Władysław Rosłan
"Gratia Christi : essai d’histoire du
dogme et de Théologie dogmatique",
H. Rondet, Paris 1948 : [recenzja]
Collectanea Theologica 21/4, 557-572
1949
Ob defectum quoque ratio n u m , quae solide p ro b are n t A u ctorem" in lib ro suo om isisse te x tu s Is. 11, 1 (de radice Iesse v a ticinium ) et C antici C anticorum n o n n u llo s verisim ile censeo.
H i te x tu s N. T.: A n n u n tiatio B. M. V., Lc. 1,26— 38; Visi ta tio B. M. V. ad E lisabeth, Lc. 1,39— 56; N u n tiu m A ngeli Ioseph factum , Mt. 1,18— 25; De C h risti N ativ itate, M t. 2,1— 7; De M a te rn ita te B. M. V. ex V etere e t Novo Testam ento, P u rifi catio M ariae, Lc. 2,22— 38; De n u p tiis in C ana G alileae, Jo h . 2,12; De m a te rn ita te sp iritu a li M ariae, Joh. 19,27 diligentius ab A uctore ad tru tin a m rey o can tu r. N onnullos m ariologos huic seriei p lu res ad d ere te x tu s constat, sed cum A uctor in aliis lib ris in te rp re ta n d is etiam Apoc. 12 consideraverit, in tex tib u s citatis to ta m NoVi T estam en ti de M aria V irgine d o ctrinam con- cludissse m erito dicendus est.
A uctoris bene fu n d ata opinio Im m acu latum Conceptum n on quid em verb is ipsis designari, sed plen io re vocis κε/αριτω- μένη (Le. 1, 28) ab angelo ad M ariam salu tan d am u su rp a ta e
se n su c e rto insinuari, in cu lcan d a e s t (pag. 68— 70).
A ltera in p a rte modo am plo eoque o rdinato A uctor s. Tho- m ae A q u in atis m ariologiam expo n it (p. III. qu. 27— 37) eam que cum S. S c rip tu ra e d o ctrin a com parat· P. C euppens opus m e thodo ex cellen ti p ra e culis h a b ita in te r p raestan tissim a M ariolo- giae biblicae specim ina recen sen d u m est. Textiis enim critice sta b ilitu s secundum exegeseos biblicae e t h istorio graph iae r e g ulas stric te in v e stig a tu r et e x p lic atu r, quo fit u t S. S c rip tu ra e quaestiones theologicae modo certo atq u e feolido cognoscantur.
W ladyslaro Roslan
H. RO ND ET S. J . — G ratia C h risti Essai d ’h isto ire d u dogm e et de Théologie dogm atique, 396, P aris, Beauchesne, 1948.
D octrina Novi T estam enti de g ratia, qua u ti solet th eo logia, m anifeste scire nos sinit, quid sit hom ini g ra tia divina n ecnon quom odo eam p rim aev i in te lle g e rin t C hristiani. M irum est, cur v iro ru m d octorum sy stem ata m inim e ex h ib ean t g ratiam
tam q u am to tu m q uid organicum , d um — u ti ap p a re t — vita g ratiae divinae in an im a h u m an a n on m inus sim plex est quam ipsa v ita spiritualis. Q uae g ratiae sim plicitas fortasse me liu s a p p a re re t, si g ra tia ipsa d isq u ire re tu r m ethodo magis psycliologica, n em pe e x p a rte hom inis, sim ulque cessaret m era rep etitio eo ru n dem sem p er S. S crip tu ra e locutionum , quae quidem re p e titio saepe fit p ro fun d io re e a ru m sensus consi d e ra tio n e neglecta. V id e tu r co n tra cum accu ratio re sen sus investigatione coniungendum esse diligen tiu s studium com plurium notionum , v. gr. ζωή, πνεύμα, άγιος Tunc demum locupletissim um divinae rev elatio nis th esa u ru m palam m anife sta tu m iri spero. A g itu r enim de v e rita te fu n d am e n ta li tantique p ro hom ine m om enti, q u a n ti in d octrina C hristiana su n t ideae S anctissim ae T rin ita tis e t Redem ptionis.
M odus, quo A uctor lib ru m suum composuit, in memoriam rev o cat u trisq u e su p ra c ita ti dogm atis historias, qu as J. Lebre- to n e t M. R ivière e x arav eran t. Quos in te r e t A uctorem hoc ta m en in te rest, quod illi considerationibus m agis particularia q u a e q u e sp ectan tib u s p a rte m quan dam r e i tra c ta n d a e attige ru n t, dum hic g en eralio re modo to ta m dogm atis g ratiae histo riam v u lt am plecti. M agis sane a rd u u m opus aggressus est Au cto r. Satis est de iugibus controversiis m entionem facere, quas q uidem — quod quaestionem g ratiae a ttin e t — saepe fausto e x itu caruisse constat, dum in ipsis sum m a r e i C h ristianae pe ric lita re tu r. In cuius dogm atis h isto ria m aioris m om enti sunt ipsae notiones e t doctrina, m inoris v ero — inv olu cru m chrono- logicum. Q uod initio iu v at inculcare, n am au cto r potius histo ria e studiosus quam theologus esse m ihi ap paret.
