lic k ie g o , b ę d ą c a p ierw sz y m r o z
d ziałe m m o n o g ra fii o K lu b ie K rz y w e g o K o ła 62.In fo rm a c je o p o g lą d a c h K a z im ie rz a M ija la i zw iąz an y ch z n im o só b zn aleźć m o ż n a w n ap isan ej p rzez n ie g o k siążce
Głów na przyczyna klęski rewolucyjnego
socjalizm u63. M a o n a w dużej m ierze c h arak te r p o le m ic z n y w o b e c ró żn y ch ś r o
d o w isk i p o sta w w P R L i III R z e c z p o sp o lite j. O d z ia ła ln o śc i K a z im ie rz a M ija la d o w ie d z ie ć się m o ż n a ró w n ie ż z w y w iad ó w , jak ich u d zie lił ty g o d n ik o m „P o lity k a ” i „ N o w e P a ń stw o ” 64.Opracowania
O p o w staw an iu śro d o w isk niezależn ych i op ozycyjn ych p o 1 9 5 6 r. p isali w m o n o grafiach p ośw ięco n y ch p o lsk iem u P aźd ziern ikow i Je rz y E isler i R o b ert K upiecki, Paw eł M ach cew icz i W iesław W ład y k a, Z b y sław R ykow ski, T ad eu sz K isielew sk i65. A n aliza p o sta w społeczn ych w o b ec system u w Październiku ’5 6 zaw arta jest ró w nież w e w zm ian k ow an ej p racy A d a m a L eszczy ń sk iego. D ziałaln o ść ra d ro b o tn i czych o p isa n a z o sta ła m .in. p rzez K azim ierza K lo c a i Ja n a S k ó rzy ń sk iego 66. Z w ią z kow i M ło d y ch D e m o k ra tó w p o św ię co n a jest m o n o g ra fia B o g u sła w a M a z u ra 67.
E m a n c y p o w a n ie się śr o d o w isk tw ó rcz y c h p o P a źd zie rn ik u ’ 5 6 p rz e d sta w ia ją p u b lik a c je K rz y sz to fa W o ź n ia k o w sk ie g o , H e n ry k a S ła b k a i B a rb a ry F ija łk o w sk ie j68. Te d w ie o sta tn ie p o z y cje a n a liz u ją o w e z ja w isk a g łó w n ie z p e rsp e k ty w y
61
Rozm owy z W ładysław em Bieńkow skim prow adzone przez Ja n a M arxa - cz. 1: „Panicznie ucie kałem od w ładzy” , „D ziś” 1991, nr 6, s. 6 5 -7 8 , cz. 2: „Jest tylko jedna rzecz głupsza od kom uni zm u - antykom unizm ” , ibidem, nr 7, s. 8 7 -9 8 , cz. 3: „D ziecioróbcza m entalność nędzarzy” , ibidem, nr 8, s. 7 4 -8 7 , cz. 4: „K ary k atura dyktatury proletariatu” , ibidem , nr 9, s. 1 2 5 -1 3 1 . Ciekawym przyczynkiem do analizy ewolucji postrzegania rzeczywistości PR L przez Bieńkow skiego m oże być jego list z kw ietnia 1970 r. do M ieczysław a F. Rakow skiego (List W ładysław a Bieńkowskiego do M ieczysław a F. Rakow skiego, w stęp M . Rakow ski, ibidem, nr 6, 7 8 -8 2 ).62
W. Jedlicki, „C h am y ” i „Z y d y ” , W arszawa 1981. Istotne znaczenie poznaw cze m a kom entarz Je rzego Eislera do tez stawianych przez Jedlickiego: J. Eisler, Przedm owa do w ydania krajow ego [w:] W Jedlicki, Klub Krzywego K oła, W arszawa 1989, s. III-X II. Z tezami Jedlickiego polem izow ał również Antoni Z am brow ski: Rewelacje wyssane z p alca czyli puław ianie i natolińczycy w 1956 ro ku, „Warszawskie Zeszyty H istoryczne” 1988, nr 2.63
K. M ijal, G łów na przyczyna klęski rewolucyjnego socjalizm u, W arszawa 2000.64
Jeszcze uderzą w stó ł, „Polityka” , 2 6 XII 199 2 ; Komunizm w róci!, „N o w e Państw o” 2 0 0 1 , nr 30. Inform acje o rozpracow aniu M ijala i jego środow iska przez SB zaw iera artykuł Piotra Gontarczyka O statni praw dziw y kom unista, „R zeczposp olita” , 1 3 -1 4 IX 2003.65
