Stan i trendy rozwoju w zakresie produkcji i wykorzystania funkcjonalnej w kontekście prawnym

Elżbieta Zębek, Beata Szwejkowska

Stan i trendy rozwoju w zakresie

produkcji i wykorzystania

funkcjonalnej w kontekście

prawnym

Studia Prawnoustrojowe nr 24, 207-220

2014

B e a ta S zw ejk ow sk a *

E lż b ie ta Zębek**

* K a te d r a A g ro te c h n o lo g ii i Z a r z ą d z a n ia P r o d u k c ją R o ś lin n ą W y d ział K s z ta łto w a n ia S ro d o w is k a i R o ln ic tw a U W M ** K a te d r a K r y m in a lis ty k i i K ry m in o lo g ii W y d ział P r a w a i A d m in is tra c ji U W M

Stan i trendy rozwoju w zakresie produkcji

i wykorzystania żywności funkcjonalnej

w kontekście prawnym

Wstęp

C e le m n in ie js z e g o a r t y k u ł u j e s t p r z e d s ta w ie n ie n a p o d s ta w ie a k tó w p r a w n y c h o ra z l i t e r a t u r y s t a n u i tr e n d ó w z m ia n w z a k r e s ie p ro d u k c ji i w y k o r z y s ta n ia ży w n o ści fu n k c jo n a ln e j w a s p e k c ie o rg a n iz a c y jn y m i p r a w ­ n y m U n ii E u ro p e js k ie j i P o lsk i. W w y n ik u ro z w o ju c y w ilizacy jn eg o i w z r o s tu liczb y m ie s z k a ń c ó w n a Z ie ­ m i w z r a s ta ró w n ie ż z a p o trz e b o w a n ie n a żyw ność. W z w ią z k u z m a s o w ą p ro d u k c ją a r ty k u łó w ży w n o ścio w y c h , c z ęsto p o le g a ją c ą n a w y so k im s to p n iu ic h p r z e tw o r z e n ia i m o d y fik o w a n ia , n ie z a w sz e z a w ie r a ją o n e o d p o w ie d n ie s k ła d n ik i odżyw cze. Z a is tn ia ła z a te m p o tr z e b a w p ro w a d z e n ia r e g u la c ji p r a w ­ n y c h d o ty c z ą c y c h ja k o ś c i i b e z p ie c z e ń s tw a ży w n o ści n ie z a le ż n ie od m ie jsc a je j p o w s ta w a n ia i p r z e tw a r z a n ia . W s y s te m ie p r a w a U n ii E u ro p e js k ie j i s t n i e ­ je s p ó jn e p ra w o ży w n o ścio w e, o k re ś lo n e w ro z p o rz ą d z e n iu (W E ) n r 1 78/2002 P a r l a m e n t u E u ro p e js k ie g o i R a d y z d n ia 28 s ty c z n ia 2 0 0 2 r., u s ta n a w ia ją c y m ogó ln e z a s a d y i w y m a g a n ia , p o w o łu ją c y m E u r o p e js k i U r z ą d ds. B e z p ie c z e ń ­ s tw a Ż y w n o ści o ra z o k re ś la ją c y m p ro c e d u ry w z a k r e s ie b e z p ie c z e ń s tw a ży w ­ n o ś c i1. W a r t. 2 c y to w a n e g o r o z p o r z ą d z e n ia z d e fin io w a n o ż y w n o ść ja k o „ja­ k ie k o lw ie k s u b s ta n c je lu b p r o d u k ty , p rz e tw o rz o n e , częściow o p rz e tw o rz o n e lu b n ie p rz e tw o rz o n e , p rz e z n a c z o n e do sp o ż y c ia p rz e z lu d z i lu b k tó ry c h sp o ­ ży c ia p rz e z lu d z i m o ż n a się sp o d z ie w a ć ”. N a p o s ta w ie p o w y ższej d e fin ic ji

m o ż n a s tw ie rd z ić , iż g łó w n y m k r y te r iu m k w a lifik a c ji d a n e j s u b s ta n c ji czy p r o d u k tu ja k o ży w n o śc i j e s t ic h „ p rz e z n a c z e n ie do sp o ż y c ia p rz e z lu d z i”. P rz y c zy m c h o d z i t u t a j o p r z e z n a c z e n ie n a d a n e p rz e z p o d m io t, k tó r y w p ro w a d z ił d a n y p r o d u k t czy s u b s ta n c ję do o b ro tu . K r y te r iu m to j e s t u z u p e łn io n e p rz e z w s k a z a n ie , że ż y w n o śc ią s ą t a k ż e te w s z y s tk ie p r o d u k ty i s u b s ta n c je , „ k tó ­ r y c h sp o ż y c ia p rz e z lu d z i m o ż n a się sp o d z ie w a ć ”. D o ty czy to s y tu a c ji, g d y d a n y p r o d u k t m o że m ie ć z a ró w n o z a s to s o w a n ie spo ży w cze j a k i n ie sp o ży w - cze. M a to p e łn ić d o d a tk o w ą fu n k c ję o c h ro n n ą , w y s ta rc z y b o w ie m p o te n c ja l­ n a m o żliw o ść sp o ż y c ia d a n e g o p r o d u k tu czy s u b s ta n c ji p rz e z lu d z i, b y z o s ta ły o n e o b ję te w y m o g a m i i k o n tr o lą p r z e w id z ia n ą w k ra jo w y c h i e u r o p e js k ic h r e g u la c ja c h p ra w n o ż y w n o śc io w y c h . M ożliw ość t a p o w in n a z a ś b y ć o c e n ia n a p rz e z p r y z m a t ra c jo n a ln o ś c i p rz e c ię tn e g o u ż y tk o w n ik a ( p r z e d s ię b io r s tw a spożyw czego, k o n s u m e n ta fin a ln e g o ). J e ś l i z a te m d a n a s u b s ta n c ja m o że być — z ra c jo n a ln e g o p u n k t u w id z e n ia — u ż y ta z a ró w n o do celów spożyw czych, j a k i in n y c h celó w p rz e m y s ło w y c h (n p . olej p a lm o w y ), m u s i s p e łn ia ć s t a n d a r ­ d y b e z p ie c z e ń s tw a i ja k o ś c i s ta w ia n e śro d k o m sp o ży w c zy m , p r z y n a jm n ie j do c z a s u w y k a z a n ia ic h p o zasp o ży w cz eg o p r z e z n a c z e n ia 2.

