View of TOURIST ACTIVATION OF DEGRADED AREAS ON THE EXAMPLE OF POST-PIT SULPHUR MINE “MACHÓW”

Pełen tekst

(1)Oeconomia 9 (4) 2010, 423–433. TURYSTYCZNA AKTYWIZACJA ZDEGRADOWANYCH OBSZARÓW POPRZEMYSOWYCH NA PRZYKADZIE WYROBISKA KOPALNI SIARKI „MACHÓW” Micha Rudnicki Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie Streszczenie. Celem artykuu jest przedstawienie turystycznej aktywizacji specycznego rodzaju przestrzeni, jak s cakowicie zdegradowane przyrodniczo i krajobrazowo obszary do niedawna funkcjonujcego przemysu cikiego. Analiza zostaa oparta na dziaaniach wadz rzdowych na szczeblu centralnym, wadz miasta Tarnobrzeg oraz specjalnie powoanej spóki Kopalni Siarki „Machów” S.A. Gównym zadaniem tej wspópracy jest denie do przywrócenia walorów przyrodniczych i krajobrazowych oraz odpowiednie zagospodarowanie turystyczne wyrobiska dawnej Kopalni Siarki „Machów” w celu pobudzenia aktywnoci gospodarczej tego obszaru. Analiza ta przeprowadzona jest dwutorowo. Z jednej strony skupia si na dziaaniach, które ju zostay poczynione, z drugiej strony ukazuje plany zagospodarowania turystycznego oraz aktywno podjt przez ww. podmioty. Jednoczenie badanie to jest prób oceny caoci zrealizowanych przedsiwzi oraz wskazówk dla wielu innych regionów poprzemysowych przy podejmowanych próbach turystycznego oywienia gospodarczego. Sowa kluczowe: Machów, Tarnobrzeg, aktywizacja, rekultywacja, turystyka, rekreacja. WPROWADZENIE Od wieków utosamiano poziom rozwoju gospodarczego danego kraju z poziomem industrializacji. Za kraje wysoko rozwinite powszechnie uwaano te, które mogy si poszczyci wysokim udziaem przemysu w strukturze dochodu narodowego. Jednym z podstawowych mierników majtnoci, który determinowa pozycj danego kraju wród innych, bya zasobno danego pa stwa w bogactwa naturalne, wród których szczególne miejsce zajmoway kopaliny. To wanie na nich wiele pa stw przez stulecia opierao swoje gospodarki rozbudowujc ciki przemys wydobywczy. Bezpowrotnie zmieniano pod wzgldem krajobrazowym cae regiony w wyniku przenoszenia mas ziemi. OdkryAdres do korespondencji – Corresponding author: Micha Rudnicki, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Wydzia Zarzdzania, Katedra Turystyki, ul. Rakowicka 27, 31-510 Kraków, e-mail: rudnickm@uek.krakow.pl.

(2) 424. M. Rudnicki. wano kolejne pokady zó, potgujc tylko zaburzenia w rodowisku naturalnym danych obszarów. Jeszcze bardziej dotkliwe skutki powodowao porednie oddziaywanie przemysu. Zanieczyszczenia ekologiczne wywoane ekspansywn polityk wydobywcz nierzadko obejmoway tereny oddalone o setki kilometrów od róda tych zaburze . To wszystko przyczynio si do innego postrzegania przemysu, do traktowania go nie tylko jako róda dochodów, ale take jako róda kosztów – tym wikszych, e trudnych do oszacowania. Obserwowana w ostatnim wierwieczu stopniowa utrata znaczenia przemysu wydobywczego pozostawia „niechciane dziedzictwo” w postaci zdegradowanych przyrodniczo terenów. To, co jeszcze pó wieku temu stanowio dobrze prosperujce zakady przemysowe, dzisiaj jest bezuyteczne, czsto straszc i przestrzegajc przed zbyt ekspansywn eksploracj rodowiska. Niejednokrotnie obszary te mog by jednak postrzegane z innego punktu widzenia – nie jako swoisty „problem przestrzenny”, lecz jako potencja, który przy odpowiednim przeksztaceniu i zagospodarowaniu moe sta si przedmiotem zainteresowania ruchu turystycznego. Tematyka turystycznej aktywizacji terenów staje si obecnie wanym zagadnieniem ekonomicznym dla gospodarek regionów poprzemysowych. Przy nastpujcej w ostatnich dziesicioleciach transformacji gospodarki narodowej, utracie znaczenia przemysu przy jednoczesnym wzrocie pozycji sfery usug, zauwaa si swoist marginalizacj regionów utrzymujcych si wycznie z przemysu wydobywczego. Dlatego te znalezienie alternatywy w postaci rozwoju gospodarki turystycznej na tych terenach moe sta si skutecznym narzdziem walki z narastajcymi problemami ekonomicznymi i spoecznymi oraz jednoczenie przyczyni si do ponownego rozkwitu tych obszarów.. SPECYFIKA OYWIENIA TURYSTYCZNEGO ZDEGRADOWANYCH REGIONÓW POPRZEMYSOWYCH Obserwujc progres turystyki w wiecie, atwo mona dostrzec rozwój gospodarek turystycznych wykorzystujcych ju istniejce walory przyrodnicze czy antropogeniczne. S one niewtpliw si przycigajc turystów w okrelone miejsca recepcji turystycznej, stanowic jednoczenie czynnik rozwoju caych regionów czy pa stw. W literaturze przedmiotu mona spotka liczne przykady, wrcz gotowe recepty rozwoju gospodarek turystycznych, lecz oparte na ju istniejcych walorach czy ju istniejcej skali zjawiska turystyki. Problem pojawia si w przypadku, gdy dany obszar peni lub w wyniku historycznej dziaalnoci mia zupenie inn funkcj wiodc, np. produkcj przemysow czy wydobywcz. W rezultacie teren ten jest zupenie nieprzystosowany do penienia funkcji turystycznej, brak w nim jakichkolwiek czynników bdcych atrakcjami z punktu widzenia potencjalnego turysty, a degradacja rodowiska przyrodniczego jest tylko zjawiskiem pogbiajcym recesj turystyczn tego obszaru. W konsekwencji samo zjawisko turystyki ma niewielkie szanse na zaistnienie bez zastosowania odpowiednich dziaa aktywizacyjnych. Aktywizacja turystyczna obszaru poprzemysowego zwizana jest ze swoist transformacj funkcji. Obszar ten z dotychczasowego przeznaczenia nastawionego na produkcj przemysow zmienia swoj podstawow funkcj na turystyczn. Implikuje to Acta Sci. Pol..

