Piotr Łapiński
"Narodowa Organizacja Wojskowa
Okręg Białystok 1941-1945",
Kazimierz Litwiejko, Białystok 2002 :
[recenzja]
Pamięć i Sprawiedliwość 4/1 (7), 382-385
382
zrek onstruow any w ów czas plan bazy, w ysunięte p o steru n k i partyzanckie, kie ru n k i n atarcia w ojsk sow ieckich oraz zasięg nadbiebrzańskiej organizacji k on spi racyjnej nie zostały zaznaczone n a załączonych do książki m apach.
B artłom iej Bernacki
Kazimierz Litwiejko,
N arodow a Organizacja W ojskowa
Okręg Białystok 1941—1945,
W y d aw n ictw o Benkowski, Biały' stok2002,
ss. 2 4 7N ak ład em W ydaw nictw a B enkow ski ukazała się książka ks. K azim ierza Li- tw iejki pośw ięcona dziejom O kręgu N arodo w ej O rganizacji W ojskowej Biały stok (kryptonim „C yryl”). Publikacja o tyle cenna, że do chw ili obecnej funkcjo now ały w obiegu naukow ym jedynie dw a artykuły dotyczące tego o k ręg u 1. N iew iele do stanu b adań w niosła w ydana ostatnio - ch ło dn o przyjęta przez kry tykę - książka K rzysztofa K om orow skiego, dotycząca konspiracji wojskowej obozu n aro d o w eg o 2.
Początki działalności N O W na Białostocczyźnie sięgają okupacji sowieckiej. Funkcjonujące w ów czas kom órki konspiracyjne tw o rzon e były w oparciu o człon ków oraz sym patyków S tronnictw a N arodow eg o, którego w pływ y były szczegól nie silne w pow iatach łom żyńskim oraz w ysokom azow ieckim . Powstanie trw a łych stru k tu r terenow ych N O W stało się jednak m ożliw e dop iero po w ybuchu w ojny niem iecko-sow ieckiej, kiedy to u tw o rzo no K om endę O kręgu oraz siedem kom end pow iatow ych: Białystok, Bielsk Podlaski, Łom ża, G ro d n o , Sokółka, W y sokie M azow ieckie i W ołkowysk. Latem 1943 r. okręg „C yryl” m iał około 8 tys. żołnierzy; była to w ów czas najsilniejsza po A rm ii Krajowej organizacja k o n spiracyjna n a Białostocczyźnie. W 1943 r. doszło do rozłam u w NOW , sp o w o do w anego scaleniem z AK. Część członków N O W zasiliła szeregi N a ro do w y ch Sił Zbrojnych. Pom im o form alnej um ow y podpisanej n a szczeblu centralnym akcja scaleniow a n a Białostocczyźnie przebiegała pow oli i w rzeczywistości aż do chw i li w kroczenia Arm ii C zerw onej nie została zrealizow ana. Jesienią 1944 r., w yko rzystując struktury NOW , działacze S tronnictw a N aro d o w eg o podjęli p ró bę stw o rzenia organizacji konspiracyjnej skupiającej wszystkich członków podziem ia n arodow ego, k tó ra dopro w adziła do p ow stania w kw ietniu 1945 r. O kręgu N a rodow ego Z jednoczenia W ojskowego Białystok (kryptonim „ C h ro b ry ”).
Podstawę źródłow ą publikacji ks. Litwiejki stanow ią dokum enty pochodzące z byłego A rchiw um D elegatury U rzędu O chrony Państwa w Białymstoku (znajdu jące się obecnie w A rchiw um Instytutu Pamięci N arodow ej O ddział w Białym sto ku) oraz ze zbiorów pryw atnych. O prócz m ateriałów archiw alnych A utor w yko
1 L. Z eb ro w sk i, „ C yryl” -B ia ło s to c k i O kręg N a ro d o w ej Organizacji W ojskow ej (N O W ) 1 9 4 1 -1 9 4 5 , „Słow o N a ro d o w e ” 1 9 8 9 , n r 1, s. 4 0 - 5 5 ; J. Figura, Z . G w o zd ek , K ry p to n im „ C yryl”, „B iałostoc czyzna” 1 9 9 0 , n r 3, s. 1 4 -1 7 .
