Jerzy Śliziński
Śladami Braci Czeskich w
Wielkopolsce, Warmi i na Mazurach
Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 45/2, 547-579II.
M
A
T
E
R
I
A
Ł
Y
JERZY SLIZIŃSKI
Śl a d a m i b r a c i c z e s k i c h w w i e l k o p o l s c e, w a r m i i I NA MAZURACH
In sty tu t Badań L iterack ich P A N u m o żliw ił m i w lip cu i sie rp n iu 1953 r. p r z ep ro w a d ze n ie bad ań in fo r m a cy jn y ch n a te r e n ie W ielk o p o ls k i, W arm ii i M azur w sz e re g u ty c h m ie js c o w o ś c i, w k tó r y c h p r zeb y w a li, w o k r e sie ich p ie r w sz e j i d ru giej fa li e m ig r a cji do P olski, sp a d k o b ier cy i k o n ty n u a to rz y tr a d y c ji h u s y c k ie j — B racia C z escy .
B ad an ia m ia ły n a c e lu z d o b y c ie m a teria łu d o ty c z ą c e g o p o b y tu w n a sz y m k raju c z ło n k ó w J e d n o ty oraz stw ie r d ze n ie , c z y z a ch o w a ła s ię r e je str o w a n a już ich sp u ściz n a r ęk o p iśm ien n a . P rzep ro w a d za n ie b ad ań w e w s z y s t k ic h m ie js c o w o ś c ia c h , w k tó r y c h o s ie d lili s ię Bracia, n ie b y ło w ta k k r ó t kim c z a s ie ła tw e do w y k o n a n ia . W W ie lk o p o ls c e s iłą rzeczy m u sia łe m się o g r a n ic z y ć do n a jw a ż n ie js z y c h o śr o d k ó w J ed n o ty .
W e w s z y s tk ic h a r ch iw a ch i b ib lio te k a c h p a ń stw o w y c h i k o ś c ie ln y c h , 0 k tó r y c h b ę d z ie m o w a p o n iże j, sp o tk a łem s ię z n a d zw y cza j p r z y c h y ln y m p o d e jś c ie m ta m te js z y c h w ła d z. U d zielo n o mi c e n n y c h in form acji i w s k a z ó w e k , c o b y ło dla m n ie zn a czn y m u ła tw ie n ie m pracy. N a c ze ln e j D y r ek cji A r ch iw ó w , k tóra z e z w o liła na k o r z y sta n ie ze zb io ró w W o je w ó d z k ie g o A r ch i w u m P a ń s tw o w e g o ( = W A P) w O ls zty n ie , G dań sku , P ozn aniu, Łodzi oraz w a rch iw u m toruń sk im , w s z y s tk im p ra co w n ik o m a rch iw a ln y m i b ib lio te c z n ym , k s ię ż o m i p astorom , k tó rz y m i u d zie lili c en n y c h rad, sk ła d a m n in ie j sz y m se r d e c z n e p o d zię k o w a n ie.
Z aznaczam , że w sz k ic u p o n iższy m ogran iczam s ię je d y n ie do o m ó w ie n ia m a teria łu d o ty c z ą c e g o ty c h m iejsc p o b y tu c zło n k ó w J e d n o ty , w k tó r y c h m o g łem d zięk i p o m o c y IBL p rzep row ad zać p o s zu k iw a n ia in fo r m a cy jn e. N ie u w z g lę d n iłe m m a ter ia łó w ze zb io ró w w a rsz a w sk ich , k r a k o w sk ich , w r o c ła w sk ic h i in n y ch . Z braku cza su n ie m o g łem stw ie rd zić, ja k ie m a ter ia ły d o ty c z ą c e Braci C z e sk ic h z a c h o w a ły się w a rch iw a ch d ie c e z ja ln y c h G n iezn a 1 W ło c ła w k a .
1
Po zwycięsko zakończonej wojnie szmalkaldzkiej Fryderyk I za dał dawno już zamierzony cios Jednocie Czesko.braterskiej, spadko bierczyni i kontynuatorce tradycji husyokich, która swoją ideologią godziła w feudalny system nierówności społecznej. Po mandacie z 5 października 1547 r., kiedy to zabroniono członkom Jednoty
548 J E R Z Y S L I Z I Ń S K l
odbywania wszelkich zebrań oraz w ypełniania p rak ty k religijnych, wydano 20 stycznia 1548 r. druigi mandat, w którym król zażądał m. dn. przestrzegania wszelkich mandatów w ydanych przeciwko „pi- kartom “ przez króla Władysława, a więc i m andatu z r. 1547 (wyda nego bez akceptacji sejm u czeskiego). Na podstawie owego m andatu wszyscy „pikartow ie“, należący do stanu szlacheckiego i mieszczań skiego, skazani zostali na banicję.
Wkrótce po ogłoszeniu tych rozporządzeń przystąpiono do ich realizacji — przede wszystkim na tych terenach, które po konfiska cie włości panów, członków Jednoty, przypadły królowi. Ostateczne ultim atum postawił członkom Jednoty arcyksiążę Ferdynand, który dał Braciom do wyboru: albo przejść na katolicyzm, albo przyjąć przynajm niej w yznanie kalikstynów, albo opuścić w term inie 6 ty godni — w raz z żonami i dziećmi, pod groźbą u tra ty „gardła i ma ją tk u “ — ziemie królewskie. U ltim atum takie odczytano po raz pierwszy w Litomyszlu 14 m aja 1548 roku. Polska podała wtedy czeskim wygnańcom b raterską dłoń. Serdecznie witano w Poznaniu 24 czerwca 1548 r. pierwszą grupę przybyłych tam emigrantów. O niezwykle przychylnym ustosunkowaniu się społeczeństwa pol skiego do czeskich wygnańców najlepiej świadczą słowa kończące list Gabriela Danielowa, wygnańca z Litomyszla, do b rata Macieja, kraw ca z Domażlic:
...i tak z ła sk i B oga w s z e c h m o g ą c e g o p r z y ja c ió ł m am y tu ta k o w y c h , że o le p sz y c h i w L itom yszlu , g d z ie śm y się rod zili, trudno, za co n ie c h P anu Bogu c h w a ła b ę d z ie n a w ie k i L
Gdy Zygm unt August zarządzeniem z 4 sierpnia 2 rozkazał Bra ciom natychm iast opuścić Wielkopolską, część em igrantów udała się na dalszą podróż do P rus Książęcych, większość zaś z około 800 przybyłych osiedliła się n a terenie posiadłości A ndrzeja Górki, Ja kuba i Stanisława Ostrorogów, Rafała Leszczyńskiego i innych moc nych protektorów i wkrótce zyskała sobie w Polsce licznych zwo lenników.
Zakładając przy większych gminach szkoły, z których niejedna zyskała sobie sławę także poza granicami kraju, przyczynili się Bra cia Czescy w dużej mierze do szerzenia oświaty wśród naszego spo łeczeństwa.
1 O ry g in a ł te g o listu (z VII 1548), o g ło s z o n e g o w c za s o p iśm ie С e s к o- b r a t r s k â R o d i n a , zn a jd u je się w a rch iw u m m iasta D om ażlic.
2 D o w y d a n ia te g o rozk azu p r z y cz y n ił się b isk u p p o z n a ń sk i B en ed y k t Izd- b ie ń sk i.
B R A C IA C Z E SC Y 549
D ruga fala imigracji Braci Czeskich do Polski nastąpiła w okre sie pobiałogórskim. Zwycięstwo Habsburgów i związana z nim k o n tr reform acja uniemożliwiła zwolennikom reform acji pobyt w ziemi ojczystej. Na podstawie rozkazu cesarskiego z 13 czerwca 1627 r. polecającego wszystkim nie-katolikom, którzy w term inie pół roku tej religii nie przyjm ą, aby opuścili ziemie czeskie, tysiące Cze chów, przyjm ujących komunię pod obiema postaciami, opuściły kraj rodzinny. Wtedy po raz drugi Polska dała azyl wygnańcom p o bra tymczego narodu. W roku 1628 nastąpiła druga fala masowego przy pływ u Czechów. Nowoprzybyli Bracia, wśród których znalazł się i Jan Amos Komensky — osiedli przeważnie w tych miejscowościach wielkopolskich, gdzie znajdowały się już gminy Jednoty z czasów pierwszej imigracji, tzn. głównie w Lesznie i Skokach. Napływ prze śladowanych w swej ojczyźnie Braci notowano jeszcze w w ieku XVIII. Nie przybierał on już postaci większych fal im igracyjnych, jak w r. 1548 i 1628, lecz polegał n a przybyw aniu m niejszych grup uchodźców lub poszczególnych osób, którym udała się ucieczka z ro dzinnego kraju, gdzie panowali cudzoziemcy i kontrreform acja.
Jak już zaznaczono, w Wielkopolsce przyjęto emigrantów czes kich nadzwyczaj serdecznie. Również i dla swojej nauki znaleźli oni w śród ludności polskiej bardzo podatny grunt. Józef Łukaszewicz wylicza 3 70 miejscowości, w których znajdowały się zbory Jednoty. Są to: Barcin, Bardo, Blizanowo, Bojanowo, Borzęciczki, Bronisze- wice, Bucz, Chlenie, Chobienice, Chocz, Chomentowo, Chyciny, Cie- nin, Dębnica, Golanice, Golina, Gołuchowo, Gościszewo, Gromadno, Grójec, Jastrzemlbniki, Jędrychowice, Kalisz, Kamień, Karmin, K ą- sinów, Kierzno, Kowalewo, Koźminek, Krotoszyn, Kruszwica, K ur- czewo, Kwilcz, Leszno, Liszkowo, Litogniew, Lutomirz, Łagiewniki, Łasocice, Łobżenica, Marszewo, Mielęcin, Myślibórz, Niechłód, Niem- czyn Wielki, Odolanów, Orzeszków, Ostroróg, Pakość, Parcice, Pło- mykowo, Policko, Poniec, Poznań, Sierosław, Skoki, Stawiszyn, Swierczynek, Sypniewo, Szamotuły, Tomice, Trląg, Weszkowo, Wie- ruszewo, Wilkowo Niemieckie, Wilkowo Polskie, Wola Łaszkowska, Wyszyna, Żychlin, Żygry.