(3) Turystyczna aktywizacja zdegradowanych obszarów poprzemysowych.... 425. przeksztacenia rodowiskowe oraz infrastrukturalne – w przypadku cakowitego zdegradowania powstaje konieczno rewaloryzacji rodowiska przyrodniczego. Przystpujc do tych przeobrae , naley najpierw zastanowi si nad funkcj wiodc samej turystyki, co jest bezporednio powizane ze struktur docelowego produktu turystycznego. Kluczowym czynnikiem przyczyniajcym si do sukcesu miejscowoci, gmin czy regionów turystycznych na rynku jest bowiem stworzenie takiej oferty (produktów), która odpowiada potrzebom i oczekiwaniom turystów [Kornak, Rapacz 2001]. W szczególnym przypadku, jakim s tereny poprzemysowe, naley zatem wpierw zdecydowa, co ma sta si przedmiotem zainteresowania turystów oraz czy decydujemy o powstaniu produktu turystycznego – obiektu czy obszaru [Kaczmarek i in. 2010]. Oferowany przez miejscowoci i regiony turystyczne produkt jest podstawowym instrumentem ksztatowania pó niejszej strategii produktu obszaru postindustrialnego. Kolejn strategiczn kwesti podjt jeszcze na etapie wstpnego planowania, wizji tego produktu, musi by okrelenie jego struktury. Jednym z fundamentalnych problemów rozwoju turystyki jest rozwizanie dylematu, jakiego rodzaju elementy maj by podstaw produktu turystycznego obszaru [Meyer 2004]. Zdecydowanie kluczowym determinantem moe okaza si tutaj charakter produkcji przemysowej. Warunkuje on bowiem okrelone zaplecze infrastrukturalne oraz przeobraenie rodowiska. Gdy przedmiotem zainteresowania jest obszar dawnej produkcji górniczej opartej na wydobyciu wgla, dobrze wyposaony w infrastruktur wydobywcz, mona go wykorzysta do utworzenia szlaku kopalnianego. Tego typu dziaania okazuj si bardzo skuteczne, co pokazuje przykad Szlaku Zabytków Techniki – markowego produktu turystycznego województwa lskiego [Panasiuk i in. 2010]. Innym przykadem moliwoci wykorzystania na potrzeby turystyczne obszarów postindustrialnych jest utworzenie zbiornika wodnego wraz z okalajc go infrastruktur turystyczno-rekreacyjn. Koncepcja ta zostanie szczegóowo zaprezentowana w dalszej czci analizy badawczej. Warto jednak nadmieni, i tego typu dziaania moliwe s do podjcia w obliczu zupenie innego charakteru produkcji wydobywczej, charakteryzujcej si stosunkowo niewielkim udziaem elementów staych infrastruktury, natomiast zmianami na wielk skal w walorach krajobrazowych danego obszaru. Podsumowujc warto zauway, i w przypadku obszarów zindustrializowanych produkt turystyczny tworzony jest od podstaw. Nastpuje uwypuklanie pewnych cech otoczenia przemysowego oraz kreowanie na tym tle okrelonych atrakcji turystycznych przy stosunkowo ograniczonych moliwociach dziaania zdeterminowanych charakterem dziaalnoci przemysowej. Rozwój turystyki na obszarach poprzemysowych niesie ze sob okrelone skutki przestrzenne. Czynnikiem przemian przestrzennych, podobnie jak w przypadku równie innych obszarów, jest proces zagospodarowania turystycznego, którego celem jest przystosowanie przestrzeni poprzemysowej na potrzeby ruchu turystycznego. W wyniku tego procesu powstaj konkretne obiekty i urzdzenia turystyczne oraz adaptowane do okrelonych form turystyki tereny rekreacyjne [Kurek 2007]. Skutecznym narzdziem prowadzenia zagospodarowania turystycznego przez jednostki samorzdu terytorialnego, w tym zwaszcza gminy, s stosowane przez nie narzdzia planistyczne, do których zaliczy mona studium uwarunkowa i kierunków zagospodarowania przestrzennego, strategi rozwoju, miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego, wieloletnie pro-. Oeconomia 9 (4) 2010.