W c e lu z a c h o w a n ia b e z p ie c z e ń s tw a ży w n o ści ro z p o r z ą d z e n ie W E n r 178/ 2 0 0 2 o k r e ś la s y s te m fu n k c jo n o w a n ia p r a w a ży w nościow ego. P o d a je ogólne za sa d y , ta k ie ja k : z a s a d a a n a liz y r y z y k a , z a s a d a o stro ż n o śc i, z a s a d a o c h ro n y in te r e s ó w k o n s u m e n tó w o ra z z a s a d a p rz e jrz y s to ś c i, s łu ż ą c e re a liz a c ji p o d s ta ­ w ow ego ce lu , ja k im j e s t s k u te c z n y p o zio m o c h ro n y z d ro w ia i ży cia lu d z i o ra z in te r e s ó w k o n s u m e n tó w (ży w n o ści) p r z y u w z g lę d n ie n iu s p ra w n e g o f u n k c jo ­ n o w a n ia w e w n ę trz n e g o r y n k u U E ( a r t. 5). D u ż e z n a c z e n ie d la z a c h o w a n ia b e z p ie c z e ń s tw a ż y w n o ści m a z a s a d a o stro ż n o śc i. P o le g a o n a n a ty m , że w sz c z e g ó ln y c h o k o lic z n o śc ia c h - je ż e li po d o k o n a n iu o ce n y d o s tę p n y c h in fo r­ m a c ji stw ie rd z o n o n ie b e z p ie c z e ń s tw o z a is tn ie n ia s k u tk ó w s z k o d liw y c h d la z d ro w ia , a le n a d a l b r a k u je p ew n o śc i n a u k o w e j - w o c z e k iw a n iu n a d a lsz e in fo rm a c je n a u k o w e u m o ż liw ia ją c e b a rd z ie j w s z e c h s tro n n ą o cenę ry z y k a m o g ą z o sta ć p rz y ję te ty m c z a so w e ś ro d k i z a r z ą d z a n ia ry z y k ie m , k o n ie c z n e do z a p e w ­ n ie n ia w y so k ie g o p o z io m u o c h ro n y z d ro w ia o k re ś lo n e g o w e W sp ó ln o c ie . Ś ro d k i te p o w in n y b y ć p ro p o rc jo n a ln e i n ie b a rd z ie j re s tr y k c y jn e d la h a n d lu , n iż j e s t to w y m a g a n e do z a p e w n ie n ia w y so k ieg o p o z io m u o c h ro n y z d ro w ia o k re ślo n e g o w U E , z u w z g lę d n ie n ie m w y k o n a ln o ś c i te c h n ic z n e j i e k o n o m ic z ­ n e j o ra z in n y c h c z y n n ik ó w u z n a w a n y c h z a s to s o w n e w ro z w a ż a n e j s p r a w ie ( a r t. 7). P r z e p is y te z o s ta ły im p le m e n to w a n e do p r a w o d a w s tw a p o lsk ie g o 3.

2 A. Szymecka-Wesołowska (red.), Bezpieczeństwo żywności i żywienia. Komentarz, Lex a Wolters Kluwer business, Warszawa 2013, s. 56-57; zob. także: P. Czechowski, A. Niewiadom­ ski, Tendencje rozwoju polskiego prawa rolnego w związku z uzyskaniem członkowstwa w Unii Europejskiej, „Studia Iuridica Agraria” 2009, t. 7, s. 30-44; A. Oleszko, B. Jeżyńska, R. Pastusz­ ko, Prawo żywnościowe - zbiór przepisów, Zakamycze 2005.