N iektóre gm iny — np. w Bardo, Goliniu, Gościszewie, Pakości, Tomicach — istniały tylko przez krótki czas, inne zaś — np. w Lesz nie, Łasocicach, Orzeszkowie, Poznaniu, Skokach, Żychlinie — roz
3 J. Ł u k a s z e w i c z , O k o ś c i o ła c h Braci C z e s k i c h w d a w n e j W i e l k o p o l s c e . P o zn a ń 1835. — Por. F. H r e j s a, S b o r o v é J e d n o t y b r a t r s k é v ciz in ë. R e f o r- m a ć n i S b o r n i k , V II, 1939, s. 10— 114.
550 JE R Z Y S L IZ IÏÏS K I
wijały się i przetrw ały stosunkowo długo. Wspomnijmy też, że emi granci czescy założyli naw et gminę w r. 1749 w Taborze Wielkim, pow. Kępno 4.
2
W stolicy Wielkopolski — gdzie w kw ietniu 1433 r. przebyw ał hetm an wojska husyckiego, Jan Ćapek ze San, by omówić z królem polskim szczegóły zaplanowanej wyprawy przeciwko Krzyżakom — wyznanie Braci Czeskich szerzyło się już w krótce po ich przybyciu. Z początku po domach pryw atnych odprawiano potajem nie nabo żeństwa, a od r. 1555 robiono to publicznie w domach potężnych protektorów, Ostrorogów, na przedmieściu św. Wojciecha. Domy te, darowane Braciom przez Jakuba Ostroroga, przekształcono w ko ścioły, które nieco później wyposażyli Jan Gajewski i Jan Krotow- ski. Kościoły te jednak, jak podaje Łukaszewicz, zniszczone zostały ,,ogniem przez uczniów jezuickich i pospólstwo“ 5. Po odbudowie zburzono je ponownie w r. 1614 i — po raz trzeci — w r. 1616. Gmina poznańska na jakiś czas była wówczas bez własnego zboru. Dopiero za panowania Stanisława A ugusta na nowo otworzono w tym mieście kościół Jednoty. Wśród kapłanów, którzy działali w Pozna niu, wymieńmy tu chociaż J. Israela, St. Bydzovskiego, J. Girka, M. Rybińskiego, J. Turnovskiego, J. Węgierskiego.
W Poznaniu Bracia prowadzili szkołę, którą kierow ał przez pe wien czas M artianus G ratianus Gertichius, autor De prima ecclesia-
rum unitatis fratrum in Polonia origine succinta narratio. Dziew
częta polskie wychowywała w duchu Jednoty była zakonnica — do- minikanka Praxeda 6.
Bogaty m ateriał rękopiśm ienny dotyczący Braci Czeskich w Pol sce znajdujem y w archiwach i bibliotekach Poznania. Wszystkie rękopisy dotyczące spraw Jednoty, a pochodzące z byłej Biblioteki Raczyńskich 7, z których korzystali J. Bidlo, W. Bickerich, G. J. K ru- ske, N. Ljubowić, J. Łukaszewicz i inni, zachowały się w Bibliotece Miejskiej im. Raczyńskich w Poznaniu. Jak świadczy notatka na
4 D. B i c k e r i c h , D ie e v a n g e l i s c h - r e i o r m i e r t e J o h a n n i s - K i r c h e zu Lissa-Le- sz n o (Polen). L eszno 1933, s. 3.
5 J. Ł u k a s z e w i c z , op. cit., s. 337.
6 Por. H. B a l l , D as S c h u l w e s e n d e r b ö h m i s c h e n Brüder. B erlin 1898.
7 K a t a lo g B ib li o t e k i R a c z y ń s k i c h w Pozn an iu. O p r a co w a li M. E. S o s n o w s k i i L. K u r t z m a n n . P ozn ań 1885. Zob. rk p sy: 45— 50, 62, 63, 70, 126, 192— 194, 218, 219, 338, 339, 341, 343.
B R A C IA C ZESC Y 551
fol. 34 rękopisu 46 — Ad. Archivum Unitatis X V II — rękopis ten, jak i rękopisy: 45, 47,,48, 49, 50, 62, 63 — pochodzą z archiwum Jednoty w Lesznie 8.
W tekach Bolesława Erzepki (również w Bibliotece Miejskiej im. Raczyńskich, sygn. 1306) znajdują się kopie listów Szymona Teofila Turnovskiego, adresowanych następująco: Jacobus Johannes Gry- naeus (12 III 1586), Melchior Junius (2 VII 1588), Jan Bojanowski (1588), Melchior Junius (26 VI 1590).
Są to odpisy z m anuskryptów, które znajdowały się w Bibliotece Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu. Należy z tego sądzić, że oryginalne rękopisy nie były własnością pryw atną. Bidlo pisze 0 nich 9 :
B oh u żel n e b y lo mi m ożno v s e c h d ń le ż ity c h pram enu rp isn ÿ ch p ou żiti. M àm tu na m y sli p r e d e v sim n é k o lik d û le z itÿ c h rpu, p o c h à z e jic ic h z p o z ù s ta lo s ti J. Ł u k a szew icze..., jeż js o u n y n i m a jetk em k u sto d a T o w a r z y stw a P rz y ja ció ł N a u k P o zn a ń sk ieg o , p. Dra E rzepki-ho. P o n ëv a d z ten to p rÿ je sam h od lâ v y d a ti tisk em , z a p ń jć il mi 2 z n ich p o u ze na k ra tićk o u dob u k n a h léd n u ti. A b y sn ad V b u d o u cn o sti se na n é n e za p o m n è lo a a b y ten , k d o b y s e о to zajim al, v ë d ë l, kam se ob rétiti u v é d lm zde ty tu ły jejich : O b r o n a k o n s e n s u s e d n o m i e r s k i e g o , P o d r ó ż l i t e w s k a brata S. T. T u rn o v sk éh o , d a le je h o ko- resp o n d en ce a H is to r ia c o n s e n s u s s e n d o m ir ie n s is .
Stanowiły one przypuszczalnie własność Towarzystwa Przyjaciół Nauk i zaginęły wszystkie w czasie wojny 10. W Wojewódzkim A rchi wum Państwowym w Poznaniu znajdują się zbiory byłego A rchi wum Miasta Poznania, zawierające księgi miejskie 11 (1430— 1793) 1 dyplomy (1254 do końca XVIII w.), z których korzystali m. in. T. Wotschke, A. W arschauer i inni. Ponadto znajdują się tam akta z Leszna, Łobżenic, Skoków, Barcina, Ostrorogu itd., o których bę
dzie jeszcze mowa. Rękopisów literackich Braci Czeskich WAP w Poznaniu nie posiada 12. Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu
8 Z biory r k p só w B ib lio te k i M ie jsk ie j im. R a c zy ń sk ich w P ozn an iu u d o stę p n ił m i m gr B. O le jn ic za k . O b o h em ica ch w te jż e b ib lio te c e zob . A. S i w e k , P o z n a ń s k a b o h e m ic a . S l o v e s n â V é d a , IV, 1952, z. 4— 5, s. 249— 251.
n J. B i d l o , J e d n o t a B ra trs k â v p r v n i m v y h n a n s t v i . T. 1. Praha 1900, s. X V — X V I.
10 P rz ed w o je n n y sp is rk p só w B ib lio tek i P o zn a ń sk ieg o T o w a r z y stw a P rzy ja c ió ł N a u k zg in ą ł.
11 A c t a c o n su la r ia , akta w o je w ó d z k ie , acta cri minalia, akta sza fa rsk ie, ra ch u n k i g o sp o d a rcze.
12 Z biory W o je w ó d z k ie g o A rch iw u m P a ń stw o w e g o ( = W A P) u d o stę p n ił mi k u sto sz mgr M. J. M ika.
552 J E R Z Y S L I Z m S K I
posiada w swych zbiorach, które mi udostępnił iks. prof. J. N ow acki13, akta ze wzmiankami o Braciach (wykorzystane m. in. przez Bidla). Rękopisów pióra członków Jednoty również nie posiada.
Na terenie posiadłości A ndrzeja Górki w K órniku osiedli Bracia, podobnie jak w Szamotułach i innych miejscowościach wielkopol skich, już w roku 1548 14. Badania śladów pobytu Braci w tym mie ście są utrudnione, gdyż księgi miejskie spaliły się jeszcze przed pierwszą w ojną światową. Biblioteka Kórnicka posiada prócz druku Aujezdskiego z r. 1560 15 Petrus P a 11 a d i u s : Isagoge ad libros
propheticos et apostolicos...ie), Constitutiones in provinciali synodo Gnesnensi 1589 (Ed. Stanislaus K a r n i k o w s k i , Praha 1590 17)
szereg utworów Komeńskiego, Jana Turnovskiego, S. Turnovskiego i innych. Posiada również część biblioteki kościoła św. Jan a i św. Krzyża z Leszna. Książki te, w tym około 800 tomów starodruków , przewiezione zostały przez prof. Bodniaka z Leszna do Kórnika w 1946 roku. W Bibliotece Kórnickiej znajdują się również od r. 1946 niektóre akta pochodzące z archiw um kościoła św. Jan a w Lesznie (XVIII i XIX w.) oraz kilka m anuskryptów z biblioteki kościoła św. Jana (XVIII w.). Wśród nich Innhalt aller Predigten,
welche in dem Kirchen-Jahre, von Dom. 1. A d vent 1768 bis Dom. 1. A d ven t 1769 über die Sonn- und Fest-Tags Episteln und *einige andere Bibi. T exte in der Kirche zu Siegersdorff am Qveisse sind gehalten worden, von M. Christian Salomon Liscovio, Sieg er sd. Past.