2 K. K om orow ski, P olityka i w alka. K onspiracja zb ro jn a ruchu narodow ego 1 9 3 9 -1 9 4 5 , W arszaw a 2 0 0 0 .
rzystał relacje i w spom nienia działaczy podziem ia niepodległościow ego obozu n a rodow ego, prasę konspiracyjną oraz literaturę przedm iotu. Książka składa się z trzech rozdziałów oraz aneksu ze 104 dokum entam i dotyczącym i działalności O kręgu N O W Białystok. Z aw iera p o n ad to bibliografię, w ykaz skrótów, indeks geograficzny oraz osobowy. O kładkę książki zdobi piastow ski orzeł zapożyczony z w iniety konspiracyjnego pism a Stronnictw a N arod ow ego „Walka”. Jedynym d o strzeżonym m ankam entem jest brak fotografii przedstaw iających żołnierzy okręgu. Rozdziały publikacji odpow iadają trzem okresom w dziejach N O W n a Biało- stocczyźnie. W rozdziale Okres 1941 - IX 1943 r. A utor opisał pow stanie oraz rozbudow ę stru k tu r organizacyjnych O kręgu N O W Białystok, aż do chwili ro zła m u w yw ołanego scaleniem z AK. O m ów ione zostały p o n ad to struktury SN w w o jew ództw ie białostockim przed 1939 r., działalność konspiracyjnej N a ro d o w o - -Ludowej O rganizacji Wojskowej oraz próby u tw orzenia N O W podczas okupacji sowieckiej. W kolejnym rozdziale, Budow anie stru ktu ry organizacyjnej po rozła
m ie IX 1943 - 1944, opisana została reorganizacja okręgu, aż do czasu w krocze
nia na B iałostocczyznę A rm ii C zerw onej. A u to r p rz ed staw ił obsadę stanow isk kiero w n iczy ch w K om endzie O k rę g u o raz w p oszczegó ln ych k o m en d ac h pow iatow ych. Przybliżył Pom ocniczą Służbę Kobiet, w ojskow e sądy rejonow e, opisał różne aspekty działalności konspiracyjnej NOW , takie jak dywersja i o d działy leśne, finanse organizacji, wyszkolenie bojow e, w yw iad, prop ag and a, tech nika konspiracji, awanse i odznaczenia. Przedstaw iony został p o n ad to stosunek N O W do AK oraz N SZ . O statni rozdział, Okres po w kroczeniu w ojsk sowieckich
V I I 1944 - I V 1945 r., pośw ięcony jest działalności N O W do chwili pow stania na
Białostocczyźnie N Z W Z ap rezentow ano tu stosunek do w ładz sowieckich i Pol skiego K om itetu W yzw olenia N arodow ego, scalenie z N S Z , relacje z AK oraz ob sadę stanow isk kierow niczych struktu r okręgow ych i terenow ych.
W aneksie znalazły się d oku m enty konspiracyjne różnej prow eniencji, m .in. K om endy G łów nej N O W - przede w szystkim dotyczące akcji scaleniowej z AK; K om endy O kręgu N O W Białystok - rozkazy i pism a z okresu lipiec 1943 - k w ie cień 1945 r.; k o m end pow iatow ych N O W Łom ża (kryptonim „Łukasz”) i Bielsk Podlaski (kryptonim „Biały”) - m eldunki i rozkazy z lat 1 9 4 3 -1 9 4 4 .
Książka zaw iera pew ne nieścisłości. N ie m ają one w pływ u n a ogólną ocenę w artości dzieła - co należy podkreślić, jednak z obow iązku recen zen ta chciałbym je wyjaśnić.
Przyw oływ any w ielokrotnie W łodzim ierz A w ram ienko „B rat”, „G w iazda”, „D unajew ski” w rzeczyw istości m iał na imię W ładysław 3. W arto wyjaśnić, że funkcjonujące do dziś w literatu rze p rzedm iotu błędn e imię w p ro w ad zo n e zosta ło do historiografii za spraw ą w ydanego w 1964 r. o p racow ania w ew nętrznego B iura „ C ” M inisterstw a Spraw W ew nętrznych4.
W ładysław Z w ański „Iskra” nie był od kw ietn ia 1943 r. szefem W ydziału III (operacyjno-szkoleniow ego) K om endy O kręgu „C yryl”, w co słusznie p o w ą tp ie w a A utor, um ieszczając zaczerpniętą od K rzysztofa K om orow skiego inform ację
383
3 A IP N G d , 0 0 4 6 /5 4 , t. 2 , O św ia d c z e n ie u jaw n ie n ia W ła d y sła w a A w ram ien k i, 14 IV 1 9 4 7 r., k. 1 1 - 1 2 .