Opus su um p ro p o nit nobis tam q u a m „sim plicem adum- ' b ra tio n e m “ („une sim ple esquisse“) finibus paedagogicis inten tus. A t genuinum operis m om entum vel ex eo pensari potest, q u o d est hac de re om nino prim um . Q uam vis auctor sedulo finem operis coarctaverit, m inim e id considero m eru m tra c ta tu m in tro d u c to riu m de g ratia scholarum usui destinatum , sed q u id n a m seientifice valeat, elucidare m ea in terest, r
T otius lib ri in itio quaerit' a u c to r sitne locus g ratiaè in h o m inis ratio n e agendi. Responso in se rit P elagianism um c e te ra - que om nium a e ta tu m philosophica sy stem ata erronea, incip ien do a Stoicis e t P lo tin o u sque ad sy ste m ata Spinosanum e t H e- gelianum necnon ad n a tu ra lism u m optim isticum , pessim ism um , quietism um re m perducit. Q uae o m nia satis est enu m erare, u t quaestionem g ratiae ad p eren n ia anim i h u m an i p ro blem ata p e r tin e re lu c u le n te r d e m o n stretu r. P elagianism us species fu it n a tu ra lism i; p en itu s enim re v e la ta n eglegebat, ideoque ad e x tre m u m an tic h ristia n u s fu it. Q ui n a tu ra lism u s ne n a tu ra le quidem a p u d hom inem felicitatis d esiderium e x p le ri sinit, u t- p o te quod latiu s p a te a t, q u am quod lib era possit assequi vo
lu n tas. , '
C ontra e ffa tu r rev e latio hom inem n u lla te n u s re ru m n a tu ra e finibus concludi posse. N atu ralism i ig itu A p lacita m inim e v e rita ti resp o n den t, cum finis h om inis u tp o te sup rah u m an u s im m o d iv in u s iam his in te rris in hom inis anim o v itam deifor- m em cum n a tu ra li p e rfe c te concordantem efficiat.
De q u a v ita certas n o titia s p ra e te r S, S c rip tu ra m im p rir m is T ra d itio su p p ed itare potest. Si ig itu r A u ctor dogm atis g ra tia e h isto ria m vocat a p e rtam quaestionem theologicam , v eru m e st hoc n o n modo eo sensu, quod accu ratio r solutionum h uiu s prob lem atis d effin itio no n d u m h a b e atu r, sed etia m eo, quod di- lig entio re notio n um fu n d am e n ta liu m inquisitione p eracta, g ra tia e C h risti system a exhib en d u m e s t — sicuti est rea p se — u n u m qu id organicum .
T otam m ateriam tra c ta n d a m ih te r q u a ttu o r libros A uctor dividit. Q uorum p rim u s d e in itiis tra c ta t e t co m p lectitu r S. S c rip tu ra m docentem , a lte r — T raditionem , te rtiu s — m edii aevi theologiam , u ltim u s — recen tio rem aetatem . Opus epilogo fin itu r. In q u isition u m auctoris sum m a haec est.
H u m an itas e x tra C h ristianism u m posita form alem , C hri stia n a m g ra tia e notionem ignorat. N um olim G entiles de g ra tia quicquam se n se rin t, concludi potest ex eorum diis supplicandi conceptu. A n tiq u i a n u m in e non ta n tu m bona- m ate ria lia
pete-ban t, sed etiam res m o raliter m alas, m agicarum artiu m prospe ru m eventum . E t m u tu a d iv in itatis hom inisque vivendi ratio T egebatur principio: „do, u t des“ , quod sane donum quodlibet pen itu s respu it. F a c it quidem A uctor brev em m entionem non n u llas p an th eisticas B ram inism i propensiones et am oris m ysti- cen in B uddhism o quan dam analogiam cum relativ is notionibus C hristian is p ra e se ferre.
E vangelii d octrinam de g ratia p ra e prim is accep eru nt ho m ines G raecorum cultu, h u m an itate, religione im buti. Quibus m agis A u cto r atten d it. G ratia est divinitatis favor. Q uem ho m ini m inim e esse necessarium , u tp o te qui sibim et ipse sufficiat, in G raecorum litte ris legi potest. P ro m eth eus exem plum est h u iu s ideae n atu ralisticae.
Stoici D ei pro v iden tiam in re ru m n a tu ra collocantes om n em eius in flu x u m in hom inis anim um p en itu s excludebant. Stoicorum e t N eoplatonicorum de g ra tia ideae religiosae, quae system ata illa consequuntur, n ih il om nino com m une h a b e n t cum notione diis supplicandi, quam resp u eb ant. C hristianae veritati pro xim e accedit P lo tin i philosophia, sp eciatim eius ascetica et m y stica via unionis cum num ine. Ab his an tiq u is sapientibus fru s tra quicquam p ra e te r n a tu ra lism i p rin cip ia atq u e conse qu en tias expectarem us. Q uae ad e x tre m u m confusum saltem g ra tia e ch ristian ae d esiderium apud eos elicere p o teran t.
Expositio eorum , quae de g ra tia h ellenism us senserit, etsi sum m atim , n ihilom inus recte facta est atq u e diligenter. Quo m agis m iru m est A ucto rem om nino in ea omisise ta m accuratam ta n tiq u e a C h ristian is aestim atam term inologiam , v. gr. ab A ri sto tele propositam .
In V etere T estam ênto em in et idea foederis D ei cum p o pulo electo stricte cum to tiu s generis hum ani, peccato obnoxii, sa lu te conexa. Quod foedus relatio n is anim ae C hristianae ad su u m R edem ptorem ap tu m est sym bolum . * Secundum Ezechie
lem hom o a Deo „cor n ov u m “ accipit. Talis loquendi m odus de m um in luce Novi T estam enti p a te re potuit, nem pe in luce ideae „novae c re a tu ra e “ .