Leszno — „stolica innowierców“ 18 — to po upadku Ostrorogu sie dziba seniorów Jednoty i główny ośrodek Braci Czeskich w Polsce.
13 O A rch iw u m A r c h id ie c ez ja ln y m w P o zn a n iu zob . S. S m o l k a , A r c h i w a w W . X. P o z n a ń s k i m i w Pru s ie ch W s c h o d n i c h i Z a ch o d n ich . K rak ów 1875. R o z p r a w y i s p r a w o z d a n i a W y d z i a ł u H i s t o r y c z n o - F i l o z o - f i c z n e g o P A U. T. 4. — B i b li o t e k i w i e l k o p o l s k i e i p o m o r s k i e . Praca z b io ro w a pod red. S te fa n a W i e r c z y ń s k i e g o . P ozn ań 1929, s. 3— 13. — K s. E. M a j k o w s k i , B i b li o t e k a A r c h i d i e c e z j a l n a oraz k s . J. N o w a c k i , A r c h i w u m ' A r c h i d i e c e z j a l n e w Pozn an iu. A t e n e u m K a p ł a ń s k i e , XXII, 1936, s. 198,
205. — T e n ż e w y g ło s ił w P ozn ań sk im T o w a r z y stw ie P r z y ja ció ł N a u k w r. 1946 referat pt. L o s y w o j e n n e i s t r a t y A r c h i w u m A r c h i d i e c e z j a l n e g o . 14 J. В i d 1 o, op. cit., s. 40. 15K a t a lo g B i b li o t e k i K ó r n i c k i e j , nr 1068. K a ta lo g z e s ta w ił K. P i e k a r s k i . K órnik 1929. 16 O p isa ł g o K. P i e k a r s k i , N i e z n a n e d r u k i r e i o r m a c y j n e z X V I w . R e- f o r m a c j a w P o l s c e , III, 1924, s. 143— 145. 17 K a t a l o g B i b li o t e k i K ó r n i c k i e j , nr 729.
18 D u żo m a ter ia łó w do z a g a d n ie n ia p o b y tu B raci C z esk ic h w L eszn ie zn a jd u je m y ró w n ie ż i w m ie js c o w y c h w y d a w n ic tw a c h : P. V o i g t , A u s Lissa s e r s t e r B l ü t e z e it. L eszno 1906. — W . N a w r o c k i , L es z n o w d z i e j a c h p o ls k ic h . L eszn o (1947).
B R A C IA C Z ESC Y 553
Tu mieściło się Archiwum Unitatis Fratrum — bogaty księgozbiór. Tu znajdowała się drukarnia Braci, prowadzona m. in. przez M ate usza Krokoćinskiego i Daniela Streyca (syna znanego poety Jerzego Streyca), z której już w r. 1630 wyszły pierwsze książki czeskie
(Psâni к rozptylenym posluchacum i Rad Jednoty). Tu do niedaw na
znajdował się *tzw. „Kielich husycki“, przewieziony przez im igran tów z Czech. Tu żył i tworzył Jan Amos Komensky, tu w raz z inny mi bezcennymi m anuskryptam i spłonął dorobek jego długoletniej pracy — rękopis Linguae Bohemicae Thesaurus.
Do dziś dnia na kam ieniu wmurowanym nad głównym wejściem kościoła św. Jan a w idnieje napis: Aedes sacrates coetus Christi Les-
nensis confessionis Bohemicae f undavit anno MDCLII, er exit MDCLIII, exornavit M D C L IV 1!).
Pierwsi Bracia przybyli do Leszna prawdopodobnie już w latach 1516— 1517 20. Em igrantów z r. 1548 przyjął bardzo przychylnie Ra fał Leszczyński, starosta radziejowski. On, jako pierwszy z katolic kiej rodziny Leszczyńskich, przyjął konfesję Braci i koło r. 1550 oddał im do użytku katolicką dotychczas farę leszczyńską 21. Tenże Leszczyński brał w r. 1555 udział w zjeździe w Chręcicach, gdzie radzono nad połączeniem członków Jednoty w Wielkopolsce z kościo łami kalwińskimi w Małopolsce. W tymże roku zwołano n a jego wniosek zjazd do Gołuchowa, a w r. 1557 w yjechał on wraz z Jak u bem z Ostrorogu na Morawy, na synod Jednoty, by domagać się tam wyznaczenia dla Wielkopolski osobnego biskupa z siedzibą w Polsce. Obecny był też w r. 1563 w Toruniu, gdzie odbyła się publiczna dys p u ta M orgensterna z Braćmi, a w r. 1567 spotykamy go na synodzie luterskim w Poznaniu, dokąd przybył w raz z biskupami Jednoty: Janem Laurencjuszem i Jerzym Israelem.
Główna grupa em igrantów z r. 1628 również osiadła w Lesznie. Wśród nich Jan Amos Komensky, który właśnie w Lesznie napisał swoje wiekopomne dzieła: Janua linguarum reserata, Inform atorium
szkoły m acierzyńskiej, Didactica, Pansophiae prodromus i inne.
Przebyw ał on tam, z pewnymi przerwami, 18 lat.
1# O k o ś c ie le św . Ja n a por. m. in. D. В i с k e r i с h, op. cit. N a p is na k a m ie n iu m ów i: „ Ś w ią ty n ię u fu n d o w a ło w r. 1652, w z n io sło w r. 1653 i w y p o s a ż y ło w r. 1654 L e sz n e ń sk ie Z grom ad zen ie C h ry stu so w e w y z n a n ia cze sk ie g o " .
20 H. W u t t k e , S t ä d t e b u c h d e s L a n d e s Pos en. L eip zig 1864, s. 355. — J. B i- d 1 о, op. cit., s. 36.
21 K o śció ł te n o deb rano B raciom w roku 1652. W ty m że roku ro zp o częto b u d o w ę k o ś c io ła św . Jana.
554 ä :r z y S L i z i N s K i
Wśród przybyłych do Leszna znajdował się również Jerzy Sâdov- skÿ ze Sloupna, który polecił w latach 1630—1631 przepisanie nie których utworów literatu ry braterskiej. Dwa tomy — zawierające odpisy starszych, częściowo znanych, po większej części jednak nie ogłoszonych utworów — znalazły się w Bibliotece Schafgottschów w Cieplicach i po wyzwoleniu Śląska w r. 1945 przewiezione zostały do Biblioteki Narodowej w Warszawie (rkps Bibl. Nar. I 7578 za w iera m. in. nieznany dotąd utwór, opisujący podróż wygnańców z 1548 r. z Czech do Polski, pt. K râtké W ypsânj o W yhnânj Bratrj
z Cech za K r ale Ferdynanda Prwnjho leta 1548 a co se snjm i w Pol- sstê dâlo 22).
W Lesznie mieściła się słynna szkoła Jednoty. Wśród jej rekto rów figurują takie nazwiska, jak Michał Aschenborn (m. in. autor
Wiersza na śmierć Jana Potockiego, starosty tłomackiego i Monu- m entum exequiale), Jan Rybiński (tłumacz psalmów Dawida na ję
zyk polski), Andrzej Węgierski, Jan Amos Komensky, Jerzy Vechner i Jan Chodowiecki, późniejszy rektor .szkoły św. Piotra w Gdańsku.
Z licznych duchownych gminy leszczyńskiej, gdzie odprawiano przez pew ien czas nabożeństwa w trzech językach — czeskim, pol skim i niemieckim — wym ienim y tu tylko J. Muzoniusza, J. Rybiń skiego, A. Węgierskiego, J. M emoratusa, D. E. Jabłońskiego, J. A. Cassiusza, K. T. Cassiusza, J. Girka, M. G. Gertichiusa, J. L. Cassiu- sza, P. Fabrycyusza, W. Lochara oraz J. Tobiana.
Archiwum Jednoty w Lesznie zostało około r: 1940 wywiezione do Niemiec w nieznanym kierunku 23, natom iast archiwum kościoła św. Jana pozostało na miejscu i w r. 1945 przewieziono go do Woje wódzkiego Archiwum Państwowego w Poznaniu. Posiada ono rów nież kopiariusz wszystkich dokumentów kościelnych, sporządzony przed kilkudziesięciu laty pod kierownictwem ówczesnego pastora Bickericha. .
Przy odsuwaniu szafy żelaznej, w której mieściło się archiwum Jednoty, znalezione zostały w roku 1952 (przez dra W. Chojnackiego,
22 U tw ór ten w raz z in n y m i, k tóre z a w ier a K od ek s C iep lick i, p r z y g o to w a n y j e s t do w y d a n ia .