3 Ustawa z dnia 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r., nr 136, poz. 914 ze zm.) - dalej jako u.b.ż.ż.

W y so k ą z a w a r to ś c ią i k o r z y s tn y m d la z d ro w ia z e s ta w e m s k ła d n ik ó w o d ży w c zy ch c h a r a k te r y z u je się tzw . ży w n o ść f u n k c jo n a ln a . W h is to r ii ro z w o ­ j u c y w iliz a c ji n a js ta r s z y m i p r z y k ła d a m i te g o ty p u ży w n o ści b y ły n a s io n a , ow oce (n p . o rz e ch y ) o ra z m ię so s u s z o n e n a sło ń c u lu b p ie c z o n e w o g n isk u . K o n c e p c ja ż y w n o ści fu n k c jo n a ln e j w y w o d zi się z tr a d y c ji filozoficznej W sc h o ­ d u . N a r y n k u w ty m w z g lę d z ie p rz o d o w a ła J a p o n ia , g d zie ju ż w l a t a c h 80. u b ie g łe g o s tu le c ia z a p o c z ą tk o w a n o b a d a n ia , a k ilk a l a t p ó ź n ie j w p ro w a d z o n o o d p o w ie d n ie re g u la c je p r a w n e i ro z p o c z ę to p ro d u k c ję ży w n o ści fu n k c jo n a ln e j n a s k a lę p rz e m y s ło w ą . O b e c n ie w k r a ja c h w y so k o ro z w in ię ty c h ży w n o ść fu n k c jo n a ln a r e p r e z e n to w a n a j e s t p rz e z lic z n e p r o d u k ty o trz y m y w a n e p o ­ w s z e c h n ie , s p e łn ia ją c e z ró ż n ic o w a n e o c z e k iw a n ia k o n s u m e n tó w , a r y n e k tej ży w n o ści ro z w ija się szy b k o . P o w s ta ją w y s p e c ja liz o w a n e firm y w s p ó łp r a c u ją ­ ce z o ś ro d k a m i n a u k o w y m i w c e lu p r o je k to w a n ia i w d r a ż a n ia do p ro d u k c ji n o w y c h ro d z a jó w ży w n o ści fu n k c jo n a ln e j. W ie lk ie k o m p a n ie b r a n ż y sp o ż y w ­ czej w e w s p ó łp ra c y z p rz e m y s łe m fa rm a c e u ty c z n y m p rz y g o to w u ją g lo b a ln e s tr a te g ie i w p ro w a d z a ją p r o d u k ty n a r y n k i ś w ia to w e . W a rto ść o g ó ln o ś w ia to ­ w ego r y n k u ży w n o śc i fu n k c jo n a ln e j lic z o n a j e s t w s e tk a c h m ilia rd ó w d o la ­ rów , a te m p o w z r o s tu ro c z n ie s ię g a 20% (w z a k r e s ie te j d y n a m ik i p rz o d u je J a p o n ia ) . W S ta n a c h Z je d n o c z o n y c h A m e ry k i s z a c u je się, że p ra w ie p o ło w a ży w n o ści k u p o w a n a j e s t z p o w odów z d ro w o tn y c h , a w n a jb liż s z e j p rz y sz ło śc i ż y w n o ść f u n k c jo n a ln a b ę d z ie s t a n o w i ł a p o ło w ę c a łe g o r y n k u ż y w n o śc i (ok. 2 5 0 m ld d o laró w ). G łó w n e k a te g o r ie ży w n o ści fu n k c jo n a ln e j w E u ro p ie to n a b ia ł (50% o b ro tu ) i p r o d u k ty zbożow e (30% ), n a to m ia s t w U S A i J a p o n ii n a p o je (60% ), p r o d u k ty zbożow e (20% ) o ra z w y ro b y c u k ie rn ic z e (15% )4.

W E u ro p ie s t a n p r a w n y ży w n o ści fu n k c jo n a ln e j n ie j e s t je s z c z e do k o ń c a u re g u lo w a n y , p o m im o że ju ż w 1996 r. K o m is ja E u r o p e js k a z a c z ę ła zlecać w k r a ja c h U n ii p o d s ta w o w e b a d a n ia d o ty c z ą c e te g o r o d z a ju ży w n o ści o ra z d o k o n y w a ć w s k a z a ń co do k r y te r ió w i k ie r u n k ó w je j w d r a ż a n ia . I s to tn ą c z ę śc ią p r o g r a m u by ło i n a d a l p o z o sta je u k ie r u n k o w a n ie i ro z w in ię c ie w sp ó ł­ p r a c y m ię d z y r ó ż n y m i o ś r o d k a m i n a u k o w y m i i p r o d u c e n ta m i ż y w n o śc i w k r a ja c h c z ło n k o w sk ic h w c e lu u s t a l e n i a d o b rej p r a k ty k i p ro d u k c y jn e j. W o s ta tn im c z a sie w S zw e cji p r z e d s ta w io n o p ro p o zy cje m o d y fik a c ji u n ijn e g o p r a w a ż y w n o ścio w eg o , u w z g lę d n ia ją c e k a te g o r ię ż y w n o śc i fu n k c jo n a ln e j, u ś c iś la ją c e p o ję c ia i w y m a g a n ia d la te g o ty p u p r o d u k tó w sp o ży w czy c h . W p ra w o d a w s tw ie p o ls k im i u n ijn y m p o jęcie ży w n o ści fu n k c jo n a ln e j n ie zo­ s ta ło d o ty c h c z a s z d e fin io w a n e . T ylko część ży w n o ści fu n k c jo n a ln e j, k t ó r ą s t a ­ n o w ią ś ro d k i spo ży w cze sp e c ja ln e g o p rz e z n a c z e n ia (tzw . P A R N U T S ), m a ju ż u r e g u lo w a n y u n ijn y s t a t u s p r a w n y o k re ś lo n y w d y re k ty w ie P a r l a m e n t u E u ­ ro p e jsk ie g o i R a d y 2 0 0 9 /3 9 /W E z d n ia 6 m a ja 2 0 0 9 r. w s p r a w ie śro d k ó w

4 Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 23 grudnia 2002 r. w sprawie środków spożyw­ czych specjalnego przeznaczenia żywieniowego (Dz.U. z 2003 r., nr 239, poz. 2050).