P sa lte riu m saepe bonitatem , et b en ig n itatem D ei in m ise rico rd ia erga peccatorem , Eius au x iliu m invocantem , m an ifesta ta e n a rra t. Q uam ob rem V eteris T estam en ti ideae providentiae, p a te rn ita tis divinae pro fu nd io res s u n t atq u e p u rio res illis quae religionibus G entilium p ro p ria e eran t, necnon novam vitam g ratiae in hom ine saltem in cho ari posse in sin u an t. Ideo P a tre s Ecclesiae in controversiis cum P elagianis saepe V etus T esta m en tu m appellasse constat.
Hoc modo A uctor cuncta, quae V etus T estam entum h ab et de g ratia, exponit. R atiocinandi discursum m inim e in dubium revoco, sed — m ea opinione — in dogm atum histo ria integra placitorum , d e quibus a g itu r, im ago exhibenda est. Q ua in re m u lta sane deficiunt. N am lib ri V eteris T estam en ti d e ratio n e agendi S p iritu s divini (ruach) in. hom inem p e rm u lta habent. Q ui S p iritu s Dei m inim e est p a rs q u aelib et n a tu ra lis hom inis. A t in v ita cotidiana e s t necessarius. In Psalm is o ccu rru n t sup plicationes, u t s p iritu s rec tu s in n o v etu r (Ps. 50, 12), u t sp iritu p rin c ip ali (rectius: generoso) hom o co n firm etu r (50,14); Psaltes sa ce r g ratias agit „quod S p iritu s tu u s rec tu s d ed u cat m e in te r ra m b on am “. S p iritu Dei d ita tu s p o te ra t Ioseph p opulum reg ere (Gen. 41, 38), Sam son os leonis discerpere (Iud. 14, 6 sq.). Spi- Titus ig itu r est donum aliquod ex n a tu ra sua tra n sito riu m , v ir tu s qu aed am a Deo trib u ta e t cum religionis v ita stricte conexa. Q uae re s n u llo pacto p ra e te rm itte n d a e ra t ratio n e hab ita tu m om nium , qu ae h ucu sq u e de ea re scrip ta su n t, tu m strictae eiu s connexionis cum lib ris propheticis. Qui quidem lib ri m u lta de sp iritu p rae d icu n t tam q u a m de dono p ecu liari tem po ribus m essianicis proprio. C unctae gratiae, quas V eteris T estam enti fideles accep eran t (Cf. Is. 11, 1— 3; 40, 7; Ez. 11, 19; Zach. 12, 10), quasi p ig n u s quoddam e ra n t bonorum su p e m a tu ra liu m , quae hom ines dem um tem p o rib us m essianicis p e r S piritum S a n c tu m ipsis d and u m acqu isitu ri eran t.
P ro do ctrin a V eteris T estam enti d e g ra tia n on ita m agni m om enti est — u t A u ctor a u tu m a t — id ea Providentiae, om ni b u s fere religionibus pro p ria, sed ipse Spiritus.
Novi T estam en ti doctrin am expo n it A uctor secundum li b ro ru m seriem trad itio nalem , originis chronologia p rorsu s p rae term issa· V ix ad A uctorem p e rtin e n t v e rb a ideoque vocum prae- sta n tio ru m analysim A uctor om ittit, im m o vero libros hac de re tra c ta n te s parcissim e citat, placitis solum m odo attendens. Ipse in te re a E vangelia synoptica distinctis g ra tia e notionibus carere la te tu r. A t seriu m h as ideas elu cid an di tem p ta m e n forsitan solido ev e n tu h a u d careat?
T ota i n hom in e g ra tia e divinae vita, opere soteriologico C hristi n ix a, ad salu tem a e te rn a m a D ei b en ig n itate adipiscen dam ten d it. C aritatis p rae c e p ta observare, heroicum fidei actum in anim a elicere opera s u n t S p iritu s Sancti. Homo om nino erga D eum filiali quodam affectu, ab A uctore distin ctiu s n on d eter m inato, r e g a tu r necesse est.
C larius, quid sit gratia, ex A uctoris opinione, S. Iohannis ev angelium proponit. Q uod in cu lc at p rin cip iu m absolutae ne cessitatis g ratiae ad salu tem secundum verb a: „Sine m e nihil pro testis facere“ . E st g ra tia lu m e n divinum virtusque,. quae hom inem cred ere e t p eccata v ita re p e rm ittu n t. (1 Ioh. 3,^6). G ratia novam d en o ta t vitam , quae g en eratione o ritur. Cuius novae n a tu ra e ope iu n g itu r hom o cum C hristo sim ulque tota Ssm a T rin ita te ipsum tem p li in s ta r in h a b ita n te (Ioh. 14, 23). Nova haec v ita C h ristiano hom ini a C hristo trib u ta in itiu m est ipsum v ita e aeternae. A ddendum heic Iohannem om nia Novi T estam en ti b on a nom ine g ratiae, quae ope R edem ptionis in ho m ines effusa erat, n u ncupasse (loh. 1, 16).