23 W A P w P ozn an iu p o s ia d a rep ertoriu m äkt: A r c h i v u m U n ita tis in Lissa. Rep. 142 (sy g n . F. F. 35). O tym , że prof. R e zek o d p isa ł w s z y s tk ie d o k u m en ty A r c h i v u m w sierp n iu 1893 r., św ia d c z y n o ta tk a na k artce w ło ż o n e j do rep erto rium . Jak m nie in fo rm o w a ł prof. F. M. B artos w liś c ie z 6 VIII 1953, o d p isy R ezk a n ie z a c h o w a ły się. W A P w P ozn an iu p o sia d a ró w n ie ż akta m iasta Leszna z lat 1685— 1935, w raz z in w en ta rz em k s ią ż k o w y m , p o n a d to a rch iw u m zboru k a lw iń s k ie g o i lu te r a ń sk ie g o z X V III i X IX w ie k u .
B R A C IA C Z E S C Y 555
którem u zawdzięczam cenne informacje) fragm enty korespondencji zawierające m. in. 3 listy w nuka Komeńskiego, Samuela Figulusa, z lat 1745—1746. Oprócz tej korespondencji Archiwum Powiatowe w Lesznie, udostępnione mi przez m gra Wacława Nawrockiego, po siada Zinsen Berechnung Von denen Pohlnischen Unitaets Capita
lien (z lat 1761—1766), Capital und Zinsen Rechnung Von denen Pohlnischen Unitaets-Geldern (z lat 1766—1767, 1771, 1772), Capital und Zinsen Rechnung Von E. Hochwürdigen Evangelisch Reform ir- ten Kirchen Presbyterii zu L issa ,(z lat 1755— 1776), następnie po
kwitowania kaznodziejów Chr. T. Zim m erm anna (w Waszkowie, 1759—1762), J ' A. Cassiusza (pod podpisem ty tu ł brzmi: ,,Zboru Leszcz. Pol. P astora“; 1757— 1765), J. S. Muzoniusza („Senior Past. Waschkow Ref.“; 1756— 1758), J. S. Majewskiego (Żychlin; 1757— 1760). Znajdują się tam wreszcie księgi kasowe kościoła reform ow a nego w Lesznie z lat 1691— 1698, akta dotyczące cegielni zboru W Lesznie z lat 1753—1775 oraz księgi zapomóg w ędrownych ucz niów rzemieślniczych z lat 1730— 1854.
Z dawnego cm entarza członków Jednoty zachowały się liczne nagrobki, przeważnie z XVIII w., które obecnie znajdują się na pla cu p r z y kościele św. Krzyża 24.
Pamięć o Komeńskim i o Braciach Czeskich w Lesznie żyje do tychczas. W okresie obchodu jubileuszu czterechsetlecia miasta Lesz na tam tejsze liceum pedagogiczne nazwano imieniem Jana Amosa Komeńskiego. Uroczystość z tym związana odbyła się w dniu 14 w rze śnia 1947 r. podczas akademii, na której obecna była liczna delega cja czeska25. W tym samym roku na placu jego imienia odbyło się uroczyste odsłonięcie pom nika wielkiego m yśliciela26. Jedna sala w Muzeum Leszczyńskim poświęcona jest Komeńskiemu. W ystawio no tam p o rtret autora Orbis pictus, fotokopie autografów Komeń skiego, fotokopie k a rt tytułow ych pierwszych edycji jego pism, re produkcje jego portretów oraz kilka jego dzieł wydanych przeważnie w w ieku XX. Znajdują się tam również prace dotyczące życia i twórczości „pierwszego rzecznika zasady powszechnego nauczania w języku ojczystym, rzecznika nauczania poglądowego“ 27 (np. J.
24 Por. A. G r o t t e , Di e e v a n g e l i s c h e n F ried h ö fe in Lissa. D i e D e n k m a l p f l e g e , X X IV , 1922, nr 11. — W . N a w r o c k i , L e s z c z y ń s k i e o b e l i s k i n a g r o b n e . W te c e g ra ficzn ej: J. S k o r s k i i W. N a w r o c k i , Z a b y t k i Les zna. L eszno 1947.
25 P r z e g l ą d Z a c h o d n i , III, 1947, nr 10, s. 912— 913. 28 P om n ik ten z n a jd o w a ł s ię d a w n iej p rzed k o ś c io łe m św . Jana.
556 JE R Z Y S L IZ IN S K I
K v a c s a l a , Johann Amos Comenius. Leipzig 1892. — A. V r b k a ,
Leben und Schicksale des Johann Amos Comenius. Znojmo 1892 28).
W Muzeum Leszczyńskim znajduje się nadto chorągiew obroto wa z wieży kościoła św. Jana z r. 1667, przedstaw iająca alegorię symbiozy polsko-czeskiej: lwa czeskiego z herbem Leszna, kielich kościoła braterskiego z Lasocie oraz’ drzewo genealogiczne Cassiu- szów z XVII wieku. W gim nazjum leszczyńskim przechowuje się por tre ty rektorów szkoły leszczyńskiej (m. in. Komeńskiego, Cassiuszów i Jabłońskiego).
W okresie międzywojennym interesowano się również zagadnie niem pobytu Braci Czeskich w Lesznie. Świadczą o tym m. in. a rty kuły w kw artalniku regionalnym Z i e m i a L e s z c z y ń s k a 29.
łA "
O jeden przystanek kolejowy za Lesznem w kierunku Wschowy leży wieś Łasocice, w której znajdowała się ongiś liczna gmina Braci. Około r. 1560 Rafał Leszczyński przekazał jej katolicki dotąd kościół, w którym odprawiali nabożeństwa do r. 1662, tj. do chwili zwróce nia go katolikom. Liczna gmina Jedno ty za zezwoleniem dziedzi ców wsi wybudowała solbie w r. 1664 30 nowy zbór, który znał rów nież Łukaszewicz 31. Pierwszym kapłanem Jednoty w Łasocicach był Jerzy Erast, który przebywał we wsi Leszczyńskiego w latach 1560— 1572. Z innych kapłanów gminy braterskiej w Łasocicach wymie nimy G. Moliera, P. Fabrycyusza, D. Ursyna, A. Fabrycyusza, K. Gürticha, K. H artm anna, J. Sigismunda, S. Opitza, H. K. Vechnera, J. E. Wigilacyusza oraz Jerzego Dütschkego. Dziś nie ma po Braciach w Łasocicach żadnych śladów. Akta gminy znalazły się w archiwum Jednoty w kościele św. Jana w Lesznie, o czym świadczy pozycja wymienionego repertorium WAP w Poznaniu: Lassosiciana.
28 C zęść ty c h m a ter ia łó w sta n o w i dar z ło ż o n y w r. 1952 przez M uzeu m K o m e ń sk ie g o w U h ersk ém B rodzie.
29 S. M a c h n i k o w s k i , N a m a r g i n e s i e „ L e s n a e ex id iu m " K o m e ń s k i e g o . Z i e m i a L e s z c z y ń s k a , 1932, z. 2, s. 30— 40. — J. A . K o m e n s k y , Z b u r z e n ie L es zn a w r. 1656. Tłum . z ła c in y Jan O l e j n i k . T a m ż e , 1932, z. 1, s. 13— 20; z. 2, s. 24— 29. — S. M a c h n i k o w s k i , D z ie j e g i m n a z j u m l e s z c z y ń s k i e g o (1555— 1920). T a m ż e , 1933, s. 5— 24, 35— 44, 96— 100; 1934— 1935, s. 2 0 - - 24; 1937, z. 1, s. 42— 69. — T e n ż e , K a l w i ń s k i k o ś c i ó ł św . Jana w L esznie. T a m ż e , 1934— 1935, s. 1—7. — J. T i с h y , Dr J a r o s ł a w Bidlo. T a m ż e , 1937.
30 Por. A. W e r n e r , G e s c h i c h t e d e r e v a n g e l i s c h e n P a ro ch ien in d e r P r o v in z Pose n. P ozn ań 1898, s. 178.
B R A C IA C ZESC Y 557
Do najważniejszych ośrodków Jednoty w Wielkopolsce należały, prócz Leszna, Ostroróg i Szamotuły. Jakub z Ostrorogu, sam p rzy stąpiwszy do Jednoty, oddał Braciom w r. 1555 katolicki kościół p a rafialny w Ostrorogu. Synowie jego, Jan i Wacław, w r. 1569 po tw ierdzili to nadanie przyw ilejem 32, w którym spisano majętności kościoła. Jak czytamy w akcie nadania p rzy w ile ju 33, plebania stała n a Kisach, należały do niej ogrody, szmat roli, łąka Bielawa za S tru gą, M łynarka, ogród na Piaskowie, jeziorko (dziś zwane Księżyc) nad Marminem, łąka Kluczawa, dziesięciny z Ost, Kluczewa, Wie- lonka, Binina, dziesięcina z folwarków itd. Przez długi okres czasu Ostroróg ibył siedzibą seniorów Jednoty w Wielkopolsce. Tu przez pewien czas mieściło się archiwum i bogata biblioteka Braci, tu było sem inarium duchowne oraz szkoła, gdzie — jak podaje Węgierski — uczyli Eliasz Thesbita Morawczyk, Stanisław Skrybowski, Jakub Wolfagiusz, Maciej Węgierski, Ambroży Halezyusz, Grzegorz Zgni- lecki, Marcin Gertich, Wojciech Węgierski oraz Maciej Ambroski. Tu odbyły się synody w roku 1620, 1627 i 1633.
Po wygaśnięciu ostrorogskiej linii rodziny Ostrorogów stan rze- 1 czy uległ zmianie. Braciom, pozbawionym opieki, odebrano kościół (jak podaje J. K o th e)34 w r. 163635, a około r. 1660 gmina w Ostro rogu zanikła. W Ostrorogu rozwinęli swą działalność m. in. Jerzy Israel, Jan Laurencyusz, Szymon Teofil Turnovskÿ, Maciej Rybiń ski, Marcianus, G ratianus Gertichius, Paw eł Paliurus, Jan Rybiński, M arcin Plort i Jan Chodowiecki.