J. Eisler, R. Kupiecki, N a zakręcie historii - rok 1956, W arszawa 1992; P M achcew icz, Polski rok 1956, W arszawa 199 3 ; W. W ładyka, Październik 56, W arszawa 199 4 ; Z. Rykowski, W. W ładyka, Polska próba. Październik’56, Kraków 198 9 ; T. Kisielewski, Październik 56. Punkt odniesienia, War szaw a 200 1 .66
K. Kloc, H istoria sam orządu robotniczego w PRL 1 9 4 4 -1 9 8 9 , W arszawa 1992; J. Skórzyński, Upadek rad robotniczych, „Zeszyty H istoryczne” 1985, nr 74, s. 2 1 -2 9 .67
B. M azur, Ruch Wolnych D em okratów - geneza, program i działalność w oświetleniu źródłowym (1 9 5 6 -1 9 8 1 ), O pole 1986.68
K. W oźniakowski, Między ubezwłasnowolnieniem a opozycją. Związek Literatów Polskich w latach 19 4 9 -1 9 5 9 , Kraków 1990; H. Słabek, Intelektualistów obraz własny w świetle dokumentów autobio graficznych. 1 9 4 4 -1 9 8 9 , W arszawa 1997; B. Fijałkowska, Polityka i twórcy (1 9 4 8 -1 9 5 9 ), Warszawaó w c z e sn y ch w ła d z . O
sui geneis d y sy d en ck iej stru k tu rz e , ja k ą b y ło śro d o w isk o
lite ra ck ie sk u p io n e w o k ó ł p ism a „W sp ó łc z e sn o ść ” , tra k tu je te k st A n d rz e ja C h ą- c iń sk ie g o 69.O d z ia ła ln o śc i K lu b u K rz y w e g o K o ła o p o w ia d a k sią ż k a W ito ld a Je d lic k ie g o , n a ten te m at p u b lik o w a ł m .in . Je r z y E isle r70. Z ja w isk o rew izjo n izm u p o P aź d ziern ik u ’ 5 6 b a d a ł m .in . A n d rzej F risz k e 71. R esty tu cję h a rc e rstw a w 1 9 5 6 r. p rz e d sta w ił K rz y sz to f P ersak 72. O d y sy d en ck im (o d p e w n e g o m o m e n tu ) ś r o d o w isk u „ w a lte r o w c ó w ” p isa ł m .in . P aw eł S m o le ń sk i73.
O d „Z n a k u ” do protestów konstytucyjnych
Opozycja legalna
D z ia ła ln o ść legaln ej o p o z y c ji, ja k ą b y ło K o ło P o selsk ie „ Z n a k ” , p o z n am y z w y w iad u z Ja n u sz e m Z a b ło c k im 74 czy z
Dzienników Je r z e g o Z a w ie y sk ie g o .
O „ Z n a k u ” w la ta c h 1 9 5 7 - 1 9 7 6 n a p isa ł m o n o g ra fię M a c ie j Ł ę to w sk i. W cześn iej u k az ały się in ne je g o tek sty p o św ię c o n e tej p ro b le m a ty c e 75. O ro li i d z ia ła ln o śc i K o ła „ Z n a k ” p isa li ró w n ie ż m .in . B o ż e n a B a n k o w icz, Je r z y E isler, A n d rzej W ie- lo w ie y sk i76, a d o k u m e n ty d o ty czą ce „ Z n a k u ” (p o p rz e d z o n e b a rd z o o b szern y m w stę p e m m o n o g ra fic z n y m ) o p u b lik o w a ł w 2 0 0 2 r. A n d rzej F riszk e. P ierw szym la to m K o ła p o św ię c o n y je st tak że je g o arty k u ł w „W ięzi” 77.Opozycja niekoniecznie demokratyczna - mijalowcy i trockiści
G rz e g o rz S o łty sia k o p u b lik o w a ł m .in . d o k u m e n t M S W o d z ia ła ln o śc i gru p y z w o le n n ik ó w ch iń sk iej w e r sji k o m u n iz m u (str o n n ik ó w K a z im ie r z a M ija la ). Z k o le i in fo rm ac je o tym , ja k b y ła p o str z e g a n a ta d z ia ła ln o ść p rz e z ek ip ę G o m u ł ki, zn aleźć m o ż n a w w y w iad zie-rzece, k tó re g o u d zie lił S o łty sia k o w i W alery N a - m io tk ie w icz 78.