In s. P a u li theologia om nes fu n d am en tales g ratiae quae stiones o ccurrun t, nem p e ipsius necessitas, iustificatio p e r fi dem facta, electo ru m praedestinatio,· p rae se rtim vero ipsa g ra tia e notio. Quo modo sp iritu alis A postoli v ita atq u e experi m en to ru m v ita e religiosae sum m a g rad a tim s it evoluta, A uctor e n u m e rat potius stadia, n o n v ero explicat, singula v itae eius m om enta p ercu rren d o . O ritu r in hom ine novus quidam status fa c u lta tib u s eius n a tu ra lib u s n o n coarctatus, qui novae
facul-tatis s u p e m a tu ra lis in s ta r coepit esse. F ideles S p iritu s S ancti dona acq u iru n t, quae eos in u n u m corpus coalescere faciunt. In u tra q u e ad C orinthios ep istula d e iis, quae Deus in fidelium anim is p ro p te r R edem ptionem m u tan d o perficit, docet. Quod im prim is e s t novum v ita e sp iritu alis fun d am en tu m , n ova v ideli cet c re a tu ra (2 Cor. 5, 17).
M odo vivido ac p e rg ra to quidem , sed g e n e ra lite r ta n tu m adu m b ran d o tra c ta t A u cto r quaestionem justificationis ope fidei p e ra c ta e e t cessationis V eteris Legis obligationum . H aec e st E vang elii libertas, qu ae efficit om nes fideles esse Dei p rolem in te g re e t organice C h risto sociatam .
O b lectoris oculos p o n it A uctor quaestiones, quae in epi stu lis ad Corinthios, ad G alatas, ad Rom anos o c c u rru n t sim ul- q u e g ra tia e m entiones in serit. C avendum n e m axim e p ro p ria e o m itta n tu r! A ures n o stra s lu g u b ris peccati p e rso n a t m usica (pag. 57 sqq), sub cuius iugo altos d a t gem itus to tu m genus h u m anum . Cum serm o de g ratia p lu ries ap u d P au lu m re p e ta tu r, saepius rev en it etiam in A uctoris ad u m bration e alii atq u e alii sęm p er insertus co ntextui. G ratia, i. e. fides iustificatioq ue a peccatis lib e ra t e t his iam in te r r is a e te rn a m anim i hum an i v ita m inchoat. Quod g ra tia iu g u m solvit peccati, m inim e con se q u itu r ipsam in d u ce re e ffren atam licentiam , u tp o te quae n o - , vum im ponat iu g u m p ro p riu m , cui su p p o rtan d o congruam t r i b u a t v irtutem , 'novi iugi evangelici p ro m u lgatio ne m inim e contenta.
In epistula ad Rom anos tra c ta n d a m ovet A u ctor difficilem p raed estin atio n is quaestionem , cuius ideam e x V etere T esta- 'm en to p e tiit A postolus (pag. 63). A rcaria e st m u tu a lib eri ho
m inis a rb itrii e t g ratiae D ei conspiratio e t opera. D eus in gra tia d istrib u e n d a om nino est liber. In, controversiis de P a u li h ac doctrin a exortis p ro p ria p lacita expo n it A u ctor (pag. 64). A n teq u a m in ex trem a re ru m om nium a e ta te p raed estinatio nis quaestio, ta n to ru m causa angorum , p en itu s solvatur, certa iam n u n c e s t solaciique p len a d o ctrin a ab A postolo e vinculis p ro n u n tia ta C h ristu m nem pe esse u n icu m a tq u e inconcussum , q uo
n ita m u r, lapidem angularem . Si de salu te agitu r, cessant om nia, quae in te r hom ines in terced an t, non s u n t am plius Iudaei e t Graeci. C h ristus enim novae g en ti dedit initium , novo cor pori, novo hom ini, quem non hom o individuus, sed tota con s titu it Ecclesia — C hristi corpus m ysticum .
Om nes ex o rd in e epistulas P au linas perstrin g en s eo modo A uctor p e r m u lta eaque d iv ersa a ttin g it e t m odo quidem gene rali, saepe nihilo m inus ingenioso, ad um b rat. Quod vero placita sua in ad n o tatio n ib u s sedulo c u re t p robanda m erito ipsi laudi trib u a m u s necesse est. D olendum tam en, quod sum m am Pau- linae theologiae de g ra tia dare o m isit (pag. 70). N ihil enim novi ad scientiam prov eh en dam confert m era m ag n aru m apud P a u lu m quaestionum indictio. A d operis finem paucis verbis p ro p on it quidem A uctor argumentum» lib ro ru m J. W obbe e t W. W hitly, quos de notione CHARIS u te rq u e scripsit, sed minime a n im a d v ertit P a u lu m p ra e se rtim notionem g ratiae in te r dog m ata induxisse. Q uid m u lta dicam de iis illustran dis, quae de S p iritu u tp o te novae fidelium v itae ratio nisq ue existendi prin cipii (Gal 3, 14. 29) P a u lu s docuerit, quaeque u t A postoli de g ra tia doctrina cognoscatur p ro rsus scitu sin t necessaria? De hoc postea.
In d e a tem p o rib us aevo apostolico proxim is in cipit Auc to r tra c ta re Traditionem . Expositionis initio iam v ix credendum A uctori dicenti n u llo fere e x hoc aevo usque ad m edium saecu lum И -m rem ansisse vestigia cognitionis huius dogm atis tam fun dam en talis tam q u e in Christianae v itae ex ercitatio n e neces sarii. C itat enim brevissim os quosdam locos ex Ignatdi Antio cheni scrip tis decerptos, u bi serm o de Dei in nobis comm oratio ne occu rrit, e t de charism atis S p iritu s S ancti n onnulla nihilque am plius. C etera fortasse in soteriologia, T rin ita tis dogm ate vel ecclesiologia in v en iu n tu r.