Ani w miejscowym archiwum p arafialn y m 36, ani w aktach MRN w Ostrorogu nie zachowały się wiadomości o pobycie Braci w tym mieście. Jak w ynika ze wspomnianego kopiariusza w zbiorach WAP w Poznaniu, akta gminy zostały przewiezione do Leszna. W kopia- riuszu tym figuruje bowiem pozycja Ostrorogana 37. Pamięć o
Bra-32 P rzy w ilej w c a ły m brzm ien iu o g ło s ił d w u k ro tn ie Ł u k a s z e w i c z . Zob. ta m ż e, s. 330— 331 oraz w P a m ię tn ik u K o ła Ś p i e w a c k i e g o ś w . C e c y l i i w O s t r o rog u. S za m o tu ły 1936, s. 50— 51. 33 C y tu je r ó w n ie ż S. D. K o z i e r o w s k i , S z e m a t y z m h i s t o r y c z n y u s t r o j ó w p a r a f i a l n y c h d z i s i e j s z e j a r c h i d i e c e z j i p o z n a ń s k ie j . Pozn ań 1935, s. 272. 34 J. K o t h e , D ie K u n s t d e n k m ä l e r d e r P r o v in z Pose n. P o sen 1896, s. 58. 35 L. B i a ł k o w s k i , S z k ic e z ż y c i a W i e l k o p o l s k i w X V I I w . P ozn ań 1925, s. 40— 41.
36 G ro b o w ce O str o ro g ó w z o s ta ły u su n ię te p o d cza s rem on tu k o ś c io ła w ro ku 1766.
37 A k ta m ia sta O stro ro g a z lat 1614— 1831 (3 k się g i) z ło ż o n e są w W A P w Poznaniu.
558 JE R Z Y S L I Z lN S K I
ciach do dziś dnia żyje w tym małym miasteczku, położonym 10 km na zachód od Szamotuł. W Kronice Miasta O stroroga38 czytamy:
P rzez 80 lat b y ło m ia sto to sie d lis k ie m sta r sz y ch te g o w y z n a n ia [Braci C zeskich ] w W ie lk o p o ls c e . T utaj z n a jd o w a ły się: b o g a ta b ib lio tek a , se m i narium d u ch o w n e i sły n n a szk o ła p od zarząd em M a c ie ja W ę g ie r s k ie g o i E lia sza T e zb ity M o ra w czy k a ; s ły n ę ły o n e n a u k ą p r o fe so ró w i zn a czn ą liczb ą u c z ę s z c z a ją c y c h uczni... Po roku 1632 o d eb ra n o g w a łte m k o ś c ió ł Braciom C zesk im i z w ró c o n o go k a to lik o m , k tó ry m go Jak u b O stro ró g r ó w n ie ż g w a ł tem w X V I w ie k u od eb rał. Z m iana ta s z k o d liw ie w p ły n ę ła n a ro zw ó j m ia steczk a , k tóre p o s ia d a ło o k o ło 5000 dusz (s. 5).
Szamotuły to nazwa miejscowości dobrze znanej każdemu histo rykowi literatu ry czeskiej. Tu w r. 1561 w drukarni założonej przez Łukasza z Górki w ydał Aleksander Aujezdskÿ (który w Królewcu nie znalazł jako drukarz odpowiednich w arunków do p ra c y )39 słyn ny kancjonał Pisnë chval bozskych, tzw. Kancjonał Szam otulski za wierający najlepsze utw ory poezji religijnej Braci, m. in. pieśni Jana Blahoslava. Już przedtem (w r. 1558) drukow ał Aujezdskÿ w Sza motułach książkę przeznaczoną dla Polaków, którzy przyjęli wyzna nie czeskich emigrantów (O praw dziw ym i gruntow nym używ aniu
zbawienia w zaspokojonym człowieku sumieniu. Rozmowa czterech
Braci zakonu Chrystusowego z dozwoleniem i po przejrzeniu Jerzego Israela seniora Wielkopolskiego 4H). Zaznaczymy tu jeszcze, że tegoż roku Andrzej Wyszyński tłumaczył z czeskiego Powinności sędziów
zborowych 41. W roku następnym, 13 kwietnia, Aujezdskÿ wydał In nuptias generósi ac vere nobilis Domini D. Andreae Opalensky et praestantissimae omnibus virtutibus ornatissimae Virginis Cathari- nae jiliae Magnifici Domini D. Janusij a Coscielecz, Palatini Sira- diensis maioris Poloniae generalis Naclensisq Capitanei carmen nup tiale scriptum a Jacobo Kuchlero Hirsbergen Silesio 42. Pozycję tę
przytaczamy, gdyż nie obejmuje jej Bibliografia Estreichera.
38 K ronika z o sta ła za ło ż o n a w r. 1945 przez ks. p ro b o szcza M a l e p s z e g o , b urm istrza S. G n y b к a, sek reta rza m ie js k ie g o K. W i с i к a oraz W . K a n i ę .
39 J. W a r m i ń s k i , A n d r z e j S a m u e l i Jan S e k lu c ja n . P ozn ań 1906. W k s ią ż c e tej o g ło sz o n o 3 lis ty A u j e z d s k i e g o do A lb rech ta (ze sty c zn ia 1551, z w r z e śn ia 1552 i z 11555 roku).
40 J e st to p rzek ła d W a w r zy ń c a K r z y ż k o w s k i e g o .
41 J. В i d 1 o, op. cit., s. 186. R kps zn a jd u je s ię w B ib lio te c e M ie jsk ie j w P o znaniu.
42 E gzem p larz te g o u tw oru z n a jd u je się w zb io ra ch A rch iw u m A r c h id ie c e z ja l n eg o w P ozn an iu (sygn . Inc. 60).
B R A C IA C Z ESC Y 559
Do tego <miasta, iktóre było w tym czasie wspólną własnością Sza motulskich i Górków, Bracia przybyli już około roku 1548. Jak po daje Łukaszew icz43, zbór otworzyli dopiero w roku 1574. Gmina utrzym ała się w tym mieście aż do czasu, gdy całe Szamotuły nabyła katolicka rodzina Kostków (około roku 1620). Spośród kapłanów Jed noty w Szamotułach Łukaszewicz wymienia Błażeja Adamicyusza, Macieja M ajusa i Macieja Ducatusa, zmarłego w Ostrorogu. Ani przy PRN, ani w archiw um parafialnym nie zachowały się akta z okresu pobytu Braci Czeskich w Szamotułach.
W odległości 41 km na północ od Poznania leży miasto Skoki (pow. Węgrowiec). Ówcześni właściciele Skoków, Latalscy, „ode brawszy tu między 1560— 1570 rokiem kościół farny katolikom, od dali go Braciom czeskim“ 44, którzy w tym mieście prowadzili rów nież szkołę elem entarną. Józef Łukaszewicz szczególnie dużo uwagi poświęca tej właśnie gminie, albowiem Samuel Dawid Hanke, dwu dziesty czwarty z kolei „m inister“ gminy w Skokach, udzielił Łuka szewiczowi osobiście szczegółowych inform acji co do tam tejszych dziejów Braci. Gmina tam tejsza okrzepła „podczas trzydziestoletniej wojny, gdy w Skokach przeszło 120 familii czeskich osiadło i po spa leniu w roku 1656 Leszna, Skąd znaczna część niemieckich m ieszkań ców tego wyznania po pokoju oliwskim do Skoków się przeniosła“ 4,\ Jak pisze Łukaszewicz, gmina Skoki była jeszcze na początku XVIII w. dość liczna — „samych komunikujących osób znajdowało się w niej przeszło 200. Powietrze morowe w roku tak ją przerzedziło, że zaledwie 30 osób tego wyznania w mieście przy życiu pozostało“ 4(i. Tego właśnie okresu dotyczy następująca notatka, sporządzona przez proboszcza katolickiego ze Skoków, Ussorowskiego, w dniu 14 III 1887:
W w ie k u 17Ут sta ł w P o trz a n o w ie tam — g d zie dotąd k rzyż s ię zn a j d u je — k o ś c ió łe k Stei Z ofii, w nim zaś p o k a ja li p ara fia n ie k a to lic c y sk o c c y w o w y m c z a s ie , k ie d y d z ied zic e dóbr sk o ck ic h b y li d issy d e n ta m i (k a lw in i po w ię k s z e j c z ę śc i) i z ad h eren tam i sw o im i zab rali k a to lik o m k o ś c ió ł na sw ó j u ż y te k , p o trz eb y d u ch o w e. D z ied zice P o trz a n o w scy u tr z y m y w a li przy
4:i J. Ł u k a s z e w i c z , op. cit., s. 350. 44 T a m ż e, s. 343.
45 Ta m ż e, s. 345. 4li T a m ż e, s. 346.
560 J E R Z Y S L I Z lttS K I
nim k sięd z a . — N a p o c zą tk u 18 w ., k ie d y w o k o lic y S k o k g r a so w a ło m o ro w e p o w ie trze, k sią d z w P o trz a n o w ie um arł, sp a lo n o p le b a n ijk ę, k o ś c ió ł r o ze brano...47
Akta gminy braterskiej w Skokach znajdowały się w większej części prawdopodobnie w Archiw um Jednoty w Lesznie. W rep er torium tego archiwum w WAP w Poznaniu figuruje bowiem pozycja
Skokiana.
W archiw um parafialnym (katolickim) w Skokach znajduje się też Chronik der ew. Parochie Schokken, pochodząca z byłego ko ścioła ewangelicko-unijnego. Najstarsze zapiski z tej kroniki pocho dzą jednak z 1822 roku. A kta miejskie z lat 1632—1810 (3 księgi) znajdują się w WAP w Poznaniu.