69
A. Chąciński, N asz a m ała destabilizacja, „Ż y cie” , 14 VI 2001 i 21 VI 200 1 .70
W Jedlicki, Klub Krzywego K oła...; J. Eisler, Klub Krzywego K oła, „Tygodnik Solidarność” , 11 I 1991.71
A. Friszke, Rewizjoniści, „Tygodnik Solidarność” , 29 IX 198 9 ; idem, L a ta sześćdziesiąte: nadzie je i rozczarow ania, ibidem, 6 X 1989.72
K. Persak, Odrodzenie harcerstwa w 1956 roku, W arszawa 1996.73
P Sm oleński, Dzieci rew olucji, „G azeta W yborcza” , 1 5 -1 6 VII 1995.74
Kam yk dawidowy. Z Januszem Zabłockim w spółsygnatariuszem interpelacji K oła Poselskiego ZN A K z m arca 1968 roku rozm aw ia M aciej Łętow ski, „ Ł a d ” , 6 III 1988.75
M . Łętow ski, Ruch i Koło Poselskie „ Z n a k ” 1 9 5 7 -1 9 7 6 , Katow ice 199 8 ; idem, Rok 1956 - n a rodziny ZNAK-u, „Chrześcijanin w św iecie” 1986, nr 157.76
B. Bankow icz, Neopozytywizm - platform a ideow a ZNAK-u, „Zeszyty N aukow e. Prace z N auk Politycznych” 1991, z. 3 9 ; J. Eisler, „Reakcyjna resztów ka” w Sejmie PRL, „Tygodnik Solidarność” , 16 III 1 9 9 0 ; A. W ielow ieyski, Sekretarz, P rym as i ża b a, cz. 1 -2 , „G az eta W yborcza” , 1 7 -1 8 i 2 4 -2 5 VIII 200 2 .77
A. Friszke, K oło posłów „ Z n a k ” w Sejmie PRL 1 9 5 7 -1 9 7 6 , W arszawa 2 0 0 2 ; idem, Protest czy p erw azja? Kolo Posłów Z nak w Sejmie PRL 1 9 5 7 -1 9 6 1 , „Więź” 2 0 0 2 , nr 3, s. 9 7 -1 0 9 .78
Paszkwilanci. H istoria największej grupy opozycyjnej lat 60 ., oprac. G. Sołtysiak, „Przegląd Ty godniow y” 1996, nr 4 1 ; G. Sołtysiak, Żołnierze partii, „G azeta W yborcza” , 11 X II 1993; W N a- miotkiewicz, Byłem sekretarzem Gom ułki, W arszawa 2002.2 3 8
R elacje d o ty c z ą ce g ru p tro ck isto w sk ic h o p u b lik o w a n o w „ K a r c ie ” 79, o ech ach sw ojej d z ia ła ln o śc i d y sy d en ck iej w sp o m in a ł ró w n ie ż L u d w ik H a s s 80.
„Komandosi”
O p r ó c z w y m ien io n y ch ju ż p ra c p rz e k ro jo w y c h d o ty czą cy ch M a r c a ’ 6 8 i o p o zycji, o śro d o w isk u „ k o m a n d o s ó w ” tra k tu ją m .in . p ra c e S te fan ii S o n n ta g i A nny S iw e k 81.
U k azały się też w sp o m n ie n ia p rzed staw icieli te g o śro d o w isk a czy d o ty czące ich d o k u m en ty 82, relacje i ro z m o w y z u czestn ik am i p ro te stó w m arco w y ch (najczęściej zw iązan ych z „ k o m a n d o sa m i” ). C h ara k te r w sp o m n ien io w o -an ality czn y m a p ra c a Ja c k a K u ro n ia czy w y w iad D an iela C o h n -B e n d ita z A d a m e m M ich n ik ie m 83.