Irenaeu s dem um de eo, quod p rim u m C hristianorum ae v u m q u and am P au lin i e t Ioh ann ei Evangelii de g ra tia consen sionem h a b u e rit, te s ta ri ab A uctore dicitur. De qua quidem -consensione n ih il p ro b a t A uctor n eq u e ex p licat quicquam . Quod
sem ipelagianism um O rigenis a ttin e t, A u cto r n o n ipsius theolo gicum system a, sed potiu s e x p erim en tis n ix am m ysticen eius a p p e lla t sim ulque, n u m O rigenes reap se pelagianism o fav erit,
in dub iu m vocat.
P o sterio ris aetatis P a tre s usque a d A u gustinum non secus ac N ovum T estam en tu m m u lta de iis m u tation ibu s, quae in ho m ine p ro p te r sanctificationem , reg en eration em , S p iritu s Sancti p raesen tiam , in anim a actuosam , sum m am an im ae ad C hristum assim ilationem , v itae deiform is p articip atio nem , in fan tiam di vin am fiu n t, lo qu u ntu r. Hisce finibus T raditio catholica in con tro v e rsiis cum A rianis, M acedonianis, N estorio v ic trix contine b a tu r. Q uid A thanasius, G regoiius N azianzenus, H ilarius, A m brosius, praecipue v e ro C y rillus A lex an d rin u s hac de r e do cu e rin t, sedulo om nique ex p a rte in v estig an d u m est. Q uanti p ro theologia m om enti sin t illo ru m placita, non e st m etien d u m — u t A uctoris ipsis verbis u ta r — loco, quod occupant a p u d un um qu em qu e („p ar la p lace q u ’elle occupe chez l’au- t e u r “ — pag. 90).
Dum d o ctrinam de g ra tia ex p licat p ra e se rtim vero θεοποιή- σεως conceptum , Pseudo-D ionysius n ititu r Plocli neoplatonici philosophia. M agistri illius A theniensis theologia ideis A ugu s tin i sociata u n a cum A ristotelis sy stem ate m iru m in m odum sum m am g ratiae, theologiam e ffo rm av it (pag. 94).
Sim iliter e t M axim i Confessoris d e unione anim ae deifi- c a ta e cum Deo system a m ysticum o m nium aetatum , inde a B er n ard o , m ysticis con tem p lato ribu s p ra e b u it exem plar. Q uam m y stice n P ro te stan te s incredibilis p anth eism i et a rtis m agicae conspirationem esse o p in an tu r. Ecclesia O rientalis sem p er illi fid e lis in ea sistit gradum .
O ccidentalis a u c to r theologiae, A ugustinus est etiam g ra tia e theologus praecipuus. A d su nt proculdubio quaedam in gra tia tra c ta n d a d ifferen tiae O rientem in te r e t O ccidentem , sed — u ti a rg u te an im a d v ertit A uctor — arg u m ento ipso n ih il diffe ru n t. C um G raeci tu m L atin i theologicas de g ra tia inquisitiones
ab exponenda hom inis deificati et g eneris h u m an i cum C hristo u n iti v e rita te in cip iun t. Idem fac it A ugustinus.
Cuius m ens n o n eam tam q u am to tu m quoddam complec titu r, sed p a rtim e t p ro p u g n an d i necessitate varias p erstring it
quaestiones. A g itu r de notionibus g ratiae lib eratricis, quae ru rs u s ordinem anim ae inducat, de actuosa g ratiae operatione eiusque ad lib eru m a rb itriu m relatio n e, de D ei in anim a h ab i tatio ne, d e variis m odis, quibus g ratia in anim os agere solet. . Pelagius eo to ta m in anim a g ratiae v ita m in dub ium revo cavit, quod eius concèptum u nice a Uberi a rb itrii ćerta existen- tia d ep end ere fecit secundum principiu m : „non esse Uberum a rb itriu m , si D ei indig eat auxiUo“. Q ua in re Stoicorum pla cita re v ix e ru n t. A ugustini vero diffinitiones de g ra tu ita te g ra tia e de ipsius ad salu tem adipiscendam necessitate de чpeccato originaU ab Ecclesiae m agisterio san ctitas esse constat.
P raed estin atio n is quaestio in A ugustini theologia simul collatis v e ritatib u s absolutae g ra tu ita tis g ra tia e et om niscien- tia e divinae e x o rta est. Ad quem e x itu m A ugustinus suàs con siderationes hac in r e p e rd u x e rit, su m m atim ex p o n it nobis Auc to r. U ltro concedendum e st A u g ustin i ratio n em ' dicendi non n u llis vitiis labo rare, atta m e n D octori A ngelico ipsu m oppo n e re n u llo pacto licet. Ea, q u ae A ugustinus de praedestinatio ne sen serit h a b ita ratio n e tu m con textus tu m controversiarum tem porum que, n u lla te n u s ab Eçclesiae d iscrep an t doctrina.
Sem ipelagianism um A uctor ex h ib et fau stu m con tra rig i diores A ugustinism i form as rep u lsu m (pag. 146). Sim ul con tro v e rsia m S em ipelagianorum cum A ugustino eiusque discipu lis exortam , p ra e se rtim cum P ro sp ero A quitano, qui Romae caelebrem „L ib rum se n te n tia ru m ex operibus s. A ugustini d eli b a tu m “ com posuerat, le v ite r ad u m b rat. A ugustini theoriam , praecip u e de g ratia lib e ratric e tra c ta n te m appro bavit Roma: „Quo u tiq u e auxilio e t m u n ere D ei rion a u fe rtu r liberum a rb i triu m , sed lib e ra tu r, u t de tenebroso lucidum , d e pravo rectum , de languido sanum , de im p ru d e n te s it p rov isum “ (DB 141). Inde ab in itio u sq u e ad finem salus est g ratiae opus.