(4) M. Rudnicki. 426. gramy inwestycyjne oraz decyzje o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu [Gaczek 2003]. Przystpujc do planowania wykorzystywania obszarów poprzemysowych w celach turystycznych, organy gminne musz mie na uwadze interesy rónych grup spoecznych, których skutki aktywizacji turystycznej obszaru poprzemysowego bd w sposób poredni lub bezporedni dotyczyy (rys. 1). Warto zauway, i mimo powszechnej zgody co do celowoci planowania turystyki w procesie zagospodarowania turystycznego, efekty planowania odbiegaj czsto od przyjtych zaoe [Kowalczyk, Derek 2010]. Jest to zwizane ze sprzecznoci interesów poszczególnych grup, z innymi potrzebami i oczekiwaniami co do zagospodarowania terenów poprzemysowych. Grupami, midzy którymi szczególnie dochodzi do kon iktów s zwaszcza przyszli inwestorzy oraz mieszka cy. Inwestorzy rozpatruj wszelkie przedsiwzicia rozwojowe w kategorii efektywnoci ekonomicznej i nierozerwalnie z ni zwizanego ryzyka. Z kolei to wadze lokalne ponosz odpowiedzialno za prawidowo procesów inwestowania, ich zgodno z interesami ludnoci miejscowej, z natur obszaru i jego szeroko pojmowanego rodowiska [Goembski 2002]. Dlatego te istotn kwesti jest, aby w procesie planowania szczególnie aktywna rola przypadaa nie tylko miejscowym wadzom, lecz take by czynnie w nim uczestniczyli sami mieszka cy obszaru objtego planem.. Obszar. Oczekiwania mieszkaców. Oczekiwania potencjalnych turystów. Oczekiwania potencjalnych inwestorów. Dziaania podmiotu zarzdzajcego (wadz lokalnych). Rys 1. Fig. 1.

(5) ródo: Source:. Grupy spoeczne zainteresowane zagospodarowaniem turystycznym danego obszaru Social groups interested in tourism planning of the area Opracowanie wasne. Author’s research.. Podsumowujc zagadnienie istoty oywienia turystycznego terenów poprzemysowych, mona zauway dwa gówne etapy, w ramach których prowadzony jest proces aktywizacji turystycznej obszarów postindustrialnych. Pierwszym z nich jest przeistoczenie charakteru dziaalnoci – zmiana funkcji z przemysowej na turystyczno-rekreacyjn. Do tego pola dziaa mona zaliczy takie cele, jak chociaby zako czenie produkcji wydobywczej w kopalni oraz adaptacja infrastruktury wydobywczej na potrzeby obsugi ruchu turystycznego. Drugim etapem jest odpowiednie zagospodarowanie turystyczne, umoliwiajce zasymilowanie turystów na obszarze poprzemysowym, które musi przeActa Sci. Pol..