W ażne d la p o z n a n ia k lim atu in te le k tu a ln e g o p a n u ją c e g o w śró d „ k o m a n d o s ó w ” są eseje L e sz k a K o ła k o w sk ie g o 84 o ra z tek sty p o św ię c o n e d z ia ła ln o śc i p u bliczn ej K o ła k o w sk ie g o w la ta c h sz e ść d z ie sią ty c h 85. P racę k o m isji d y scy p lin arn ej U n iw ersy tetu W arszaw sk ieg o p o w o ła n e j w zw iązk u z d z ia ła ln o śc ią „ k o m a n d o s ó w ” u k az u je tek st M a r c in a K u li86. A n d rzej F riszk e je st a u to re m a rty k u łó w o m a w iający ch n a stro je n a U n iw ersy tecie W arszaw sk im (zw łaszcz a w d z iała jący ch tam stru k tu ra ch P Z P R ) w o k re sie p o p rz e d z a ją c y m M a rz e c ’ 68 o ra z n a stro je i p o s ta w y sp o łe c z n e ju ż trak cie p r o te stó w 87. C en n y d la b a d a ń n a d o p o z y c ją m a te ria ł z a w ie ra ją d w a to m y w y d an e z o k a zji sesji zo rg an izo w a n e j w trzy d ziesto lecie M a rc a , o p ra c o w a n e p rzez M a r c in a K u lę, P io tra O sę k ę i M a r c in a Z a r e m b ę 88, o ra z tek sty
79
G. Sołtysiak, Trockiści, „K arta” 1992, nr 7.80
L. H ass, Cenzura i inne mechanizmy sterow ania historykam i w latach PRL [w:] Cenzura PRL. Re lacje historyków , W arszawa 200 0 .81
S. Sonntag, Rola kom andosów w ruchu studenckim 1968 roku, „Studia i m ateriały z dziejów o p o zycji i oporu społecznego” 1999, t. 2; A. Siw ek, Uniwersytet Warszawski w m arcu ’68, Warszawa 1989.82
A. Z am brow ski, Z am iast przedm ow y, „K rytyka” 1980, nr 6; Ja k hartow ała się stal. Z Antonim Zam brow skim rozm aw ia M aciej Łętow ski, „Ł a d ” , 12 II 198 9 ; Robiliśm y to w swoim imieniu. Roz m ow a z Sewerynem Blum sztajnem , „R es Publica” 1988, nr 8; A. M encw el, Kom andos demaskuje kom andosów , „M yśl Polska” 2 0 0 1 , nr 11, s. 13 (jest to przedruk ośw iadczenia Andrzeja Mencwe- la złożonego dla w ładz PRL w 1968 r. z aneksu z książki Kazim ierza K ąkola o M arcu ’68). Por. K. Kąkol, M arzec 68 - inaczej, W arszawa 1998.83
[J. Kuroń], Spór o wydarzenia marcow e, „Zeszyty H istoryczne” 1973, nr 2 4 , s. 3 - 3 0 ; Pewien p o l ski etos (z Adam em Michnikiem rozm aw ia D any Cohn-Bendit), „K on takt” 1988, nr 6; Krajobraz po szoku, red. E. Żylińska [A. M ieszczanek], [W arszawa 1989]; J. W iszniewicz, Z Polski do Izraela. Roz mowy z pokoleniem ’68, W arszawa 1992.84
L. Kołakow ski, Pochw ała niekonsekwencji. Pism a rozproszone z lat 1 9 5 5 -1 9 6 8 , oprac. Z . M en tzel, W arszawa 1989.85
W. W ładyka, Usunięcie Leszka Kołakow skiego z partii w 10 rocznicę października ’56, „M ów ią w ieki” 1991, nr 8; Stenogram w ystąpienia prof. Kołakow skiego, ibidem.86
M . Kula, G ra z w ładzą (przypadek pew nej dyscyplinarki) [w:] Komunizm. Ideologia, system, lu dzie, red. T. Szarota, W arszawa 200 1 .87
A. Friszke, N a d genezą. Konflikt w PZPR na Uniwersytecie Warszawskim 1 9 6 5 -1 9 6 7 [w:] W. Brus [i in.], Polskie przemiany. Uwarunkowania i spory. Refleksje z okazji jubileuszu profesora Tadeusza K ow alika, W arszawa 2 0 0 2 , s. 3 2 -6 6 ; idem, Ruch protestu w marcu 1968 (w świetle raportów MSW dla kierownictwa PZPR), „Więź” 1994, nr 3.88