C ontroversia tam en pen itu s non est exstincta, Rom a p ra e d e stin a tio n is quaestionem n o n d irem it. M entionem facit A uctor Lucidii haereseos in m ate ria grafiae e t erro ru m F au sti Reiensis, quo au ctare sem ipelagianism us aliq uan d iu in G allia g rassabatu r.
C aesaris A relatensis sc rip ta sem ipelagianae controversiae finem p o su e ra n t. Q uot p raed estination em a ttin e t, A ugustini fau to re s aliq u aten u s ancipites dubiique rem an seru n t.
M edii aevi theologia a Leone M agno docente in itiu m ordi tu r. Q uid Pontifex ille de m ystico corpore C h risti deque divina C h ristian o ru m in fa n tia docuerit, h ucu sq u e n o ndu m in scientia investig atu m est. A uctor e x p o n it ea, quae m edio in eu n te aevo A u g ustin iana assecuta est theologia. Q uae sane m u lto tem pore indigebat, u t q u id q u id non C h ristian i ipsi adhaesisset, penitus dep o n eret. G otteschalcum m onachum , cuius p raed estin atio n is concipiendi ra tio C hristum p ro om nibus m o rtu u m esse negabat, rep ro b a v it Ecclesia. De u n iv ersa li v o lu n ta te salvifica doctrina n e c n o n de m u tu o g ratiae agentis et v o lu n ta tis recip ien tis con sp iratio n e p a u la tim stab ilitu r.
Prim a m edii aetas th eo rias A ugustini de g ratia rep etit. M axim e s u n t actuosa studia s. Anselm i, deinde s. B e m a rd i, quem N ovum A u g u stin u m ap p e llat A uctor (pag. 183), n ih ilo secius ipsum a d theologiam g en u in am excolendam m inim e valuisse. Propensionum ' in unum- system a theologiam red ig en d i auctor, A baelardu s in g ratia tra c ta n d a n a tu ra lism e favebat. P e tru s Lom - b a rd u s A u g u stin i eiusque discipulorum p lacita in u n u m com ponit. C uius e rro r m axim e p ro p riu s n u llo q u e n ix u s fund am ento qst, quod S p iritu m san ctu m idem atq u e c a rita tem posuit. In Ita lia hunc M agistrum eo sensu Thom as in te rp re tą tu r, quod S p iri tu s sancti in anim a p rae se n tia causa sit, cu r in ipsa caritas o ria tu r . V irtu tis notio cum term in o aristotelico h ab itus, illis ipsis tem p o rib u s in theologiam inducto, stric te conectitur. Heic o ritu r quaestio, quomodo v irtu s ad g ratiam re fe ra tu r, deinde quo m odo — n a tu ra ad gratiam . A ristotelism us ap ta n a tu ra e notione u sus est. G ratia ig itu r riova illa n a tu ra , in qua in h a e re n t v ir tu te s infusae a c tu u m s u p e m a tu ra liu m principia, d efin ita est.
Sancti Thom ae theologia trad itio n e A ugustiniana et Novo T estam ento n ix a est. In qua unicum , necessarium m edium adipiscendi ab hom ine u ltim i finis est gratia.
Quod arg u m e n tu m spectat, thom ism us augustinism o sim i lis est. M inoris' m om enti in te rce d u n t d ifferentiae in eo, quod tho m ism us de g ra tia san ctifican te docet ratio n e eius relationis ad n a tu ra m h a b ita et g en eratim notionibus n a tu ra e et su p ra - n a tu ra e, eousque p a ru m in vestigatis, explicandis inten tas. Au- g ustinism us vero p ra e p rim is d e g ratia actuali disserit. N eque g eneralem rec u p e ran d a e salu tis histo riae necnon relatio n is Ec clesiae ad C hristi p ersonam p rospectum om isit s. Thom as. Cui p ro p ria in „unum red ig en d i ra tio theologiae in hac m ateria doc trin a m com pletam , m od eratam , ad u n u m quid — quod m axim i est m om enti — revocatam p raeb et.
Q uid theologi inde ab a e ta te s. Thom ae u sq u e ad finem m edii aev i de g ratia senserint, in tre s A uctor d iv id it prop en siones: a) p an th eism u m v irtu a le m m ysticorum G erm aniae, b) red iv ivu m n om inalistaru m pelagianism um , c) peculiarem quendam au gustinism um praedecessorum L u theri.
E k a rd i de g ratia p lacita, nim is pantheism o vicina, reiecit Ecclesia. D iu v a lu e ru n t in theologia distinctiones a Scoto pro positae, qui D eum in telleg eb at esse V oluntatem , diversis — quae d ic u n tu r — signis ratio n is cognoscendam. In Occami scrip tis m iru m q u a n tu m reso n a t Pelagianism us. G ra tia est
ca-!
iita s , v ita vero a e te rn a in unione cum V oluntate-D eo consistit- L atius p a te n t hom inis vires, quam quod reap se possint efficere. N om inalistae notionem iustificationis m ere ex te rn ae et iu rid i- cae e lab o raru n t, ideoque lu th eran ism o viam s tra v e ru n t, alia vero ex p a rte n a tu ra lism u m prop agab an t. Occami nom inalis- m um Gab. Biel dissem inavit.