(6) Turystyczna aktywizacja zdegradowanych obszarów poprzemysowych.... 427. biega z jednoczesnymi dziaaniami marketingowymi w celu zainteresowania potencjalnych inwestorów oraz wzbudzenia ciekawoci i podania wród przyszych turystów.. TRANSFORMACJA FUNKCJI OBSZARU KOPALNI SIARKI „MACHÓW” W odniesieniu do zaprezentowanych powyej moliwoci postpowania przy przeprowadzaniu procesu aktywizacji turystycznej terenów postindustrialnych decydujcym czynnikiem determinujcym ksztat produktu turystycznego jest charakter produkcji przemysowej. W przypadku obszaru Kopalni Siarki „Machów” proces wydobywczy pozostawi stosunkowo niewiele trwaych urzdze infrastrukturalnych, natomiast ogromne przeobraenia w krajobrazie i rodowisku naturalnym. Dlatego te proces transformacji funkcji wiodcej tego obszaru mona podzieli na dwa gówne etapy: rekultywacj oraz zagospodarowanie turystyczno-rekreacyjne poddanego przeksztaceniom terenu. W pierwszym etapie znakomita wikszo dziaa skupia si wokó przywrócenia walorów krajobrazowych tego obszaru. Proces ten w przypadku Kopalni Siarki „Machów” jest na chwil obecn uko czony, dlatego te jego ponisza analiza przedstawia dziaania ju poczynione. Ta cz badania ma stanowi podstaw do oceny moliwoci wykorzystania cakowicie zdegradowanych terenów poprzemysowych dla celów turystycznych. Dalsza cz opracowania, prezentujca obecnie podejmowane dziaania i decyzje co do ksztatu i charakteru produktu turystycznego tego obszaru, ma umoliwi udzielenie odpowiedzi na pytanie, czy z punktu widzenia zagospodarowania turystycznego proces ten by przeprowadzony efektywnie. Po odkryciu bogatych zó siarki w rejonie tarnobrzeskim w poowie poprzedniego stulecia obszar ten sta si atrakcyjny przemysowo. Rozpoczto intensywn eksploatacj zó siarki rodzimej metod odkrywkow, najpierw w 1958 roku w wyrobisku Piaseczno (do 1971 r.), a nastpnie w ssiednim wyrobisku Machów, gdzie wydobycie trwao przez ponad 20 lat (od 1970 do 1992 r.). Wydobycie rudy z wyrobisk stanowio baz produkcji siarki opartej na metodzie otacyjno-ranacyjnej. Przez cay okres funkcjonowania z obu wyrobisk cznie wydobyto okoo 82 mln ton rudy siarkowej, z czego uzyskano okoo 15 mln ton siarki ranowanej. W tym celu konieczne byo zdjcie okoo 380 mln m3 nadkadu. Dziki temu Polska za czasów wietnoci funkcjonowania ww. kopalni bya jednym z czoowych producentów siarki na wiecie (za ton siarki pacono 120 dolarów), okrg tarnobrzeski by polskim zagbiem wydobycia tego surowca, a sama siarka potocznie nazywana bya „polskim zotem”. Dobra koniunktura siarki na rynkach wiatowych wyhamowaa nagle w drugiej poowie 1991 roku. Powodem zaamania siarki bya zwikszona poda taniej siarki z odzysku oraz ogólnowiatowa recesja gospodarcza. Doprowadzio to do zahamowania rozwoju górnictwa siarki w Polsce. Zaprzestano take wydobycia siarki w odkrywce „Machów” – cena tony siarki spada do 30 dolarów, co spowodowao nierentowno dalszego funkcjonowania kopalni. W wyniku zaistniaej sytuacji podjto decyzj o likwidacji wyrobiska górniczego i w grudniu 1992 roku wydobyto z niego ostatni ton siarki. W 1994 roku minister waciwy ds. przemysu i handlu podj decyzj o likwidacji kopalni. Odkrywkowa eksploatacja siarki w Machowie (a take pooonym po drugiej stronie Wisy Piasecznie) spowodowaa degradacj rodowiska naturalnego. Nastpiy zmiany Oeconomia 9 (4) 2010.

(7) M. Rudnicki. 428. w uksztatowaniu terenu, obok wielkiej dziury w ziemi, miejscami gbokoci blisko 100 metrów, wyrosa potna hada przeniesionych mas ziemnych. Cakowitej dewastacji ulego 1600 hektarów gruntów oraz nastpiy zmiany w ukadzie wód podziemnych. Na miejscu skadowano due iloci bardzo szkodliwych odpadów poprodukcyjnych (m.in. niezwykle toksyczny kek), co sprzyjao tworzeniu si zasiarczonych wód zoowych. Liczba zagroe bya wic niewyobraalnie duga – od przedostania si zasiarczonych wód zoowych do wód gruntowych po skaenie powietrza siarkowodorem. Szacuje si, e gdyby doszo do przedostania si siarkowodoru do atmosfery, strefa raenia gazu sigaaby 200 kilometrów, czyli zahaczaaby o Warszaw. Skala problemu bya wic bardzo powana, dlatego te od momentu zaprzestania wydobycia stale prowadzona bya dziaalno zabezpieczajca wyrobisko. Wypompowywano wod gromadzc si pod wyrobiskiem, co pochaniao rocznie 40 mln zotych. Z powodu staego niedonansowania proces likwidacyjny by przeduany o kolejne lata, co tylko podnosio jego koszt. Na wybór sposobu likwidacji odkrywkowych wyrobisk górniczych decydujcy wpyw maj warunki hydrogeologiczne, ekonomiczne oraz kierunek docelowego ich zagospodarowania. Wykorzystanie wyrobiska poeksploatacyjnego (np. wgla brunatnego, siarki) na zbiornik wodny z przeznaczeniem na cele rekreacyjne jest powszechnie stosowanym modelem przy zagospodarowywaniu tego typu wyrobisk w kraju i za granic. Przy wodnym kierunku zagospodarowania odkrywkowych wyrobisk posiarkowych bardzo istotnym problemem jest skuteczna izolacja poziomu wodononego pitra trzeciorzdowego od wód zbiornika. W tym celu w wyrobisku machowskim podjto prace rekultywacyjne polegajce m.in. na: – uszczelnieniu dna zbiornika 25-metrow warstw izolacyjn powsta z iów krakowieckich zapobiegajc wzajemnemu przenikaniu si wód, – uformowaniu skarp wyrobiska w sposób zapewniajcy im trwa stateczno w warunkach zalania zbiornika wod wraz z wykonaniem elementów chronicych brzegi przed niekontrolowanymi procesami abrazyjnymi, – budowie obiektów hydrotechnicznych umoliwiajcych napenienie projektowanego zbiornika wod z Wisy oraz sucych do corocznej, czciowej wymiany wody, – likwidacji zbdnych obiektów technologicznych oraz uporzdkowaniu i rekultywacji terenów zdegradowanych, przylegajcych bezporednio do wyrobiska [Jakubek 2004]. Poszczególne efekty dziaa rekultywacyjnych zaprezentowano na rysunku 2.. Wisa. wa Wilany. póka abrazyjna 145,2. piaski czwartorzdowe warstwa izolacyjna. iy zoe seria chemiczna. kek. iy seria chemiczna. piaski Baranowskie. Rys. 2. Fig. 2.