M arzec 1968. Trzydzieści lat później. Referaty, t. 1, red. M . Kula, P O sęka, M . Z arem ba, W arsza w a 1998. Tom ten zaw iera m.in. następujące teksty przydatne w badaniach nad opozycją lat sześćo c h arak te rze ro c z n ic o w y m 89. W 1 9 7 1 r. u k a z a ła się k sią ż k a M a r ii O sia d a c z
Sąd
orzekł, z a w ie r a ją c a ta k ż e jej re p o r ta ż e są d o w e z p r o c e su „ k o m a n d o s ó w ” , p o
p rz e d z o n a w stę p e m K a z im ie rz a K ą k o la . P u b lik acja ta b ęd zie d o b ry m ź ró d łe m do b a d a ń n a d p r o p a g a n d ą części o b o z u w ład zy w 1 9 6 8 r.90„Taternicy”
P ary sk a „ K u ltu ra ” z a m ie ściła w 1 9 7 1 r. an alizę p ro c e su „ta te rn ik ó w ” , o p is je g o p rze b ie g u o ra z zez n an ia (np. Ja k u b a K a rp iń sk ie g o , M a c ie ja K o z ło w sk ie g o ), a n astęp n ie m ateriały z ro z p ra w y rew izyjnej w k w ietn iu 1 9 7 1 r.91 Isto tn e in fo r m acje n a te m at „ta te r n ik ó w ” z a w ie ra w sp o m n ie n io w a k sią ż k a Ja k u b a K a r p iń sk ie g o 92. C iek aw y arty k u ł o p ro c e sie „ta te rn ik ó w ” u k az ał się w „G a z e c ie P o lsk iej” w styczn iu 2 0 0 2 r.93, w cześn iej p u b lik o w a n o n a ten tem at m .in . w „ Z y c iu ” 94. E ch a p ro c e su „ta te rn ik ó w ” p o ja w ia ją się też w o p ra c o w a n ia c h i p u b lik acjach n a tem at p ary sk iej „K u ltu ry ” 95.
Organizacja Ruch
A u to re m n a jw ię k sz e g o o p r a c o w a n ia d o ty c z ą c e g o R u c h u 96 i p o p u la ry z a to re m je g o h isto rii je st S te fa n N ie sio ło w sk i, o p isu ją cy w liczn y ch arty k u ła ch z a ró w n o
dziesiątych, a zwłaszcza środow iskiem „kom an dosów ” : J. Kochanow icz, M arzec 1968 i życie inte lektualne Uniwersytetu; K. Kersten, M arzec 1968 a postaw y intelektualistów wobec kom unizm u; D. G aw in, Potęga mitu. O stylu politycznego m yślenia pokolenia M arca 6 8 ; J. Karpiński, „Krótkie spięcie” o obrazy m arca 1968 roku; J. Eisler, Dzisiejszy stan badań historycznych nad M arcem 68; A. Friszke, Trudny egzamin. K oło Posłów Z nak w okresie M arca 68. Szczególnie interesujący dla b a dań nad opozycją jest zwłaszcza esej D ariusza Gaw ina pokazujący, jak ew oluow ało w yobrażenie p o koleniow e na tem at postaw w 1968 r., i wpływ tego w yobrażenia na tworzenie się struktur opozy cyjnych w latach siedem dziesiątych, a nawet życie polityczne III RP. Ważny dla tematyki niniejszego tekstu jest rów nież przedstaw iony przez Jerzego Eislera stan badań. Cennym dopełnieniem tomu referatów jest drugi tom zawierający źródła - M arzec 1968. Trzydzieści lat później. Dzień po dniu w raportach SB oraz Wydziału Organizacyjnego K C PZPR, t. 2, oprac. M . Z arem ba, W arszawa 1998. Są to przede w szystkim m ateriały Wydziału O rganizacyjnego KC PZ PR i D epartam entu III M SW o nastrojach w poszczególnych środow iskach w m arcu 1968 r.