W Skokach, gdzie przy kościele parafialnym (w formie dzisiej szej z r. 1787) zachował się z r. 1630 w m urow any od strony północ nej grobowiec żony A ndrzeja Reja z Nagłowic, ludność miejscowa nazywa miejsce, gdzie ongiś znajdował się cm entarz Braci, „Psią górką“. Zachowały się tam jedynie 2 pomniki nagrobkowe polskich członków gminy, jeden obelisk z drugiej poł. XVIII w. oraz krzyż z okresu nieco późniejszego.
Niedaleko Inowrocławia znajduje się miasteczko Barcin (pow. Szubin), gdzie ongiś znajdow ała się szkoła Braci, prowadzona przez A. Halezyusza, T. Węgierskiego i innych. Wojewoda inowrocławski, Jan Krotowski, przystąpiwszy do Jednoty oddał gminie Braci Cze skich około r. 1560 kościół katolicki. Syn jego, Jakub, potw ierdził akt ten przyw ilejem z 13 III 1585 roku. Zbór Braci w Barcinie istniał do r. 1620, kiedy dobra K rotowskich dostały się do rąk katolików. Z emigrantów czeskich spraw owali tu urzędy duchownych m. in. Jan Ryba (Rybiński) oraz Jan Turnovskÿ, b rat biskupa Szymona Teofila. Akta m iasta Barcina z lat 1568— 1768 (2 księgi) mieszczą się w WAP w Poznaniu.
W archiwum parafialnym kościoła rzymsko-katolickiego w Bar cinie znajduje się wypis z M o n u m e n t a H i s t o r i c a D i o e c e - s e o s W l a d i s l a v i e n s i s (fase. XVII) 48, który tu przytaczamy w całości:
47 N o ta tk a ta zn a jd u je s ię w te c z c e F u n d a cje , z a p i s y i p r z y w i l e j e dla par[afii] S k o k i w arch iw um p a rafialn ym , k tó re m i u d o stę p n ił ks. p ro b o szcz Joach im czak .
48 W la d is la v ia e [W ło cła w e k ] 1899. O d p is te g o d o k u m en tu o trzy m a łem od ks. B. P ełza. O to je g o p o ls k ie tłu m a c ze n ie, d o k o n a n e, jak i n a s tęp n e c y to w a n e tu tłu m a czen ia , przez C z esła w a F e r e n s a :
B R A C IA C Z E S C Y 561
V is i ta t i o E c c le s ia r u m in A r c h i d i a c o n a t u D i o e c e s i s W l a d i s l a v i e n s i s c o n s i s t e n - tium p e r R d u m in C h r is to P a tr e m e t D o m i n u m D n u m S ta n is la u m K a r n k o w s k i , D e i e t A p o s t . S e d i s G r a ti a E p i s c o p u m W l a d i s l a v i e n s e m e t P o m e r a n ia e , ad- h ib ito p u b l i c o N o t a r i o n o b ili P e t r o G o i s k i , ia cta , s u b A n n o Dni 1577 in p ri n- c ip io m e n s i s S e p t e m b r i s i n c e p t a (pag . 45).
B arc zi no, o p p i d u m M a g n if i c i Dni P a la tin i J u n i v l a d is la v i e n s i s . H a e c pa- ro c h ia lis h a b u i t c a th o li c u s s a c e r d o t e m p l e b a n u m a n te s e p t e m a n n o s p l u s v e l m in u s , h o n o r a b i l e m o lim B la s iu m d e Znin, q u i e x a u c t o r i ta t e e t v o l u n - ta te p r a e i a t i d o m in i p a l a ti n i h in c ab e c c l e s i a e t off icio p a s t o r a l i p u l s u s erat, e s t q u e m o r t u u s . Et is p r a e s e n s h a e r e t i c u s J o a n n e s K r u s k a d e S h a m o tu li, u x o r a tu s , d a m n a t i H u s s e u b r a t c z y k , s e c t a t o r , p r o u t i p s e m e t d e s e p u b l i c e tes ta tu r , p e r e u n d e m d o m in u m p a l a ti n u m d e Sz amotukiH J ad d e c i p i e n d o s a v i a s a l u t i s h o m i n e s a c c e r s i t u s est, c u i b o n a m a e d i f i c a v i t d o m u m in a n t i q u a a r e a e t d o m o p l e b a n a li. T e m p l u m in c o ll e e x c e l s o a n t i q u i t u s p o s i t u m e s t e t c a m p a n il e ill i ad- h a e re n s , p a u l o s u b li m iu s eo. Era n t i n t u s d u o altaria , h a c t e n u s m a n e t m a iu s, i m a g i n i b u s s p o l i a tu m , a lte r u m v e r o m in u s , una c u m b a p t is te r i o ig n i trad i- tum. H a b e n tu r o r n a m e n t a e t v e s t e s s a c r a t a e s a c e r d o t a l e s in o p p i d o a p u d G r e g o r iu m Zdun, q u i e r a t a n t e t e m p l i p r o f a n a ti o n e m v i c t r i c u s e t i b i d e m v e x i l l a c u m lib r is ad c a n tu m p e r t i n e n t e s . A d h a n c p e r v e r s a m h a e r e t ic i s e c t a m n u llu s s u b d i t o r u m a c q u i e v i t, s e d lib e r i u s p a l a ti n i in h ib i t io n e m c o n t e m n e n t e s , a lio r su m a d p a r o c h i a l e s v i c i n i o r e s c a th o li c a s , m a x i m e v e r o in D a m b r ó w k a
„ W izy ta c ja k o ś c io łó w w a r ch id ia k o n a c ie d ie c e z ji w ło c ła w s k ie j przez w ie le b n e g o o jc a w C h ry s tu sie i p an a S ta n is ła w a K a rn k o w sk ieg o z ła s k i B oga i S to lic y A p o s to ls k ie j b isk u p a w ło c ła w s k ie g o i p o m o r sk ie g o o d b y ta w a s y ś c ie n o ta riu sza p a ń s tw o w e g o sz la c h e tn e g o P iotra G o is k ie g o , R ok u P a ń sk ie g o 1577 na p o czą tk u w r ze śn ia pod jęta" (s. 45).
„Barcin, m ia sto d o s to jn e g o p a n a w o j e w o d y in o w r o c ła w sk ie g o . P arafia ta m ia ła k a p ła n a k a to lic k ie g o , p ro b o szcza przed m n ie j w ię c e j sied m iu la ty , c z c ig o d n e g o od d a w n a B ła żeja z e Żnina, k tó r y w ła d z ą i w o lą w s p o m n ia n eg o p an a w o j e w o d y u s u n ię ty stą d z o sta ł z k o ś c io ła i u rz ęd u k a p ła ń sk ie g o i um arł. A te g o o b e c n e g o h e r ety k a J a n a K ru skę z S za m o tu ł, ż o n a te g o , p o tę p io n e g o H u sa brat- c zy k a c z y też w y z n a w c ę , ja k sam o s o b ie p u b lic z n ie św ia d cz y , sp ro w a d z ił te n ż e w o je w o d a sza m o tu lsk i, a b y o sz u s tw e m o d c ią g a ł lud zi z drogi z b a w ie n ia i dom m u w y b u d o w a ł p o r z ą d n y na o b sza rze d a w n e j p leb a n ii.
Ś w ią ty n ia p o ło ż o n a je s t z d a w ie n d a w n a n a w y n io s ły m w z g ó rz u i p rzy ty k a ją c a do n ie j d z w o n n ica , n ie c o o d n ie j n iż sz a . W ew n ą trz b y ły d w a o łta rze, w ię k s z y is tn ie je dotąd , o g o ło c o n y z o b ra z ó w , d ru g i zaś, m n ie jsz y , w raz z c h r z c ie l n ic ą u le g ł sp a le n iu . S p rzęt litu rg ic z n y i p o ś w ię c a n e sz a ty k a p ła ń sk ie tr zy m a n e są w m ie ś c ie u G rzegorza Zduna, k tó r y p rzed p ro fa n a cją św ią ty n i b y ł za rz ą d cą k a s y k o ś c ie ln e j. T am że są c h o r ą g w ie i śp ie w n ik i. D o tej p rzew ro tn ej s e k ty h e r e ty k a n ie p r z y sta ł je d n a k ża d en z p o d d a n y c h , le c z ze sz c ze ry m le k c e w a ż e n ie m za k a zu w o je w o d y z w ra c a ją się g d z ie in d ziej d o są s ie d n ic h p arafii k a to lic k ic h , n a jw ię c e j z a ś do D ą b ró w k i i S zc z e p a n o w a , a św ie ż o po o g ło s z e n iu ju b ile u s zu i w y s p o w ia d a li się , i w z ię li u d zia ł w k o m u n ii i n ik t w ię c e j w tej m ie js c o w o ś c i n ie zg a d za s ię z ty m h e r ety k ie m p o z a p a n em w o je w o d ą z c a ły m je g o do m em i je g o zarząd cą ż y ją c y m na p rzed m ieściu " (s. 123, 95).
562 J E R Z Y Ś L i z m s K I
e t S z c z e p a n o w o d i v e r t u n t u i , e t n u p e i e x p u b l i c a l i o n e j u b i l a e i e t c o n f e s s i s u n t e t d e C o r p o r e C h r is ti s u m e n d o , illu d p a i ti c ip a r u n t , n e c p l u r e s a s s e n - tiu nt in l o c o h u ic h a e r e t ic o , q u a m d o m in u s p a la tin u s c u m to ta su a d o m o s u o q u e f a c to r e in s u b u r b a n i s d e g e n t e (pag. 123, 95).