(8) ródo: Source:. Schemat likwidacji Kopalni Siarki „Machów” Diagram of liquidating Sulphur Mine „Machów” Opracowania Kopalni Siarki „Machów” S.A. Sulphur Mine „Machów” S.A. research Acta Sci. Pol..

(9) Turystyczna aktywizacja zdegradowanych obszarów poprzemysowych.... 429. Przyjta technologia likwidacji kopalni pozwolia na wykorzystanie odpadów przemysowych do czciowego wypenienia dennej czci likwidowanego wyrobiska. Odpady te zostay przykryte iow warstw izolujc dno tworzonego zbiornika wodnego. Zastosowany sposób unieszkodliwiania odpadów nie stanowi zagroenia dla rodowiska, pozwoli natomiast na korzystne zmniejszenie gbokoci zbiornika. cznie pod warstw izolacyjn ulokowano 3742 tys. ton odpadów przemysowych, w tym gównie kek poranacyjny (w iloci 3474 tys. ton) z likwidacji skadowiska w Ocicach, ziemi zanieczyszczon siark, popioy, odpady rudy darniowej i odpady z rozbiórki obiektów budowlanych [ibidem]. Lokowanie odpadów i budow warstwy izolacyjnej zako czono w 2002 roku. Jej wykonanie wizao si z przemieszczeniem okoo 34 mln m3 materiau z poziomów nadkadowych i ze zwaowiska wewntrznego. Po zako czeniu kolejnych etapów, polegajcych na wspomnianym ju formowaniu skarp wyrobiska oraz budowy obiektów infrastruktury hydrotechnicznej, w tym kanau wlotowego o dugoci 224 metrów, w 2005 roku rozpoczto proces wypeniania zbiornika wod z Wisy, który zako czony zosta dopiero w 2009 roku, czyli znacznie pó niej ni wstpnie zakadano. Spowodowane to byo chci wpuszczenia do zbiornika machowskiego wody o moliwie jak najwyszych parametrach czystoci, a taka moliwa bya do uzyskania jedynie przy odpowiednim poziomie stanu Wisy. Do wypenienia zbiornika potrzebne byo a 112 mln m3 wody. W efekcie w miejscu wyrobiska poeksploatacyjnego powsta zbiornik wodny o charakterze turystyczno-rekreacyjnym o powierzchni 500 ha i gbokoci 42 metrów. Jednoczenie wraz z procesem wypeniania zbiornika prowadzone byo nasadzenie rónorakiej rolinnoci wokó przyszego jeziora. Cao kosztów zwizanych z przeksztaceniem tego terenu, a zarazem zmiany jego funkcji z przemysowej na rekreacyjn szacowana jest na chwil obecn ju na ponad 1,5 mld zotych. Zako czenie wszystkich prac rekultywacyjnych planowane jest na koniec 2013 roku, natomiast gównych dziaa do ko ca tego roku. Za przeprowadzenie kompletnego procesu rekultywacji odpowiedzialny jest podmiot Kopalnia Siarki „Machów” S.A., który powsta w 1994 roku jako nowe przedsibiorstwo w wyniku podziau Kopalni i Zakadów Przetwórczych Siarki „Siarkopol” w Tarnobrzegu. Warto zaznaczy, e jest to jedyna w Polsce kopalnia, której specjalnoci nie jest wydobycie, ale rekultywacja terenów zdegradowanych przez przemys. Realizacja wyej opisanych dziaa rekultywacyjnych pozwolia przywróci terenom pierwotnie zdegradowanym dziaalnoci przemysow cechy waciwe rodowisku naturalnemu. Niewtpliwie przyczynia si take do wzrostu atrakcyjnoci krajobrazowej okolic Tarnobrzega. Stworzenie tego typu waloru jest podstawowym czynnikiem determinujcym moliwoci rozwoju gospodarki turystycznej na tym obszarze. Mona wic miao stwierdzi, i zosta zrealizowany etap I zgodnie z przyjtym podziaem dziaa aktywizacyjnych terenów poprzemysowych. Nastpia transformacja funkcji wiodcej obszaru machowskiego z przemysowego na turystyczno-rekreacyjn. Jest to jednak dopiero pocztek drogi do zaistnienia turystyki, a jej obraz zaley obecnie od dziaa aktywizacyjnych podejmowanych przez podmioty odpowiedzialne za zarzdzanie przestrzeni zbiornika machowskiego.. Oeconomia 9 (4) 2010.