sp o ży w czy c h sp e c ja ln e g o p r z e z n a c z e n ia ż y w ien io w eg o 5, a w p ra w o d a w s tw ie p o ls k im w u s ta w ie o b e z p ie c z e ń s tw ie ży w n o ści i ż y w ie n ia . W m y śl a r t. 3 p k t 43 u .b .ż .ż ś ro d e k sp o ży w czy sp e c ja ln e g o p r z e z n a c z e n ia ży w ien io w eg o to ś ro d e k spożyw czy, k tó r y ze w z g lę d u n a s p e c ja ln y s k ła d lu b sp o só b p rz y g o to ­ w a n ia w y ra ź n ie ró ż n i się od śro d k ó w sp o ży w czy ch p o w sz e c h n ie s p o ż y w a n y c h i zg o d n ie z in fo rm a c ją z a m ie sz c z o n ą n a o p a k o w a n iu j e s t w p ro w a d z a n y do o b ro tu z p rz e z n a c z e n ie m do z a s p o k a ja n ia szczeg ó ln y ch p o trz e b żyw ieniow ych:

a) osób, k tó ry c h p ro c e sy t r a w ie n ia i m e ta b o liz m u s ą z a c h w ia n e lu b osób, k tó r e ze w z g lę d u n a s p e c ja ln y s t a n fizjo lo g iczn y m o g ą o d n ie ść szczeg ó ln e k o rz y śc i z k o n tro lo w a n e g o sp o ż y c ia o k re ś lo n y c h s u b s ta n c ji z a w a r ty c h w ży w ­ n o śc i - t a k i ś r o d e k sp o ży w czy m oże b yć o k r e ś la n y ja k o „ d ie te ty c z n y ”;

b) z d ro w y c h n ie m o w lą t i m a ły c h d zieci w w ie k u od r o k u do 3 la t.

A k te m w y k o n a w c z y m do c y to w a n e j u s ta w y w z a k r e s ie te g o r o d z a ju ży w ­ n o śc i j e s t r o z p o r z ą d z e n iu M i n i s t r a Z d ro w ia z d n ia 26 k w ie tn ia 2 0 0 4 r. w s p r a w ie śro d k ó w sp o ży w czy ch s p e c ja ln e g o p rz e z n a c z e n ia ż y w ien io w eg o 6.

Trendy zm ian w produkcji ży w n o ści funkcjonalnej

Z a c h o d z ą ce b a rd z o szy b k o p r z e m ia n y e k o n o m ic z n e , s o c ja ln e i k u ltu r o w e o ra z w z r a s ta ją c e z a g ro ż e n ie c h o ro b a m i c y w iliz a c y jn y m i, t a k im i ja k : n a d c i­ ś n ie n ie tę tn ic z e , m ia ż d ż y c a , z a b u r z e n ia u k ła d u k r ą ż e n ia p ro w a d z ą c e do z a ­ w a łu s e r c a lu b u d a r u m ó z g u , c u k rz y c a , m a r s k o ś ć w ą tro b y i n o w o tw o ry 7, sp o w o d o w ały d y n a m ic z n y rozw ój now ego r y n k u ży w n o ścio w eg o , d o s to s o w a ­ n eg o do c o ra z to w ię k sz y c h , z ró ż n ic o w a n y c h w y m a g a ń i p o trz e b w s p ó łc z e s n e ­ go k o n s u m e n ta . N ie je d n o k r o tn ie w p ły w n a te z m ia n y m a ją ta k ż e z a k a z y św ia to p o g lą d o w e o ra z ży w ie n io w e p rz y z w y c z a je n ia re g io n a ln e . Z a c h o d z ą ce z m ia n y w p ły n ę ły n a s ty l ży c ia w sp ó łc z e sn e g o c z ło w ie k a , n ie z a w sz e je d n a k k o r z y s tn ie ze z d ro w o tn e g o p u n k t u w id z e n ia . A b y z a p o b ie c n ie b e z p ie c z n y m c h o ro b o m i n ie w ła ś c iw y m n a w y k o m ży w ie n io w y m , p o s z u k u je się s k u te c z ­ n y c h m e to d p rz e c iw d z ia ła n ia . W w ie lu k r a ja c h p o d ję to n a s z e r o k ą s k a lę p ro d u k c ję ży w n o śc i o p a rte j n a p r o d u k ta c h p o c h o d z e n ia ro ślin n e g o .

W ie lu a u to ró w p o d k re ś la , że n a d y n a m ic z n y rozw ój r y n k u ż y w n o ścio w e­ go is to tn y w p ły w m ia ły ta k ie c z y n n ik i, j a k 8:

5 Dz.Urz. L 124/21 z 20 maja 2009 r. - dalej jako dyrektywa 2009/39/WE. 6 Dz.U. z 2004 r., nr 104, poz. 1094.

7 M. Kiedrowski, Żywność funkcjonalna - charakterystyka, trendy perspektywy, „Poradnik Medyczny” 2007, nr 127 (3), s. 407-416.

8 P. Cygan, W. Waszkiewicz-Robak, F. Swiderski, Żywność funkcjonalna. Przyszłość, per­ spektywy, trendy, „Przemysł Spożywczy” 2003, nr 12, s. 32-36; E. Lange, Produkty owsiane jako żywność funkcjonalna. Żywność, „Nauka. Technologia. Jakość” 2010, nr 3 (70), s. 7-24; K. Kry­ gier, Żywność funkcjonalna - żywność XXI wieku, „Przemysł Spożywczy” 2002, nr 12, s. 32-36.