Szkoły Braci Czeskich — gdzie uczono młodzież czytania, pisania, języka łacińskiego i polskiego, m atem atyki oraz religii — stanowiły w ażny czynnik, gdy chodziło o rozszerzanie ich nauki w Wielkopol- sce. Szkoły takie znajdowały się z reguły przy większych zborach 49 i przyczyniły się w znacznej mierze do rozpowszechniania naucza nia — i to nie tylko mieszkańców Wielkopolski — w XVI i XVII wieku. Bracia Czescy m ieli w ogóle poważny wpływ n a rozwój szkol nictw a polskiego. Zagadnienie to zasługiwałoby na gruntow ne zba danie. Zaznaczmy tu jeszcze, że dotychczas nie doceniono również w pływ u Braci n a rozwój polskiego języka literackiego. Przecież z ich grona wyszło kilku znakomitych poetów i prozaików piszących po polsku.
Do celniejszych uczelni Braci w Wielkopolsce Węgierski zaliczył szkołę w Łobżenicy, którą ówczesny właściciel tego miasta, w oje woda inowrocławski A. Krotowski, wyposażył w 1603 r. dw udziestu pięciu złotymi rocznego dochodu50. Uczyli tam m. in. D. Perlen- berg, K. Muzoniusz, K. Nuber, P. Paliurus, J. Manliusz, J. W ęgier ski i A. Muzoniusz. Własny swój zbór mieli Bracia w Łobżenicy przez przeszło 100 lat. W latach pięćdziesiątych XVI w. Jan Krotow ski (sam członek Jednoty) oddał gminie do użytku farę katolicką, k tó ra pozostawała w ich posiadaniu do r. 1622, gdy wygasła rodzina Krotowskich 51. Katolicy Sieniawscy odebrali Jednocie. kościół fam y,
49 J. Ł u k a s z e w i c z (op. cit.) w y m ie n ia 7 sz k ó ł e le m e n ta rn y ch (w B arci n ie , Ł o b żen icy , O strorogu , O rz esz k o w ie, P ozn aniu, S k o k a c h i W ier u s zo w ie ) oraz 2 s z k o ły w y ż s z e (w K oźm in k u i L eszn ie).
50 T a m ż e, s. 388.
51 W K alw arii Z e b r zy d o w sk ie j zn a jd u je s ię rkps pt. A r c h i v u m C o n v e n t u s G o r c e n s is in e r e m o c ir ca L o b z e n i u m a d В. V. M a r ia m V i s i ta t i o n i s E lis a b e th d e n o v o c o m p a c t u m e t c o n s c r i p t u m s u b R e g im i n e A r . P. - ris J. N e p o m . M o d l i - b o w s k i G uar d. Con. W s c h o w . A n n o 1790. Z n a jd u jem y tam n a s tę p u ją c ą ch a ra k te r y s ty k ę p ro te k to ra J e d n o ty : „te n że Jan K ro to w sk i, s y n J ęd r ze ja K ro to w sk ie g o k a s z te la n a in o w r o c ła w sk ie g o , n ie b a w ią c d łu g o po p ie r w sz e j żo n ie, o ż en ił s ię n a w ię k s z ą b ie d ę w ia r y k a to lic k ie j z L atalską, k a lw in k ą . Ta d o p iero para k a l w iń s k a w ia r ę k a to lick ą n isz c z ą c sw o ją r o zk rz ew iła zarazę. O d eb rała r e la c ję i fu n d a c je p o r u jn o w a ła po śm ierci śp. IM ć X. S ie d le c k ie g o , p ro b o szcza ło b żeń - sk ie g o " . (K orzystałem z o d p isu z n a jd u ją ce g o s ię w p arafii ło b ż e n ic k ie j, sp o rz ą d z o n e g o przez ks. dr K rużę w roku 1953).
Î3R A C IA C Z E S C Ÿ 563
dając jej jednak w zamian mniejszy kościół św. Anny 52, w którym Bracia odprawiali nabożeństwa aż do r. 1663, kiedy to kościół zwró cono katolikom. Następnie Bracia odprawiali swoje nabożeństwa — jak to czynili w tym czasie i w Czechach — w domach pryw atnych. Andrzej Karol Grudziński, ówczesny dzierżawca miasta, zabronił im i tego. Wśród dziesięciu „m inistrów“ w Łobżenicy, których wymie nia Łukaszewicz, znajdujem y Jan a Rybińskiego, Szymona Muzoniu- sza oraz Jana Turnovskiego. A kta magistrackie i sądowe znajdowały się do pierwszej w ojny światowej w miejscowym kościele parafial nym. Jednak, jak pisze Bobrowski 53, akta te przechowywane w 2 skrzyniach „opieczętowali i zabrali P rusacy“.
Po kościele św. Anny, który stał jeszcze pod koniec XVIII w., dziś nie m a żadnych śladów. W kościele parafialnym natom iast za chowała się z r. 1596 p ły ta grobowa Jan a Jagaczyka i jego żony Jadwigi, jak należy przypuszczać — członków Jednoty, gdyż kościół w tym czasie b y ł w rękach Braci. Oto tekst tego epitafiu m 54:
L a p id e m h u n c s e p u l c h r a l e m in p e r p e t u u m a m o r is e t h o n o r is m o n u m e n - tu m a v i a e n im ir u m s u a e d i le c t i s s i m a e n e p o s p o n i c u r a v i t e x im i u s ас p r a e s - łans v ir d o m in u s J a c o b u s J a g a c z i k c i v i s L o b z e n e n s i s an n o D o m in i M D X C V 1 , h o n e s t i s s i m a e m a tr o n a e e t m u i ti s p r a e c la r is v i r t u t i b u s c o n s p i c u a e i e m i n a e d o m in a e H e d v i g i s J a g a c z i n a e p r im a r ia e s u i t e m p o r i s c i v i L o b s e n e n s i olim - p i a e m e m o r i a e s p e c t a b i l i s v ir i dni J o a n n is J a g a c z i k c i v i s e t s e n a t o r i s i b id e m 52 W p r o to k o le w iz y ta c y jn y m z r. 1650, zn a jd u ją cy m s ię w A rch iw u m D ie c e z ja ln y m w G n ieźn ie, je s t w zm ia n k a o tym , ż e „w Ł o b żen icy z n a jd u je się k o ś c ió ł pod w e z w a n ie m św . A n n y , z b u d o w a n y p r z y b ram ie m ia sta , k tó r y w d a w n ej p r z e s z ło śc i n a le ż a ł do fr a n c iszk a n ó w w raz z ca łą p r z y le g łą u licą , d ziś od h e r e ty k ó w o k u p o w a n y i n a ich b ó ż n ic ę z a m ien io n y " . (K o rzy sta łem z o d p isu w arch iw u m p a ra fia ln y m w Ł o b żen icy ).
53 T. B o b r o w s k i , Co s i ę d z i a ł o w N a k l e i o k o l i c y . K r a j n a i N a k ł o . S tu d ia i ro zp ra w y w y d a n e z o k a z ji p ię ć d z ie s ię c io le c ia gim n azju m im ie n ia B o le s ła w a K rz y w o u steg o w N a k le . W y r z y s k 1926, s. 160.
54 O tej p ły c ie g ro b o w e j je s t w z m ia n k a w k s ią ż c e Z a b y t k i w i e l k o p o l s k i e . P o zn a ń 1929, ,s. 168. O to treść ep ita fiu m w p o lsk im tłu m a czen iu : „K am ień ten g r o b o w y p o ło ż y ć k a za ł w n u k , m ąż ś w ie tn y , zn a k o m ity , pan J a k ó b J a g a c zik , o b y w a te l ło b ż en ic k i, roku P a ń sk ie g o 1596 n a w ie c z n ą m iło ś c i i c zc i p am iątk ę, b a b c e sw o jej n a ju k o c h a ń sz ej, m atron ie n a jz a c n ie js z e j, k o b ie c ie o d z n a c za ją cej s ię w ie lo m a p r z es ła w n y m i cn otam i, p an i J a d w id ze J a g a c z y n ie , z n a k o m ite j o b y w a te lc e ło b ż e n ic k ie j, n a jw ie r n ie js z e j m a łżo n ce w y b itn e g o m ęża ś w ię te j p a m ię ci J a n a J a g a czik a , o b y w a te la i ra d cy tu te jsz eg o , k tó r y zm arł rok u P a ń sk ieg o 1576, d n ia 14 M aja w 58 roku ży cia , n a jw ie r n ie js z e j m a łżo n ce, która w 20 la t po ś m ie rc i m ęża ła g o d n ie z e s z ła z te g o św ia ta do sp o łe c z n o ś c i n ie b ie s k ie j roku P a ń sk ie g o 1595, 13 p aźd ziern ik a, lat p r z e ż y w sz y z c h w a łą s z c z e g ó ln ą 77".
564 J E R Z Y S L IZ IŃ S K I
qu i o b i it a nn o d n i M D L X X V I d i e XIIII M a i a e ta t i s s u a e LV11I F id e l i s s i m i co n iu g i q u a e m a r i ti su i o b i tu m s u b s e c u ta an n is X X e x h a c v i t a p l a c i d e ad c a e l e s t e c o n s o r ti u m m i g r a v i t an n o C h r isti M D X C V o c t o b r i s d i e XIII a n n o s e x im ia c u m l a u d e c o n s e q ü ü t a d e c r i p t o s L X X V II .