(10) 430. M. Rudnicki. PODEJMOWANE I PLANOWANE DZIAANIA W CELU TURYSTYCZNEJ AKTYWIZACJI OBSZARÓW POPRZEMYSOWYCH WYROBISKA KOPALNI SIARKI „MACHÓW” Powstanie zbiornika machowskiego, który niby jest walorem przyrodniczym, a jednak powsta w wyniku dziaalnoci czowieka, zapocztkowao II etap dziaa zmierzajcych do aktywizacji turystycznej tego obszaru. Obecnie mona zaobserwowa pewne dziaania ze strony kopalni oraz samorzdu miasta zmierzajce do uruchomienia zbiornika w celach turystycznych i rekreacyjnych. Przystpujc do oceny tych dziaa , naley stwierdzi, e tempo postpów jest niezadowalajce, co szczególnie dotyka mieszka ców Tarnobrzega, jako grup korzystajc w pierwszej kolejnoci z ssiedztwa akwenu. Od momentu zako czenia procesu wypeniania zbiornika wod ludno Tarnobrzega ocjalnie nie skorzystaa jeszcze z jego dobrodziejstw. Wielokrotnie przesuwano termin ocjalnego otwarcia zalewu dla mieszka ców. Jednym z powodów ograniczajcych dostp w zeszym sezonie letnim bya decyzja Urzdu Górniczego. Motywowano t decyzj pozostaociami po infrastrukturze odwodnieniowej wci czynnej i bdcej pod wysokim napiciem, która stanowi zagroenie dla bezpiecze stwa osób wypoczywajcych. Bez prawidowego zabezpieczenia terenu aden z obecnie zarzdzajcych zbiornikiem podmiotów nie we mie odpowiedzialnoci za bezpiecze stwo ruchu turystycznego. Sporadycznie nieliczni mieszka cy wybierali si ju w celach rekreacyjnych nad jezioro machowskie, lecz wci brak jest waciwej infrastruktury umoliwiajcej wypoczynek. Problem zbyt wolnego tempa inwestycji przy zbiorniku tkwi w fakcie, i decyzje na temat jego przyszoci zapadaj w Warszawie. Chcc cokolwiek utworzy, wadze miasta zmuszone s do konsultowania swoich poczyna z waciwym ministerstwem. Dlatego te susznym dziaaniem wydaje si od pewnego czasu podejmowana cisa wspópraca wadz Tarnobrzega i zarzdu Kopalni Machów w sprawie przejcia zbiornika od Ministerstwa Skarbu. W sezonie 2010 zbiornik machowski mia by wreszcie udostpniony dla potencjalnych turystów. W ostatnich dniach czerwca przygotowane ju byy schody zejcia do wody. Wci jednak brakowao play, zaplecza sanitarnego oraz wydzielonego obszaru do parkowania. Piasek na potrzeby play mia by rozsypany z pocztkiem wakacji – opó nienie wynikno z powodu majowej powodzi, która spowodowaa jego zanieczyszczenie i konieczno sprowadzenia z innego miejsca niedotknitego skutkami powodzi. Wysikiem wadz miasta przygotowano take ciek rowerow prowadzc z Tarnobrzega wzdu „Wisostrady” a nad sam zbiornik. Jednak patrzc na cao inwestycji, która bya planowana jeszcze w latach 90., podjte inicjatywy jawi si jak „krople w jeziorze potrzeb”. Ju na etapie podjcia decyzji o likwidacji wyrobiska kopalnianego powstao odpowiednie narzdzie planistyczne w postaci koncepcji przestrzennego zagospodarowania caego terenu byych Kopalni i Zakadów Przetwórczych Siarki „Siarkopol” w Tarnobrzegu. Plan ten obejmowa nie tylko obszar powstajcego zbiornika wodnego i jego bezporedniego ssiedztwa, ale równie jego okolicy bdcej jeszcze w granicach byego zakadu przemysowego. Koncepcja bya wzniosa, oprócz wydawaoby si obowizkowych elementów zagospodarowania turystyczno-rekreacyjnego, takich jak m.in.: parkingi, alejki spacerowe i cieki rowerowe wzdu zbiornika, plae, obiekty maej Acta Sci. Pol..