• w z ro s t z a tr u d n ie n ia k o b iet;

• z w ię k s z a ją c a się lic z b a g o s p o d a rs tw d o m o w y ch je d n o - lu b d w u osobow ych; • c o ra z w ię k sz y u d z ia ł w p o p u la c ji osób w p o d e sz ły m w ie k u ;

• w ię k s z y s t a t u s z a m o ż n o śc i s p o łe c z e ń s tw a , sz c z e g ó ln ie w k r a ja c h u p r z e m y ­ sło w io n y ch , u m o ż liw ia ją c y z a k u p d ro ż sz e j ży w n o śc i o w y ższej ja k o śc i; • w a r u n k i g o s p o d a r s tw d o m o w y ch s p rz y ja ją c e n a s y c e n iu s p r z ę te m u ł a t w i a ­

ją c y m p rz y g o to w y w a n ie p o siłków ;

• z w ię k s z a ją c y się u d z ia ł ż y w n o ści s p o ż y w a n e j p o z a d o m e m w r a m a c h ró ż ­ n y c h fo rm ż y w ie n ia zbiorow ego;

• z w ię k s z e n ie p o p u la rn o ś c i ży w n o ści p rz e z n a c z o n e j do p o d ja d a n ia p o m ię d z y g łó w n y m i p o s iłk a m i (tzw . p rz e k ą s k i);

• c z ę s ts z e p o d ró ż e z w ią z a n e ze z m ia n ą sp o so b u s p ę d z a n ia w o ln eg o c z a s u o ra z d u ż ą ru c h liw o ś c ią zaw o d o w ą , s p rz y ja ją c e p o z n a w a n iu p o tr a w p o c h o ­ d z ą c y c h z in n y c h o b s z a ró w k u ltu ro w y c h ;

• z w ię k s z e n ie p o p y tu k o n s u m e n tó w n a ż y w n o ść g o to w ą , p r o d u k o w a n ą m e to ­ d a m i p rz e m y sło w y m i, p rz e z n a c z o n ą do b e z p o ś re d n ie g o sp o ż y c ia lu b po k r ó tk ie j o b ró b ce te rm ic z n e j.

O f e r ta p r z e m y s łu ży w n o ści fu n k c jo n a ln e j p o w in n a u w z g lę d n ia ć ró w n ie ż z w ię k s z a ją c ą się św ia d o m o ść k o n s u m e n tó w , że ja k o ś ć ży cia i s t a n z d ro w ia z a le ż ą m .in . od s p o s o b u o d ż y w ia n ia i c z y sto śc i ś ro d o w is k a . O b se rw o w a n e n ie k o r z y s tn e z m ia n y s ty lu ży cia p r z y je d n o c z e s n y m w z ro śc ie św ia d o m o śc i z d ro w o tn e j k o n s u m e n tó w o ra z d ą ż e n ie do u t r z y m a n ia d o b reg o s t a n u z d ro ­ w ia , w ty m n p . s p o w o ln ie n ia p ro c e só w s t a r z e n i a p rz y c z y n iły się do z w ię k s z e ­ n ia p o p y tu n a p r o d u k ty o s p e c ja ln ie z a p ro je k to w a n y m s k ła d z ie , w y k a z u ją c e k o rz y s tn e , u d o k u m e n to w a n e o d d z ia ły w a n ie z d ro w o tn e , a je d n o c z e ś n ie c h a ­ r a k te r y z u ją c e się w y s o k ą ja k o ś c ią s e n s o r y c z n ą i w y g o d ą w s to s o w a n iu . P r o ­ d u k ty te g o r o d z a ju s ą (i p o w in n y być) c e n n y m u z u p e łn ie n ie m z ró w n o w a ż o n ej i u ro z m a ic o n e j d ie ty w o d ż y w ia n iu się lu d z i.

Ż y w n o ść f u n k c jo n a ln a to p r o d u k ty spo ży w cze s p e c ja ln ie z a p ro je k to w a n e o n a b y ty m i u d o w o d n io n y m k o rz y s tn y m o d d z ia ły w a n iu n a o rg a n iz m czło w ie­ k a , a w k o n s e k w e n c ji n a je g o zd ro w ie . P ro d u k to m ty m p r z y p is u je się rolę w s p o m a g a ją c ą o rg a n iz m w u tr z y m y w a n iu d o b rej k o n d y c ji fiz y czn ej, p s y ­ ch ic z n e j o ra z p o m o c n ic z ą w z a p o b ie g a n iu , a n a w e t le c z e n iu n ie k tó r y c h sc h o ­ rz e ń , p o n a d e fe k t w y n ik a ją c y z n a t u r a l n e j w a rto ś c i o d ży w czej9. U le p s z o n a ja k o ś ć z d ro w o tn a ż y w n o ści fu n k c jo n a ln e j w y n ik a g łó w n ie z o b ecn o ści w jej s k ła d z ie s u b s ta n c ji b io a k ty w n y c h , s ty m u lu ją c y c h p o ż ą d a n y p rz e b ie g p ro c e ­ sów m e ta b o lic z n y c h , a ta k ż e z o p ty m a ln e j p ro p o rc ji fizjo lo g iczn ie o d p o w ie d ­ n io d o b r a n y c h , c z ę s to s y n e r g is ty c z n ie o d d z ia łu ją c y c h s k ła d n ik ó w o d ż y w ­ c z y c h . B io a k ty w n e s k ł a d n i k i ż y w n o ś c i f u n k c jo n a ln e j, k t ó r e k o r z y s tn ie w p ły w a ją n a z d ro w ie , to p rz e d e w s z y s tk im b ło n n ik p o k arm o w y , o lig o sa c h a ry

dy, p o life n o le , b ia łk a , a m in o k w a sy , p e p ty d y , n ie n a s y c o n e k w a s y tłu sz c z o w e , glikozydy, w ita m in y (sz c z e g ó ln ie C i E ), k o e n z y m Q, flaw o n o id y , a n to c y ja n y , s u b s ta n c je m a ją c e c h a r a k t e r a n ty o k s y d a n tó w , s k ła d n ik i m in e r a ln e , c h o lin a , le c y ty n a , L - k a r n ity n a , b a k te r ie f e r m e n ta c ji m le k o w e j, s u b s ta n c je fito ch e- m ic z n e , p ro b io ty k i itp . N a jb o g a ts z y m ź ró d łe m ty c h s k ła d n ik ó w s ą ro ś lin y k a p u s tn e , strą c z k o w e , o le is te , w a rz y w a i ow oce. Ic h z n a c z e n ie z d ro w o tn e p o le g a n ie ty lk o n a w ła śc iw o śc ia c h p rz e c iw u tle n ia ją c y c h , a le ta k ż e u c z e s tn i­ c z e n iu w w ie lu p ro c e s a c h m e ta b o lic z n y c h w z m a c n ia ją c y c h u k ła d im m u n o lo - g ic z n y 10.