A ugustinism um L u th eran o modo conceptum in Anglia p ro fite b a n tu r Th. B rad w ard in et W icleff, n o ti s. A ugustini ad m irato res, q u i sim ul p raed estin ation em et d eterm inism um li
benter accipiebant. P raed estin ato ru m coetus est Ecclesia. Haec A ugustinism i species ipsa Ecclesiae fu n d am en ta su b ru e re co nabatur.
U ltim a aetas tem po ra recen tio ra com plectitur inde a R e form andi studio. R ebus gestis e R efo rm ato rum v ita decerptis inserit a u c to r eörum placita, origini ipsorum elu citand ae s tu diosus. M ere iuridicam atq ue e x te rn am esse iustificationem , non veram , contendere p otuit L u th e ru s solum m odo n ix u s n o- m inalistaru m opinionibus, quibus irra tio n alia p ro p rii ex peri m en ti elem enta accesserant. Q uaedam etiam a rg u m e n ta ex perperam intellectis A ugustini scriptis p o te ra t h au rire. A uctor m erito in culcat elem en ta disco rd an tia in L u th e ri sy stem ate, quorum sum m a in eo est, quod re s C h ristiana in im a dem er g itu r p ro p ter L u th eri com m entum „de se rv o a rb itrio “. A ugu- stinism us rigidus in pessim istica im m o blasphem a p rae d e stin a tionis id ea m anifestatur, quam deinde Z w ingli adoptavit, Cal vinus vero ad ab surdum deduxit.
Concilium T rid en tin u m R efo rm ato ru m reiciens e rro res puram A ugustini doctrinam suam fecit, p o stquam saeculorum decursu tu m .stud iis tu m ex p erim en tis est aucta, e t duobus p ro nuntiatis totam rev elatam p roposuit disciplinam : a) iustifica tionem non esse quicquam anim ae ex tern u m , sed sp iritu alem et ontologicam m utationem , ope c a rita tis D ei factam , quae qui- buscurhque notionibus iuris m orum que latiu s p a te t, b) hac in m utation e hom inem non in stru m e n tu m patien s, sed iustificand i cooperatorem esse.
B aii doctrina e t controversiis in theologia de auxiliis levi te r adu m b ratis A ucto r deniqu e th eo riam re fe rt Iansenii, qui eam genuinam A ugustini disciplinae continuationem esse vole bat. G ra tia e operam Iansenius anim ae processibus u tp o te „de lectatio n em v ictricem “ in serit. Homo ig itu r a u t g ratiae a u t peccati praedom inio subiacet. P o st Iansenism i expositionem A uctor de Q uesnellii placitis deque Synodo P istorien si m entio nem facit.
U ltim is hisce tem poribus dogm atis g ratiae investigationes, quas Scheeben prom ovit, T rad itio n e n itu n tu r e t praecipue Spi ritu s sa n cti tu m praesen tiam tu m operam in nobis inculcant.
Libèc hić — lib e n te r rep e to — p rim us, q u i dogm atis gra tia e h isto riam tra c ta t, form ae elegan tia praestat, argum ento sem p er vivide exposito e t idea p rin cip ali foecunda fascinat. Est enim im prim is h isto ria progressus ideae g ratiae Christi. Faci lem, m agnam p a rte m etiam om nino sibi propriam expositionem A uctor sedulo p ro b an d am cu rat, sed eand em probationem oneri p otiu s sibi d u cit adnotationibus secundariis ipsam rem ittendo.
Scientifice lib e r n o n in om nibus locis idem valet. M ulta d e g ra tia p lacita v a ria atq u e v a ria diligentia vel probandi vi ex h ib e n tu r. N onnulla, quae desunt, iam dem onstravi. Adsunt etiam alia m aioris m om enti. E xem pli in s ta r pauca proponam. C u ltu i h u m an ita tiq u e C hristianae san e proxim us fu it Graeco ru m cultus. Ex cuius th esau ro im a eaque p raestan s notio „gra tia e in fero ru m “ (χθόνία χάρις) om nim o e st om issa. A t poe ta e G raeci: A eschylus (Septem , 702), E uripides (Heracles, 1021 sq.), Sophocles (Oedip. Coi., 1751 sq.) g ratiam a u tu m a n t vim heroum , q u a O rci dii ad hom ines iuvandos u tu n tu r. Vis illa in fero ru m beneficium est in teg ru m atq u e gratu itu m . Qua re co n sid erata A uctoris expositio, qu am de an tiq u o ru m placitis in q u aestio n e g ratiae fecerat, c erte p len io r esset et v e rita ti magis consentanea.
T um in V etere tu m in Növo T estam ento A uctorem non sa tis persp exisse doctrin am de g ra tia C hristi saepe aliis term inis exprim i, praecip u e vero „PN EU M A TIS“ voce, iam indicavi. A p u d P a u lu m ip su m sum m a m o ru m C h ristian i donum est Spi ritu s: „ F ru ctu s au tem S p iritu s est: caritas, gaudium , pax, p a tien tia, benignitas, bonitas, longanim itas, m ansuetudo, fides, m odestia, continentia, castitas“ (Gal. 5, 22 sq). A d statum C hri s tia n i n essario p e rtin e b a t accipere S p iritu m Sanctum . U t g ra ve m om entu m s ta tu s g ratiae C hristian i hom inis perpendatur, m u ltu m con fert P a u li p ro n u n tia tu m : C hristum tam quam sp iri
tu m vivificantem u n u m quem que, q u i eum possidet, vivum si- m u lq u e σώμα πνευματικήν facere (1 Cor. 15, 44 sq). N ihilne de g ra tia in n u u n t term in i biblici: vita, san ctitas, iu stitia etc?