Dziś księgi m iasta Łobżenicy z la t 1571— 1807 znajdują się w WAP w Poznaniu. O Jakubie Jagaczyku por. Łobżenica С 111, fol. 388 b. Na szczególną uwagę zasługuje rkps pt. Metrica Ecclesiastica seu
consignatio illorum ąuibus adm inistratum est sacramentum regene- rationis baptismus et nutritionis sacra sinaxis пес non illorum qui sacrum m atrim onii foedus inierunt secundum m orem eccli-ae Dei Łobżenicy sub pastoratu Nicolai Lauri in tempello S. Annae et Bo- guslai Swobodsky in aede privata. Qvi Ecclesiae Mielecinensi vale- dicto hanc sailutavit a-o 1663 18 Julij _jj et in tempello sem estre dun- taxat Ministerio functus est. A dem tum Tem plum S Trinitatis 29 Sep- lembris Anno 1622: et Tem pellum S Annae Feria 6 post Dca A d ven t Anno 1664 55_57.
Księga ta zawiera zapisy chrztów (1622—1677), ślubów (1623— 1673), pogrzebów (1663—1677) oraz spis „kom unikantów “ (1663— 1677) — od chwili objęcia kościoła św. Anny przez Braci aż do śm ier ci Bogusława Swobodskiego, ostatniego duchownego Jednoty w Łob żenicy. O statni zapis w rubryce pogrzebów — z 1 VII 1677 — brzmi: „Sławny a Godne Pamięci X Bogusław Jap h et Swobodsky Sczesliwy dokonał żywot Swoiey W P anu a Pogrzebione iest na Cmentarze Luterskiem Lat Maiąc L III“ (s. 154). Ponadto księga ta zawiera spis „Imion dzieci, które się uczyli w Łobżenicy Polskiego Języka“ (s. 163— 165).
Spis ten świadczy o tym, że szkoła Braci w Łobżenicy istniała aż do m om entu śmierci Bogusława Swobodskiego. Jest rzeczą ciekawą, że większość uczniów rekrutow ała się z Gdańszczan.
55-57 S y g n . Ł o b ż e n i c a CXII. A. W a r s c h a u e r w in w e n ta rzu a r ch iw a lió w m iast w ie lk o p o ls k ic h p o d a je ten tom m y ln ie ja k o K i r c h e n b u c h d e r e v a n g . G e m e i n d e za m ia st d e r B r ü d e r g e m e in d e . T y tu ł rkpsu w tłu m a c ze n iu p o lsk im brzm i n a stęp u ją co : „ M etryk a k o ś c ie ln a c z y li sp is ty ch , k tó r y m u d z ie lo n o sak ram en tu o d k u p ien ia chrztu i ś w ię te j k om u n ii, ja k ró w n ie ż ty c h , k tó r z y z a w a rli ś w ię ty z w ią z e k m a łże ń sk i p o d łu g o b y c z a ju k o ś c io ła B o żeg o w Ł o b ż e n icy z a k a p ła ń stw a M ik o ła ja Laura w k o ś c ió łk u Sw. A n n y i [kap łań stw a] B o g u s ła w a S w o b o d sk ie g o w dom u p ry w a tn y m . T en p o ż e g n a w s z y s ię z k o ś c io łe m w M ie lę c in ie p o w ita ł ten [k ościół] 18 lip ca 1663 r., a w k o ś c ió łk u p ó łro czn ą p rz y n a jm n iej słu ż b ę p e łn ił. K o śc ió ł Sw. T ró jcy o d e b r a n y 29 w r ze śn ia 1622 roku, a k o ś c ió łe k Sw. A n n y w p ią te k po n ie d z ie li a d w e n to w e j roku 1664".
B R A C IA C Z E S C Y 565
Do najstarszych gmin Braci Czeskich w Wielkopolsce należała gmina w Koźminku {pow. Kalisz), ongiś miasteczku należącym do Jakuba z Ostroroga. Ostroróg, jak podaje Łukaszewicz, w r. 1555 oddał Jednocie katolicki kościół. Miała go ona do roku około 1620. Kościół ten jest szczególnie interesujący przez to, że w sierpniu 1555 r. odbył się w nim synod dysydencki, podczas «którego kalwini małopolscy przyjęli konfesję Braci Czeskich. Ze strony Braci bawili wtedy w Koźminku m. in. J. Ćerny, J. Israel, M. Rybär, J. Gyrk, P. Studenskÿ, M. Machek, J. Lorenc, J. Rokyta, P. Kriżak. P ierw szym „m inistrem “ gminy ustanowił Jerzy Israel byłego polskiego księdza katolickiego Wojciecha Serpentyna, po którym nastąpili m. in.: Jan Rokita, W alenty Korneliusz, Krzysztof Muzoniusz oraz jego syn Jan, którego poezje chwalił Węgierski.
Jeszcze przed oddaniem kościoła Jednocie, już około r. 1553, zało żono w Koźminku szkołę wyższego typu, którą wyposażyli Ostro- rogowie. Zasłynęła ona szczególnie, gdy rektoram i byli Stanisław Grzebski i S. T. Turnovskÿ. W latach późniejszych kierow ali tą szko łą — a była ona, jak pisze Łukaszew icz58, „już na schyłku 16-go w ieku tylko szkółką elem entarną“ — m. in. uczeń M elanchtona — Marcin Fidler, Ambroży Halezyusz i Maciej Chodowiecki. W archi wum kaliskim nie m a żadnych akt dotyczących Koźminka. Również w zbiorach WAP w Poznaniu nie m a żadnych akt tego miasteczka. A kta parafialne w kancelarii kościoła rzymsko-katolickiego w Koź m inku datują się od 1800 roku.
Nad rzeką Prosną leży w powiecie wieluńskim miasteczko Wie ruszów, ongiś siedziba jednej ze znanych szkół Braci w Wielkopol sce. Jej rektorem przez pewien czas był Andrzej Kalagiusz, autor słownika łacińsko-polsko-niemieckiego. Swój własny kościół posia dała gmina Jednoty w Wieruszowie tylko przez okres około 40 lat. Mniej więcej w r. 1556 Jan Tomicki, kasztelan gnieźnieński, oddał Braciom kościół miejscowy. Już jednak po śmierci jego syna, Piotra, zwrócono go katolikom około roku 1596.
Urząd duszpasterski w Wieruszowie sprawowali m. in.: W aw rzyniec Sim ler (był równocześnie pierwszym rektorem wyżej wspom nianej szkoły), Jan Turnovskÿ, Maciej Rybiński oraz Wojciech Ma ximus. Dziś nie m a w Wieruszowie żadnych śladów licznej ongiś gminy. WAP w Łodzi nie posiada żadnych ak t odnoszących się do Wieruszowa.
566 JE R Z Y S L IZ IŃ S K I
3
Książę A lbrecht Pruski, którem u zwrócono uwagę na prześlado w anie Braci w Czechach (szczególnie przetz K onrada K rajira, człon ka Jednoty, jednego z panów czeskich, którzy staw iali opór F ryde rykowi) w yraził gotowość przyjęcia prześladowanych na swą ziemię, a gdy emigranci czescy przybyli do Poznania, pow tórzył swą propo zycję. Równocześnie wyznaczył członkom Jednoty dwa miejsca, gdzie mogliby się osiedlić. W wypadku, gdyby chcieli zamieszkać w innych miejscowościach, winni wysłać delegację, k tó ra by przeprow adziła oględziny terenu i w ybrała inne miejsca pobytu 59. Ja k podaje Ła- sicki, wydelegowana została przez Braci szesnastoosobowa komisja, która m iała przygotować grunt dla przyjęcia ich współwyznawców w ziemi Albrechta. Bracia, którym zlecono pertrak tacje z księciem, zetknęli się z nim w 28 lat po zdobyciu przez Polaków, założonego w r. 1302 przez Krzyżaków, Morągu 60. Miejscem spotkania był praw dopodobnie zam ek oddzielony od dziś jeszcze istniejącego kościoła 61 głęboką fosą, a od strony południowej otoczony bagnami. A lbrecht znajdował się (bowiem w podróży do Krakowa. Przypom nijm y tu, że w w yniku słynnego hołdu pruskiego w r. 1525 Prusy stały się lennem Korony Polskiej.
Tam, na zamku morągowskim, w lipcu 1548 r. delegacja b ra te r ska prosiła o azyl dla Braci. Odpowiedź pozytyw na datuje się z dnia 6 tegoż m iesiąca62 i została udzielona przez kaznodzieję księcia, J a n a Funka, jednego z egzaminatorów (w grudniu tegoż roku) w Kró lewcu 63. W odpowiedzi A lbrecht oświadczył, że uważa za swój obo wiązek udzielenie azylu ludziom prześladowanym za wiarę, zachodzi jednak konieczność, by duchowni Jednoty podporządkowali się k a płanom pruskim i tylko tam, gdzie tych ostatnich nie ma, mogą oni zatrzym ać własnych duchownych — po zatw ierdzeniu ich przez p ra
59 Por. lis t br. G a b r i e 1 a z L itom yszla p r z y to c z o n y p rzez J. В i d 1 o, op. cit., s. 45.
60 Tam ż e.
61 D zięk i tr o sce n a s z e g o p a ń stw a o z a b y tk i k u ltu ry i sztu k i w o sta tn ich la ta ch o d re sta u ro w a n o c e n n ą p o lich ro m ię k o ś c io ła w M orągu . Zob. K. D ą b r o w s k i , K o n s e r w a c j a p o l ic h r o m i i w M o r ą g u . O c h r o n a z a b y t k ó w , IV , 1951, nr 1— 2.
62 Por. A . G i n d e 1 y , Q u e l l e n z u r G e s c h i c h t e d e r b ö h m i s c h e n Brüder. W ie d eń 1859, s. 88— 89.