N a p o d s ta w ie n a jn o w s z y c h , św ia to w y c h b a d a ń i d o ś w ia d c z e ń n a u k o w y c h w d ro ż o n o do p ro d u k c ji k ilk a s e t ro d z a jó w ży w n o ści z a lic z a n e j do ż y w n o ści f u n k c jo n a ln e j i d ie te ty c z n y c h śro d k ó w spożyw czych. W te c h n o lo g ii te g o ty p u w a ż n ą ro lę o d g ry w a ją ró w n ie ż s u b s ta n c je d o d a tk o w e , k tó r e w p ły w a ją n a t e k s t u r ę , ja k o ś ć s e n s o ry c z n ą o ra z p r z e d łu ż a ją trw a ło ś ć . S u b s ta n c je w z b o g a ­ c a ją c e i b io a k ty w n e s k ła d n ik i w y k o rz y s ty w a n e g łó w n ie w p ro d u k c ji ży w n o ści fu n k c jo n a ln e j, m in im a ln ie p rz e tw o rz o n e j, p ro d u k o w a n e s ą w e d łu g n a jn o w ­ sz y c h m e to d i sy s te m ó w z z a s to s o w a n ie m te c h n o lo g ii k o m b in o w a n y c h i w y ­ k o r z y s ta n ie m te rm o o d p o rn y c h o p a k o w a ń 11. J e d n a k ż e d u ż ą g r u p ę ży w n o ści f u n k c jo n a ln e j s ta n o w ią p ó łp ro d u k ty i p o tr a w y go to w e, u tr w a la n e m e to d ą o b ró b k i te rm ic z n e j w n is k ic h lu b w y so k ic h t e m p e r a tu r a c h , w c z a sie s u s z e n ia lu b p o p rz e z z a s to s o w a n iu e k s t r u z j i 12 i e k s p a n d o w a n ia 13. W iele k o n tro w e rs ji b u d z i n a t o m i a s t s to s o w a n ie tłu s z c z ó w s m a ż a ln ic z y c h w ży w n o ści w y g o d n e j, a z w ła s z c z a w ż y w n o ści ty p u f a s t fo o d .

N a le ż y o d ró ż n ia ć t e r m i n „żyw ność f u n k c jo n a ln a ” od sto so w a n e g o dość c z ę sto w li t e r a t u r z e p o lsk ie j p o ję c ia „ d o d a tk i fu n k c jo n a ln e ” o k re ś la ją c e g o z a ró w n o s u b s ta n c je , j a k i s k ła d n ik i d o d a tk o w e w p ły w a ją c e n a p o p ra w ę cech te c h n o lo g ic z n y c h i tr w a ło ś c i p r o d u k tu . W d o k u m e n c ie k o ń c o w y m F U F O S E z 1999 r. p rz y ję to , iż ży w n o ść m o ż e b y ć u z n a n a z a f u n k c jo n a ln ą , je ś li u d o ­ w o d n io n o je j k o r z y s tn y w p ły w n a j e d n ą lu b w ięcej fu n k c ji o r g a n iz m u p o n a d

10 H. Gertig, Żywność, a zdrowie, PZWL, Warszawa 1990; E. Lampart-Szczapa, Nasiona roślin strączkowych w żywieniu człowieka. Wartość biologiczna i technologiczna, „Zeszyty Pro­ blemowe Postępów Nauk Rolniczych” 1997, nr 446, s. 61-81; A. Rutkowski, S. Gwiazda, K. Dąbrowski, Substancje dodatkowe i składniki funkcjonalne żywności, „Agro and Food Tech­ nology”, Czeladź 1997; M. Wiśniewska, E. Malinowska, Zarządzanie jakością żywności. Syste­ my, koncepcje, instrumenty, Difin, Warszawa 2011.

11 D. Górecka, Nowe kierunki produkcji żywności funkcjonalnej i instrumenty jej promocji, „Przemysł Spożywczy” 2007, nr 6, s. 20-25.

12 Przetwarzanie surowców i materiałów pochodzenia biologicznego na cele spożywcze lub paszowe, polegające na ich przetłaczaniu przez ekstrudery pod wysokim ciśnieniem i w wyso­ kiej temperaturze (140-180oC) do komory schładzającej. Ekstruzja poprawia strawność składni­ ków pokarmowych.