(11) Turystyczna aktywizacja zdegradowanych obszarów poprzemysowych.... 431. architektury (awki, siedziska, kosze na mieci, owietlenie, tablice informacyjne, pomosty widokowe), infrastruktury koniecznej do uprawiania eglarstwa na zbiorniku, czyli np. marin, przystani eglarskich, przewidywano takie inwestycje, jak: obiekty handlowo-gastronomiczne, pawilon obsugujcy ruch turystyczny, ogródki dziakowe, zespó dziaek zabudowy letniskowej, teren zabudowy mieszkalno-usugowej, pole namiotowe. Planowano równie utworzenie hotelu z zapleczem gastronomicznym, orodka szkoleniowo-rekreacyjnego z baz noclegow oraz towarzyszc. Oprócz tego w koncepcji tej przewidziano równie teren pod budow pola golfowego oraz wiele innych inwestycji, które cznie stanowiyby kompleksowy produkt turystyczny. Trzeba bowiem mie na uwadze, i sam zbiornik bez dodatkowych atrakcji w postaci elementów turystycznej infrastruktury towarzyszcej speniaby co najwyej funkcj lokalnej atrakcji turystycznej. Postpujc zgodnie z ww. koncepcj, do turysty móg by kierowany produkt, który zachcaby do przyjazdu nie tylko mieszka ców samego Tarnobrzega, ale caego regionu, a moe nawet województwa. Plan ten obowizywa od samego pocztku i na jego podstawie prowadzone byy dziaania rekultywacyjne, aczkolwiek mia on charakter wycznie „roboczy”. Wykorzystywany by jedynie przez Kopalni Siarki „Machów” S.A. i nie by planem w rozumieniu aktu prawa miejscowego, zatem nie pociga za sob adnych konsekwencji prawnych. Niestety, spóka jako podmiot odpowiedzialny za przeprowadzenie procesu rekultywacji tego terenu, dziaajc z ramienia Skarbu Pa stwa i bdc jemu podleg, rozpocza sprzeda terenów w ssiedztwie zbiornika prywatnym wacicielom (inwestorom) be adnej werykacji intencji co do planowanych przedsiwzi. W ten sposób zostay w wikszoci wyprzedane dziaki znajdujce si poza drog okalajc utworzony zbiornik, zatem stanowice ssiedztwo waloru krajobrazowego. Jest to niewtpliwie niekorzystne zjawisko z punktu widzenia kompleksowego produktu turystycznego, zwaszcza e na chwil obecn nie wiadomo, jakie s zamiary poszczególnych wacicieli – czy bd postpowa zgodnie z koncepcj zagospodarowania czy te bd reprezentowa swój wasny interes, chociaby przez zabudow mieszkaniow. Pod znakiem zapytania stoi obecnie utworzenie pola golfowego oraz innych inwestycji wchodzcych w skad infrastruktury towarzyszcej. Z uwagi na obecn sytuacj konieczne wydaje si powoanie podmiotu zarzdzajcego, który by nie tylko zarzdza, zajmowa si regulacjami dotyczcymi funkcjonowania samego zbiornika wodnego, ale take potraby doj do porozumienia z obecnymi ju prywatnymi wacicielami dziaek w celu utrzymania koncepcji kompleksowego produktu turystycznego. Taka inicjatywa zostaa ju podjta, planuje si utworzenie odrbnej spóki odpowiedzialnej za zarzdzanie i funkcjonowanie zbiornika machowskiego oraz organizacj ruchu turystycznego i rekreacji. Wejciem w skad tego podmiotu gospodarczego zainteresowane s przede wszystkim sama kopalnia oraz prezydent miasta Tarnobrzega. Udzia procentowy poszczególnych podmiotów w spóce bdzie zalea od wartoci majtku, jaki wnios kopalnia i prezydent miasta. Zarzd Kopalni Machów planuje, e do spóki zostan wczone jezioro, 11-kilometrowa droga opaskowa oraz cz gruntów kopalni lecych w stree tej drogi. To take kana dolotowy i odlotowy z budynkami, jakie stoj przy kanale, czyli infrastruktura niezbdna do prawidowego funkcjonowania zbiornika wodnego. Planowana spóka, mimo i nie bdzie zarzdzaa caym obszarem przewidzianym w pierwotnej koncepcji, musi mie na uwadze wspóprac ze wszystkimi podmiotami planujcymi inwestowa w okolicy zbiornika. Oeconomia 9 (4) 2010.