89
I. Krzemiński, Co się wydarzyło w M arcu 68 roku?, „Pow ściągliw ość i Praca” 1988, nr 3; Czy ist nieje pokolenie m arcow e?, „Więź” 1988, nr 3; J. Bardach, U źródeł M arca, „Polityka” , 31 III 1990; M . Rosalak, Pamiętnik z M arca, „Tygodnik D em okratyczny” , 6 III 198 8 ; R. Terlecki, Krakowski M a rzec 1968, „Tygodnik Powszechny” , 6 III 1988.90
M . O siadacz, Sąd orzekł, W arszawa 1971. O prócz tekstu o procesie „kom an dosów ” znajduje się tam również m ateriał o procesie „taterników ” , pod wymownym tytułem Kulturyści. Sui generis p o lem iką z książką M arii O siadacz jest list Antoniego Z am brow skiego do ów czesnego redaktora na czelnego „Polityki” prostujący przekłam ania związane z procesem „kom an dosów ” . A. Zam brow ski, M etam orfozy albo kameleon wybrakowany (wstęp M. Rakow ski), „D ziś” 1991, nr 6, s. 1 1 8-128.91
Proces przeciw książkom , „K ultura” (Paryż) 1971, nr 11, s. 9 8 - 1 1 3 ; Jeszcze o procesie „tatern i ków ” , ibidem, nr 12, 1 0 8 -1 1 1 .92
J. Karpiński, Taternictwo nizinne, Lublin 2002.93
Oskarżony Jerzy Giedroyć, „G azeta Polska” , 2 I 2002.94
J. M oraw ski, Taternicy, „Z y cie” , 10 -1 1 X 1998.95
N p. E. Berberyusz, Książę z M aison-Laffitte, G dańsk 199 5 ; A. Kaczyński, Polski dworek p o d Pa ryżem, „R zeczpospolita” , 30 X I 1996.2 4 0
działaln o ść organ izacji97, jak i dalsze losy jej u czestn ik ów 98. P rzede w szy stkim w sp o m n ien ia i relacje zaw iera m ateriał o R uchu zam ieszczo n y w „K a rc ie ” 99. N a łam ach „G aze ty W yborczej” teksty o ro li i zn aczeniu tej o rgan izacji d la d ziejó w o p o zy cji d e m okratyczn ej w P R L zam ieścili Stefan N ie sio ło w sk i i Jo a n n a Szczęsn a100. W 2 0 0 3 r. artykuł n a ten tem at zn alazł się w p u b lik acji zb ioro w ej IP N o op o zy cji i o p o rz e sp o łecznym w Ł o d z i w latach 1 9 5 6 - 1 9 8 1 101. W latach dziew ięćdziesiątych w „P olity ce” zam ieszczo n o artykuł zaw ierający m ateriały SB św iad czące o in w igilacji śr o d o w isk a literack iego zw iązan ego z listem z 1 9 7 1 r. w ob ro n ie skazan ych p rzy w ó d có w R u ch u 102. In fo rm acje o działaln o ści R uchu zn aleźć m o ż n a w arty kułach op isujących je g o tw ó rcó w i u czestn ik ów - E w a Polak-Pałkiew icz o p u b lik o w ała w „A rc an a ch ” tekst o rod zin ie C zum ów , im rów n ież p o św ięco n y zo stał szkic Jo a n n y Podgórskiej w „P olityce” ; w „T ygodniku S o lid a rn o ść ” p rzed staw io n o sylw etkę E m ila M o rgiew i- cza103. O R uchu p isa n o też n a łam ach „N o w e g o P ań stw a” 104.