4 In fo rm a to r o nielegalnych a n ty p a ń s tw o w y c h organizacjach i bandach zb ro jn ych działających
w przypisie (s. 21). Podczas okupacji hitlerow skiej Z w ański p ro w adził działal ność konspiracyjną w N S Z w pow iecie ostrow skim . Pełnił m .in. funkcję k o m en danta Powiatu N S Z O strów M azow iecka (kryptonim XIII/11), od kw ietnia 1944 r. p od p o rząd k o w an eg o K om endzie O kręgu N S Z Białystok (kryptonim XIII); p o sługiwał się w ów czas pseudon im em „B utrym ”5.
A w ansow any do stopnia starszego strzelca rozkazem K om endy O kregu N O W B iałystok z 5 lipca 1944 r. N .N . „Wiarus” (s. 131) to n ajp raw do po do bn iej Stani sław G rabow ski, późniejszy słynny dow ódca oddziału partyzanckiego Kom endy P ow iatu N Z W W ysokie M azow ieckie (kryptonim „M a z u r”). U stalenie p ierw o t nej przynależności organizacyjnej „W iarusa” pozw ala n a zw eryfikow anie p re zen tow anych w literaturze stw ierdzeń, nieznajdujących d o tąd p o tw ierdzenia w d o stępnych dokum entach, iż od 1944 r. był on członkiem N S Z 6.
W ątpliw e natom iast, czy m ianow any kap ralem od 5 lipca 1944 r. starszy strzelec „K niaź” to faktycznie Fabian Olszewski, jak p o d ał A utor (s. 131). O l szewski uzyskał taki stopień jeszcze przed w ybuchem wojny, podczas służby w oj skowej w 14. dyw izjonie artylerii konnej w B iałym stoku, a p seudonim em „K niaź” zaczął się posługiw ać d opiero o d 1945 r. w szeregach NZW . O d 1942 r. był żołnierzem K om endy Pow iatu N S Z B iałystok-pow iat (kryptonim X III/7p) i m iał w ów czas pseudonim y „B urza” oraz „K łos”7.
Z kolei w yróżniony pochw ałą w rozkazie K om endy Pow iatu N O W Bielsk Podlaski z 9 lutego 1945 r. N .N . „O rło w sk i” (s. 216) to p o n a d w szelką w ątp li w ość Z bigniew Zalew ski, były oficer K om endy Pow iatu N S Z Bielsk Podlaski (k ry p to n im X III/1), posługujący się w ów czas p seu d o n im em „D rzy m ała” . O d jesieni 1944 r., kiedy w czasie ro zp ad u m iejscow ych stru k tu r N S Z p o d p o rz ą d k o w ał się NOW , Zalew ski nosił pseudonim „O rło w sk i”, a później używ ał go ró w nież w N Z W 8. 21 m arca 1945 r., p o m ianow aniu N .N . „ Z u b ra ” zastępcą k o m en d an ta pow iatu, „O rło w sk i” objął d ow ó dztw o oddziału partyzanckiego Kom endy P ow iatu N O W Bielsk Podlaski.
Pozostając przy kw estiach personalnych, w a rto poruszyć niezw ykle istotny dla historiografii p roblem identyfikacji tożsam ości członków NOW . W n astęp stwie licznych u w arunko w ań , zwłaszcza natu ry konspiracyjnej, tru d n o jest w chw ili obecnej rozszyfrow ać wszystkie pseudonim y żołnierzy, dlatego tak w ie lu z nich w ystępuje w indeksie osobow ym jako N .N . Jest to p ro blem , z k tó ry m
384
na co dzień styka się każdy badacz dziejów po dziem ia niepodległościow ego, szczególnie konspiracji antykom unistycznej. Pom ocnym w tej m aterii źródłem m ogą być m ateriały w ytw orzone przez funkcjonariuszy U rzędu B ezpieczeństw a i Służby Bezpieczeństw a, zwłaszcza tzw. charakterystyki o praco w an e przez agen dy B iura „ C ” M inisterstw a S praw W ew nętrznych. Z asadn e w ydaje się w ym ienie-5 N a ro d o w e Siły Z brojne. D o k u m e n ty , stru k tu ry , personalia, t. 1, oprac. L. Z eb ro w sk i, W arszaw a 1 9 9 4 , s. 3 0 7 i uzup ełn ien ia.6 Ż o łn ierze w yklęci. A n ty k o m u n is ty c z n e p o d zie m ie zb ro jn e p o 19 4 4 ro k u , o p rac. K. K rajew ski [i in.], W arszaw a 2 0 0 2 , s. 301.
7 AP B iałystok, A kta ujaw n ień , t. 5 0 , O św iadczenie ujaw n ien ia Fabiana O lszew skiego, 15 IV 1 9 4 7 r., k. 2 2 1 -2 2 2 .