13 Procesy ekspandowania żywności polegają na uwolnieniu lub ekspansji gazu wewnątrz produktu, dzięki różnicy ciśnień: wewnętrznego i zewnętrznego. Umożliwia to stworzenie we­ wnętrznej struktury bądź też rozszerzenie lub rozerwanie istniejącej struktur.

e f e k t o d ż y w c z y p o le g a ją c y n a p o p r a w ie s t a n u z d r o w ia , s a m o p o c z u c ia , z m n ie js z e n ia ry z y k a ch o ró b , p o w ro tu do z d ro w ia po p rz e b y ty c h c ię ż k ic h ch o ­ ro b a c h . S p e łn ia ją c w t e n sp o só b o c z e k iw a n ia k o n s u m e n tó w o szcze g ó ln ie w y so k iej św ia d o m o śc i z d ro w o tn e j, s p e c ja ln e p r o d u k ty spo ży w cze o k o r z y s t­ n y m d z ia ła n iu z d ro w o tn y m , z a w ie ra ją c e s u b s ta n c je o d żyw cze lu b n ieo d ży w - cze, a ta k ż e ży w n o ść, z k tó r e j u s u n ię to s k ła d n ik i z d ro w o tn ie n ie p o ż ą d a n e , p o w in n y b y ć s p o ż y w a n e ja k o część c o d z ie n n e j d ie ty i w p ły w a ć n a j e d n ą lu b w ięcej fu n k c ji o r g a n iz m u w sp o só b p o ż ą d a n y i z a m ierzo n y .

Ż y w n o ść f u n k c jo n a ln a m oże b yć z a ró w n o ż y w n o śc ią k o n w e n c jo n a ln ą , j a k i m o d y fik o w a n ą te c h n o lo g ic z n ie , n a to m ia s t su ro w c e do je j p ro d u k c ji c z ęsto s ą o trz y m y w a n e ze s p e c ja ln y c h h o d o w li lu b u p r a w p ro w a d z o n y c h w sp ecy ficz ­ n y c h w a r u n k a c h śro d o w is k a , z u d z ia łe m w y se le k c jo n o w a n y c h o d m ia n i r a s , n ie je d n o k ro tn ie m o d y fik o w a n y c h b io te c h n o lo g ic z n ie , w ty m ró w n ie ż g e n e ­ ty c z n ie . D z ia ła n ia t e p r o w a d z ą do u z y s k a n ia o p ty m a ln e j z a w a rto ś c i w s u r o w ­ c u s k ła d n ik ó w p o ż ą d a n y c h lu b z n a c z n e g o z r e d u k o w a n ia z a w a rto ś c i s k ła d n i­ k ó w n ie p o ż ą d a n y c h . Ż y w n o ść fu n k c jo n a ln ą m o d y fik o w a n ą te c h n o lo g ic z n ie o trz y m u je się z a zw y c zaj w w y n ik u w z b o g a c a n ia w p o sz c z e g ó ln e s u b s ta n c je b io a k ty w n e lu b c a łe ic h k o m p o zy cje o d p o w ie d n io z e s ta w ia n e w s k ła d n ik i re c e p tu ro w e , po w y e lim in o w a n iu lu b z a s to s o w a n iu z a m ie n n ik ó w z w ią z k ó w n ie p o ż ą d a n y c h (tłu s z c z u , c h o le s te ro lu , soli, c u k r u , so d u ), z w ię k s z e n iu biodo- s tę p n o ś c i s k ła d n ik ó w o d ży w c zy ch p rz e z w p ro w a d z e n ie s u b s ta n c ji o d z ia ła n iu s y n e rg is ty c z n y m lu b e lim in u ją c y m s u b s ta n c je a n ty o d ż y w c z e 14.

D z ia ła n ie ży w n o śc i fu n k c jo n a ln e j p o le g a n a p o p ra w ie s t a n u z d ro w ia o ra z sa m o p o c z u c ia i/lu b z m n ie js z e n ia ry z y k a w y s tą p ie n ia ch o ró b . Tego ty p u ży w ­ n o ść m u s i p rz y p o m in a ć tr a d y c y jn ą i w y k a z y w a ć k o r z y s tn e o d d z ia ły w a n ie w ilo śc ia c h , k tó r e - j a k się o c z e k u je - b ę d ą n o r m a ln ie sp o ż y w a n e z d i e t ą 15. N o ś n ik a m i s u b s ta n c ji b io a k ty w n y c h s ą zw y k le g r u p y p ro d u k tó w sp o ż y w ­ czy ch c z ę sto k u p o w a n e i za z w y c z a j r e g u la r n ie k o n s u m o w a n e (p rz e tw o ry m le c z n e , zbożow e, n a p o je ow ocow e, jo g u rty ). Z a p e w n ia to s y s te m a ty c z n e p rz y jm o w a n ie o k re ś lo n y c h ilo śc i s u b s ta n c ji b io a k ty w n y c h . W ty m z a k re s ie w y ró ż n ia s ię n a s t ę p u j ą c e p o d s ta w o w e k i e r u n k i o d d z ia ły w a n ia ż y w n o śc i fu n k c jo n a ln e j, m a ją c e w p ły w n a p o p ra w ę p sy c h o fizy czn eg o k o m fo rtu ży cia k o n s u m e n tó w 16:

• h a m o w a n ie z m ia n d e g e n e ra c y jn y c h u s tr o ju ,

• d z ia ła n ie le c z n ic ze w p rz e b ie g u n ie k tó r y c h sc h o rz e ń ,

14 I. Nadolna, H. Kunachowicz, U. Rutkowska Wzbogacanie żywności - aktualne propozy­ cje krajowe, „Żywność, Żywienie a Zdrowie” 1997, nr 1, s. 31-36.

15 T. Kubiński, Żywność funkcjonalna, „Życie Weterynaryjne” 2010, nr 85(11), s. 932-935; M. Wiśniewska, E. Malinowska, op. cit.

16 K. Szołtysek, S. Dziuba, Właściwości funkcjonalne żywności ekologicznej, „Jurnal of Research and Aplication in Agricultural Engineering” 2006, nr 51 (22), s. 186-181; E. Lange, op. cit., s. 7-24.