M agis adhuc a vero d isc re p at p la d to ra m , quae de g ra tia aevo A postolos p ro x im e su b séq u en te h a b e b a n tu r, descriptio. Q uod C h ristian i p rim a ev i om nia in s a lu te adipiscenda p rio ri Sm ae T rin ita tis actioni a ttrib u e ra n t. D eum a p p e lla ru n t P a tre m , g ra tia m a C h risti R edem ptione, q u i in s ta r corporis D eum hom i- n esqu e in Ecclesia ooniungit, s tric te d epen dere adm iserun t. (Ign., Eph. 7, 2) cete ra q u e heic om ittam , sed sta tu i g ra tia e in hom ine insistam .
Om nia, q u ae a R edem ptione originem d u c u n t, esse g ra tia m sc rip ta P a tru m A postolicoram tê sta n tu r. In form u lis sa lu ta tio n u m om nia bona n o vae v ita e religiosae g ra tia e nom ine v e n iu n t (Cf. Clem. 1 Cor, in tr.; Ign., Sm. 12, 2; Rom. intr.). Q ui P a tre s Ecclesiam g ratiis re p le ta m esse docent (Ign. T rail, intr.). C lem ens R om anus anim aś C hristifid elium S p iritu sanc to esse p len as docet (1 Clem. 2, 2). In accipiendo E vangelic m axim i est m om en ti S p iritu m sa n ctu m accipere (Barn. 1, 3). Ipse S p iritu s san ctu s fu n d am e n tu m est, quo C hristiani agere p ossint (Ign. Eph. 10, 3; M agn. 1, 2; 13, 1 sq.). V ita secundum S p iritu m a ltio r est, n em p e su p e m a tu ra lis (Ign. M agn. 3, 2). PN EUM A v in cu lu m e s t actuosum , quod fideles u niversos in im um co rp u s coalescere facit, quod p a te t ex form ula: iv πνεύματι
(Ign. Rom. 9, 1; 14, 17).
N eque sociales g ra tia e p ro p rie ta te s p r a e te rm ittu n t P a tre s 'A postolid, u t v. gr. un io n em g eneris h u m an i cum Deo im m e d iatam . Secundum C lem entem R om anum Ecclesia cen tru m est sa n ctita tis to tiu s m undi. B a m a b a e ep istula sim p liciter Eccle siam vocat san ctam (14, 7 sq.). S ecundum P asto rem H erm ae to tiu s creationis c en tru m e st Ecclesia, u tp o te g ratiis afflu ens (Vis. 1, 6; 2, 4, 1). V ita d en iq ue C h ristian o ru m sim ul cum R edem ptione in itiu m o rd itu r (Ign. M agn. 9, 1).
E n specim en e x ig u u m eorum , q u ae re v e ra P a tre s A posto l i d de g ra tia senserint. Q uae duobus g en eralio ribu s p ra e sta n t
sen ten tiis: a) g ra tia m indolem so d a le m p ra e se fe rre e t totum genus h u m an u m p e n e tra re , b) v ita m g ratiae m agna pollere ac- tu o sitate in m o rib u s in stru en d is (Cf· D r R osłąn W ladislaw, Die G ru n d b eg riffe d e r G nade n ach d e r L e h re d e r Apost. V äter, Theol. Q u artalsch r. T ü b in g en 119 J a h rg . 1938).
Q uae cum ita sin t, si to tu s d o ctrin ae rev elatae de gratia th e sa u ru s p en itiu s esset consideratus, — u t opinor — dogmatis g ra tia e h isto ria a lite r ex h ib eri po tu isset e t ita quidem , u t scien- tiae p rindipiis e t p o stulatis m agis fu isset consentanea. Librum h u n c legens d ilig en ter, n u m sta b ilita e fu n d am entales gratiae C h ristian ae notiones essent, quaesivi, sed fru stra .
S um m a g ra tia e d o c trin a specim inis in s ta r ea est certo, q u am s. Thom as A q uinas concinnavit, u tp o te quae ab homine incipiens to ta m d o ctrin am com plectatur.
U num re sta t. L ib ro ru m d e g ra tia tra c ta n tiu m elenchus in n o n n u llis d e fid t: d e s u n t op era m ag n i m om enti, u t v. gr. Bon- w etsch N., Z u r G eschichte des B egriffs d e r G nade in d e r alten K irche, T ub in g en 1921; S tu fle r J. S. J., D e Deo o p é ra n te (Tho m ae doctrina), O eniponte 1923; Z ieliński T., C haris and Chari tés, art. T he Classical Q u a rte rly 18 (1924) etc.
Q uid p ra e p rim is in scientia prom ovenda v a le a t hic liber de h isto ria dogm atis g ratiae, consistere m ihi v id e tu r in expo nendo, quom odo d o c trin a de g ra tia s it evoluta. P ro p ria investi gandi inethodo ad h ib ita e t arg u m en to ingeniosissim e aestim ato o rtu m est opus, quod ad h isto ria m dog m atum excolendam m u l tu m co n fe rre potest.
Wladyslam Roslan
JÓ Z E F IW A NICK I, Dedukcja naturalna i logistyczna
W arszaw a, 1949, s_ 164. N akładem Polskiego Tow arzystw a Teo logicznego w W arszawie.
Ce liv re tra ite de la d édu ctio n n a tu re lle e t logistique. À l ’h e u re actu elle nous avons p lu sieu rs m éthodes formalisées d e la deduction. Les étu d es d e M. J. Iw anicki font com parer