(12) 432. M. Rudnicki. Aby ustrzec si przed kolejnym niekontrolowanym przeznaczeniem obszarów bdcych w bezporednim ssiedztwie zbiornika wodnego, samorzd lokalny, wychodzc naprzeciw planom zwizanym z zagospodarowaniem zbiornika w Machowie, uchwali zmiany Miejscowego Planu Zagospodarowania Przestrzennego Tarnobrzeg II. Dokument okrela przeznaczenie najbliszych terenów wokó zbiornika, gdy ju zostanie on udostpniony turystom. Wynika z niego, e nad zbiornikiem nie bdzie mona stawia budynków blisko wody. Budownictwo jednorodzinne bdzie moliwe tylko od strony osiedla Ocice, za drog opaskow, która biegnie wokó zbiornika. Na terenie sadów, które granicz z jednej strony ze zbiornikiem, z drugiej z Wisostrad, nie bdzie mona budowa domów. Na przeszkodzie stoj warunki geologiczne wokó zbiornika i zagroenie zalania tych terenów wod. W zwizku z planowan budow bazy turystycznej, o której tarnobrzeski samorzd wspomina od dawien dawna, na potrzeby turystów i wodniaków miasto zabezpieczyo szeciohektarowy teren, lecy wzdu drogi prowadzcej do kopalnianego orodka Kama. Tam wanie maj stan hotel, stanica wodniacka i zaplecze gastronomiczne. Czas realizacji tych inwestycji jest jednak bliej nieokrelony, co niewtpliwie utrudnia powstanie produktu turystycznego o znaczeniu co najmniej regionalnym. Naley wic przypuszcza, e w najbliszej przyszoci zbiornik bdzie stanowi zaplecze rekreacyjne wycznie dla mieszka ców Tarnobrzega.. PODSUMOWANIE Zaprezentowana powyej analiza pokazuje, e dziaania zmierzajce do aktywizacji turystycznej obszarów mog okaza si skuteczne nawet w przypadku cakowicie zdegradowanych przyrodniczo i krajobrazowo terenów, jakimi s obszary poprzemysowe. Wymaga to jednake ogromnych nakadów pieninych, wysików i zsynchronizowania dziaa wielu podmiotów zarówno publicznych, jak i prywatnych. Konieczne jest take konsekwentne denie do realizacji zamierzonego celu, jak bowiem pokazano na przykadzie zbiornika machowskiego, odejcie od zaoonej koncepcji moe spowodowa obnienie wartoci produktu turystycznego. Naley take pamita, aby realizowane w przyszoci dziaania podmiotu zarzdzajcego tym obiektem byy spójne. Celowe wydaje si zatem kreowanie takich form ruchu turystycznego, które bd si wzajemnie uzupeniay, zwikszajc atrakcyjno i wzbogacajc ofert turystyczn tego obszaru. Brak kontroli w tym zakresie lub niedostatecznie przemylane rozwizania ze strony zarzdzajcej spóki mog si przyczyni do wzajemnego wykluczania si poszczególnych rodzajów turystyki. Nietrudno wyobrazi sobie sytuacj, w której interes prywatny jednego inwestora (np. wypoyczalnia skuterów wodnych) spowoduje obnienie walorów rekreacyjnych dla osób poszukujcych ciszy i spokoju, czy chociaby negatywnie wpynie na turystyk wdkarsk. Dlatego te w miar rozwoju infrastruktury turystycznej wokó zbiornika i wraz ze wzrastajc skal ruchu turystycznego konieczne moe by sporzdzenie strategii rozwoju turystyki na tym obszarze w celu wyeliminowania takich zagroe . Przed nowo powoan spók do zarzdzania zalewem machowskim stoi jeszcze wiele zada w celu pobudzenia gospodarki turystycznej tego obszaru. Konieczne jest przyspieszenie tempa prac zwizanych z zagospodarowaniem turystycznym w celu penego wykorzystania potencjau zbiornika machowskiego. Acta Sci. Pol..

(13) Turystyczna aktywizacja zdegradowanych obszarów poprzemysowych.... 433. Patrzc z szerszego punktu widzenia, w okolicy Tarnobrzega jest wicej terenów poeksploatacyjnych wydobycia siarki. Wikszo z nich równie podlega procesowi rekultywacji, jak chociaby kopalnia „Jeziorko”, na terenie której powstaje kilkadziesit mniejszych obszarowo ni jezioro machowskie zbiorników wodnych. Pewn szans wydaje si zatem utworzenie makroregionalnego produktu turystycznego opartego na zbiornikach wodnych po byych kopalniach. Rejon poudniowo-wschodniej Polski ma szans sta si swoist namiastk Mazur. PIMIENNICTWO Gaczek M., 2003. Zarzdzanie w gospodarce przestrzennej. Ocyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz-Pozna . Goembski G., 2002. Metody stymulowania rozwoju turystyki w ujciu przestrzennym. Wyd. Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Pozna . Jakubek J., 2004. Zbiornik Machowski – oczekiwania. Tarnobrzeg. Kaczmarek J., Stasiak A., Wodarczyk B., 2010. Produkt turystyczny, pomys, organizacja, zarzdzanie. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa. Kornak S.A., Rapacz A., 2001. Zarzdzanie turystyk i jej podmiotami w miejscowoci i regionie. Wyd. Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocawiu, Wrocaw. Kowalczyk A., Derek M., 2010. Zagospodarowanie turystyczne. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa. Kurek W. (red.), 2007. Turystyka. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa. Meyer B., 2004. Turystyka jako ekonomiczny czynnik ksztatowania przestrzeni. Wyd. Naukowe Uniwersytetu Szczeci skiego, Szczecin. Panasiuk A. (red.), 2010. Potencja turystyczny – Zagadnienia ekonomiczne. Wyd. Uniwersytetu Szczeci skiego. Szczecin.. TOURIST ACTIVATION OF DEGRADED AREAS ON THE EXAMPLE OF POST-PIT SULFUR MINE “MACHÓW” Abstract. The article presents the activation of a specic type of tourist space which is completely degraded natural and scenic areas, until recently, functioning of heavy industry. The analysis was carried out based on the actions of government authorities at central, municipal authorities and specially appointed Tarnobrzeg Sulphur Mine Company “Machów” SA. The main task of this cooperation is to work towards the restoration of natural resources, landscape and the proper management of excavation of the former tourist Sulphur Mine “Machów” in order to stimulate economic activity in this area. This analysis is carried out in two ways. On one hand, it focuses on actions that have already been made, on the other hand reveals plans for tourist development and activities undertaken by the above mentioned entities. At the same time, this test is an attempt to evaluate all completed projects and an indication for a number of other regions of the samples taken at the former tourism recovery. Key words: Machów, Tarnobrzeg, activation, rehabilitation, tourism, recreation Zaakceptowano do druku – Accepted for print 13.09.2010 Oeconomia 9 (4) 2010.

(14)