8 K. L itw iejko, Uwagi do a r ty k u łu Jerzego K u ła ka „Pow stanie N a ro d o w eg o Z jed n o czen ia W ojsko
wego na B ia ło sto cczyźn ie (jesień 19 4 4 - jesień 1 9 4 5 )”, „Z eszy t N au k o w y M u zeu m W ojska” 1 992,
nie, choćby tytułem przykładu, kilku nazw isk osób figurujących jako N .N . w brzm ieniu ustalonym przez funkcjonariuszy bezpieczeństw a9. K om endant O b w od u „Zacisze” K om endy Pow iatu N O W „Łukasz” N .N . „O raw iec” (s. 28 i 115) to M ichał Erdeli. M ianow any 1 stycznia 1944 r. do stop nia ogniom istrza N .N . „Pocisk” (s. 85) to Paweł G ronostajski. „Piast” w ystępujący raz jako N .N . aw an sow any do stopnia sierżanta (s. 85), innym razem jako Franciszek Kozłowski, m ianow any k o m en d an tem O bw odu „G ryl” K om endy Pow iatu N O W „Łukasz” (s. 88), to Franciszek K otow ski. K om endan tka o dd ziałó w kobiecych Kom endy P ow iatu N O W W ysokie M azow ieckie (kryptonim „Tomasz”) N .N . „M a ria” (s. 29, 31 i 88) to Róża K ostro-C zarnohorska. Przyw oływ any w ielo krotnie N .N . „N iem en ”, m .in. od lutego 1945 r. szef W ydziału IV (gospodarczego) Kom endy P ow iatu N O W „Tomasz”, to Franciszek Łapiński.
Jed n a k nie m ożna też mieć pew ności, że zakładana przez kom unistyczne o r gana bezpieczeństw a identyfikacja członków N O W jest p raw idłow a. N aw et p o bieżna analiza m ateriałó w w ytw orzonych przez funkcjonariuszy bezpieczeństw a pozw ala stw ierdzić ich sprzeczność w w ielu przypadkach z ustaleniam i A utora. N a przykład w edług m ateriałó w B iura „ C ” M SW jeden z czołow ych działaczy O kręgu N O W Białystok W ładysław Szwarc „C zarn y ”, „L o t” nazyw ał się W ład y sław C zarn ohorski; zdaniem ks. Litwiejki nato m iast było to fałszywe nazw isko, któ ry m posługiw ał się W ładysław Szwarc. N ależy m ieć nadzieję, iż dalsze b ad a nia p ozw olą n a w eryfikację zebranych inform acji.
Pom im o złożonych w e w stępie deklaracji A utora, że książka pow stała „na m arginesie” jego zainteresow ań N a ro d o w y m i Siłami Z brojn ym i (s. 5), bez w ą t p ien ia h istoriog rafia polskiego podziem ia niepodległościow ego n a B iałostoc czyźnie lat 1 9 3 9 -1 9 5 6 w zbogaciła się o niezw ykle cenną publikację.
Piotr Łapiński
Zygmunt W oźn i czka,
Katowice 1945-1950. Pierwsze p o w o
-jenne lata. Polityka - społeczeństwo - kultura,
M uzeum HistO' rii Katowic, Katowice 2 0 0 4 , ss. 512N a pierw szy rzut oka książka K atow ice 1 9 4 5 -1 9 5 0 . Pierwsze p o w o jen n e lata.
Polityka - społeczeństw o - kultura autorstw a dr. hab. Z y gm u nta W oźniczki robi
im ponujące w rażenie. W ydaw ca - M uzeum H istorii K atow ic - po starał się o o d p o w iednią opraw ę - rew elacyjna o kładka zachęca do lektury. Niestety, to p ierw sze w rażenie jest mylące. A utor zaznacza, że p raca jest p ró b ą ukazania życia spo łeczno-politycznego K atow ic na tle dziejów regio nu z perspektyw y centralnych w ład z w o jew ó d zk ich i m iejskich. Je d n a k przy lek tu rz e książki w ie lo k ro tn ie pojaw ia się pytanie, czy to aby raczej nie jest p ró b a m on og rafii w ojew ó dztw a śląskiego. O czyw iście, szerszy k o n te k st (w tym p rz y p ad k u - w ojew ó dzk i) jest
9 A IP N Bi, 0 1 9 /1 0 2 /1 , K o m en d a O kręgu N a ro d o w e j O rganizacji W ojskow ej k ry p t. „ C yryl”, w o je