N a d z isie jsz ą o cen ę d z ia ła ln o śc i k o n sp ir a to r ó w z R u ch u m o ż e w p ły n ą ć u z a sad n ien ie w y ro k u S ą d u N a jw y ż sz e g o z 14 sty czn ia 2 0 0 2 r., k tó ry w zw iązk u z w n ie sio n ą p rz e z m in istra sp ra w ie d liw o śc i k a sa c ją w listo p a d z ie 2 0 0 1 r. uchylił w y ro k i sk az u jące c z ło n k ó w tej o rg a n iz a c ji z p a ź d z ie rn ik a 1 9 7 1 r .105
Bracia Kowalczykowie
G ło ś n a s p r a w a Je r z e g o i R y sz a r d a K o w a lc z y k ó w , k tó rz y w p a ź d z ie rn ik u 1 9 7 1 r. w p ro te śc ie p rz e c iw k o sy ste m o w i k o m u n isty czn e m u w y sad z ili au lę W yż szej S zk o ły P ed ag o g iczn ej w O p o lu , u n ie m o ż liw ia ją c w ten sp o só b u ro c z y sto ść z o k a z ji św ię ta M O i SB , d o c z e k a ła się k ilk u tek stó w . S p ra w o z d a n ie z p ro c e su K o w a lc z y k ó w z a m ie ściła p a ry sk a „ K u ltu r a ” 106. W 2 0 0 1 r. szkic o p o sta w ie b ra ci z a m ie ściła „P o lity k a ” , sp ra w a ta b y ła ró w n ie ż p o ru sz a n a p rzy o k a z ji sk a rg i k a s a cyjnej p r o k u r a to r a g e n e ra ln e g o z czerw ca 2 0 0 1 r .107
97
S. N iesiołow ski, Antykomuniści, „W prost” 1997, nr 4 4 ; idem, Spojrzenie wstecz. Refleksje w rocznicę „R u ch u ” , „Tygodnik Powszechny” 1996, nr 4 1 ; idem, M ijają lata. Z dziejów myśli nie zależnej w PRL, „R zeczpospolita” , 14 I 1995; idem, O rganizacja „R u ch ” , „Tygodnik AWS” 1998, nr 2 6 ; idem, O rganizacja „R u ch ” , „Więź” 1990, nr 1.98
Idem , W więzieniu w Barczewie, „Ł a d ” , 2 6 III - 2 IV 1989; idem, „R u ch ” w więzieniu. Konspi ratorzy w państw ie G om ułki, „W prost” 1999, nr 28.99
„R u ch ” wobec stabilizacji, oprac. P. Sm iłow icz, „K arta” 1996, nr 20, s. 7 3 -1 0 7 .100
S. N iesiołow ski, Ruch w przyszłość, „G azeta W yborcza” , 2 6 X 1999; J. Szczęsna, Płom yk w no cy, ibidem.101
P. Byszewski, N iepodległościow a organizacja „R u ch ” (1 9 6 5 -1 9 7 0 ) [w:] O pozycja i opór społecz ny w Łodzi 1 9 5 6 -1 9 8 1 , red. K. Lesiakow ski, W arszawa 200 3 .102
Słuchanie twórców, oprac. A. G arlicki, „Polityka” , 13 X I 1993.103
E. Polak-Pałkiewicz, M ów iono, że politykujemy, my w alczyliśm y o życie, „A rcana” 1997, nr 3, s. 1 2 1 -1 2 9 ; J. Podgórska, Podpalić Lenina, „Polityka” 2 0 0 2 , nr 13; B. Sułek-Kow alska, M ijają lata, „Tygodnik Solidarność” 1995, nr 5.104
P. Byszewski, Proces Ruchu, „N o w e Państw o” 1996, nr 4 3 -4 4 .105
J. Ordyński, H istoria przyznała im rację, „R zeczpospolita” , 15 I 2 0 0 2 ; Wyrok z dnia 14 stycznia 2 0 0 2 (sygn. akt IIK K N 456 /0 0 ), ibidem , 14 I 2 0 0 2 . Por. E. Siedlecka, Ruch bez przem ocy, „G aze ta W yborcza” , 15 I 200 2 .106
Spraw a braci Kow alczyków, „K ultura” 1973, nr 1, s. 6 5 -6 9 .107
M . U rbanek, Stłum iony wybuch, „Polityka” 2 0 0 1 , nr 4 0 ; M .T. N ow ak , K asacja bubel, „G azeta W yborcza” , 9 I 2 0 0 1 ; zob. też R. M azurek, Śni m i się więzienie, „N o w e Państw o” 2 0 0 0 , nr 50.Niezależne środowiska i osoby
In fo rm a c je o d z ia ła ln o śc i Z w ią z k u M ło d y c h D e m o k ra tó w z a w ie ra w y w iad u d z ie lo n y p rzez je g o lid e ra K a r o la G ło g o w s k ie g o 108.
P ierw sze p ro ce sy p olity czn e p o P aździern iku - H an n y Szarzyń skiej-R ew skiej i A nny R ud ziń skiej - zo stały o p isan e n a łam ach reak ty w o w an eg o w 1 9 8 9 r. „Po p r o stu ” 109. O p ro c e sie H an n y R ew skiej p isa ł ró w n ież A n d rzej F riszk e110. A n n a R u d ziń sk a zło ży ła relację n a tem at sw o je g o are sz to w a n ia i spraw y sąd o w ej. N a ła m ach paryskiej „K u ltu ry ” u k az ał się tek st w sp o m n ien io w y J a n a Jó z e fa L ip sk ieg o o jej p ro c e sie . W 2 0 0 3 r. o p u b lik o w an o p am iętn ik i A n n y R udziń skiej o p raco w an e p rzez jej có rk ę T eresę B o ch w ic111. P ro ce so m p o lity czn y m lat sześćd ziesiątych (m .in. M e lc h io ra W ań kow icza, J a n a N e p o m u c e n a M ille ra i Ja n u a r e g o G rzęd ziń sk iego ) p o św ięcili sw oje arty kuły A le k sa n d ra Z ió łk o w sk a 112 i A n d rzej C u b a ła 113.
Z b ió r szk iców A liny Lisieckiej
Mandaryni i gryzipiórki ukazuje p rzen ikan ie się
śro d o w isk literackich i d ysyden ckich w latach sześćd ziesiątych 114. O p olityce P Z P R w o b ec śro d o w isk a literató w w latach 1 9 6 4 - 1 9 6 7 p isa ł M ich ał O sy p o w icz, o Liście 3 4 zaś m .in. K rzy szto f W oźniakow ski. Stu d iu m p o ró w n aw cze p o sta w literató w w o b ec w ładzy w latach 1 9 4 5 - 1 9 6 8 p rzed staw ił w sw oim szkicu K o n rad R o k ick i115. O tym , ja k w ład ze tra k to w a ły tw ó rcz o ść „n ie p o k o rn y c h ” literatów , d o w ied z ieć się m o ż n a z o p u b lik o w an e j p rzez A n d rze ja G a rlic k ie g o n o tatk i W yd ziału K ultury K C P Z P R z 1 9 7 0 r. do ty czącej p o w ie ści Je r z e g o A n d rze je w sk ie g o M iazga116.O śro d o w isk u h ip p isó w w P R L p isa ł m .in . R y sza rd T e rle c k i117, a w „ R z e c z p o sp o lite j” u k a z a ł się n a ten te m at d w u czę ścio w y r e p o r ta ż 118. D z ia ła n io m i p o s t a w o m o p o z y cy jn y m w o b e c sy stem u k o m u n isty c z n e g o n a K a to lic k im U n iw e rsy te cie L u b e lsk im w p ierw szej p o ło w ie lat sie d e m d z ie siąty c h p o św ię co n y je st szkic o Ja n u sz u K ru p sk im w „G a z e c ie P o lsk ie j” 119. N ie z a le ż n y ru ch stu d en ck i w latach s ie d e m d z ie sią ty c h o p isy w a li m .in . J a c e k C z a p u to w ic z i A n to n i Ł e p k o w s k i120. Szk ic b io g ra fic z n y o W ojciech u Z ie m b iń sk im to p rzy czy n ek d o h isto rii śro d o
-108
Szczelina dem okracji. R ozm ow a z Karolem Głogow skim , „Tygiel Kulturalny” 1996, nr 10/11, s. 2 0 -2 3 .109
Pierwsza polityczna. Rozm ow a z Anną Rudzińską, „Po prostu ” , 22 III 199 0 ; J.J. Lipski, Proces Anny Rudzińskiej i Klub Krzywego K oła, ibidem, 12 III 1990.110
A. Friszke, Spraw a H anny Rewskiej, „Zeszyty H istoryczne” 1996, z. 117, s. 1 8 5 -1 9 5 .111
J.J. Lipski, Proces Anny Rudzińskiej i Klub Krzywego K oła, „K ultura” 1999, nr 7/8, s. 1 6 7 -1 7 0 ; A. Rudzińska, „ O m oją Polskę” . Pamiętniki 1 9 3 9 -1 9 9 1 , w stęp i oprac. T. Bochw ic, Łódź 200 3 .112
A. Z iółkow ska, H isto ria pewnego procesu, „Przegląd K atolicki” , 1 4 -2 1 VIII 1 9 8 8 ; na ten sam tem at ukazała się rów nież publikacja książkow a: A. Z iółk ow sk a, Proces M elchiora Wańkowicza1 9 6 4 , W arszawa 1990.