• z w ię k s z a n ie p o d a ż y s k ła d n ik ó w o d ż y w c z y c h w s t a n a c h fiz jo lo g ic z n y c h zw ię k sz o n e g o z a p o trz e b o w a n ia ( in te n s y w n y w z ro s t, c ią ż a , o k re s y r e k o n ­ w a le sc e n c ji, sp o rt),

• k o m p o n o w a n ie p ra w id ło w e j d ie ty w sp e c y fic z n y ch s t a n a c h c h o ro b o w y ch (w a le r g ia c h , n ie to le r a n c ji p o k a rm o w e j, c u k rzy cy ),

• p o p r a w a n a s tr o ju i z w ię k s z e n ie w y d o ln o ści p sy c h o fiz y c z n ej o rg a n iz m u . Z n a c z n a część fu n k c jo n a ln y c h p ro d u k tó w spożyw czych m a d z ia ła n ie w ie ­ lo k ie ru n k o w e i m oże być z a lic z a n a je d n o c z e śn ie do w ie lu z w y m ien io n y ch g ru p .

R egu lacje p raw n e UE i P o lsk i w za k resie produkcji

ży w n o ści funkcjonalnej

W l i t e r a t u r z e p r z e d m io tu d u ż o u w a g i p o św ię c a się a s p e k to m p r a w n y m w z a k r e s ie b e z p ie c z e ń s tw a p ro d u k c ji ży w n o ści, w ty m ży w n o ści fu n k c jo n a l­ n e j. O g ó ln e z a s a d y p ro d u k c ji ż y w n o ści n a p o zio m ie u n ijn y m z o s ta ły s fo rm u ­ ło w a n e w ro z p o rz ą d z e n iu W E n r 1 7 8 /2 0 0 2 o b e jm u ją c y m p r z e p is y u s ta w o w e , w y k o n a w c z e i a d m in is tr a c y jn e re g u lu ją c e s p r a w y ży w n o ści w o gólności, a ic h b e z p ie c z e ń s tw o w szc zeg ó ln o ści, z a ró w n o n a p o zio m ie W sp ó ln o ty , j a k i k r a jo ­ w y m . R o z p o rz ą d z e n ie j e s t w y ra z e m g lo b a ln e g o i z in te g ro w a n e g o p o d e jśc ia w re g u la c ji całego ła ń c u c h a p ro d u k c ji i d y s try b u c ji żyw ności (food s u p p ly c h a ­ i n ), k tó r y b ie rz e sw ój p o c z ą te k w p ro d u k c ji ro ln e j, a k o ń c z y się n a d o s ta r c z e ­ n i u g o tow ego p r o d u k tu k o n s u m e n to w i („od p o la do s to łu ”). S w o im z a k r e s e m o b e jm u je w s z y s tk ie e ta p y p ro d u k c ji, p r z e tw a r z a n ia , d y s tr y b u c ji ży w n o ści o ra z p a s z p ro d u k o w a n y c h d la z w ie r z ą t h o d o w la n y c h . O k r e ś la ono w ięc obo­ w ią z k i i z a k r e s o d p o w ie d z ia ln o śc i k a ż d e g o p o d m io tu b ę d ą c e g o u c z e s tn ik ie m te g o ła ń c u c h a : p r o d u c e n tó w p a s z , ro ln ik ó w , hodow ców , p ro d u c e n tó w ż y w n o ­ ści, p rz e tw ó rc ó w , d y s tr y b u to r ó w i in n y c h p o d m io tó w d z ia ła ją c y c h n a r y n k u sp o ży w czy m i p a s z . D e fin iu je z a d a n ia s to ją c e p rz e d in s ty tu c ja m i p u b lic z n y m i p a ń s tw c z ło n k o w sk ic h U E , a ta k ż e p a ń s tw trz e c ic h , u s t a n a w i a p ro c e d u ry p r z e c iw d z ia ła n ia k ry z y s o m i p ro c e d u r y z a r z ą d z a n ia k ry z y so w e g o o ra z p o w o ­ łu je E u r o p e js k i U r z ą d ds. B e z p ie c z e ń s tw a Ż y w n o ści (E u ro p e a n F o o d S a fe ty A u th o r ity - E F S A )17. P r a w o ży w n o ścio w e m a re a liz o w a ć og ó ln e cele d o ty c z ą ­

ce w y so k ieg o p o z io m u o c h ro n y z d ro w ia i ż y cia lu d z i o ra z in te r e s ó w k o n s u ­ m e n tó w , z u w z g lę d n ie n ie m u c z c iw y c h p r a k t y k w h a n d l u ż y w n o śc ią , b io rą c p o d u w a g ę , t a m g d z ie j e s t to w ła śc iw e , o c h ro n ę z d ro w ia i w a r u n k ó w ży cia z w ie rz ą t, z d ro w ia r o ś lin i ś r o d o w is k a n a tu r a ln e g o ( a r t. 7).

I s to tn y m i n s tr u m e n te m s łu ż ą c y m te m u celow i j e s t a n a liz a ry z y k a (risk a n a ly s is ) z d e fin io w a n e g o ja k o „p ro ces s k ła d a ją c y się z tr z e c h p o w ią z a n y c h

17 A. Szymecka-Wesołowska (red.), Bezpieczeństwo żywności i żywienia. Komentarz, Lex a Wolters Kluwer business, Warszawa 2013, s. 26-28.

e le m e n tó w : o c en y r y z y k a , z a r z ą d z a n ia ry z y k ie m i in fo rm o w a n ia o ry z y k u ” ( a r t. 3 p k t 10). A n a liz a ry z y k a w s k a z u je w isto c ie n a sp o só b tw o r z e n ia n o rm i s ta n d a r d ó w p r a w a ży w n o śc io w eg o , p o le g a ją c y n a u w z g lę d n ia n iu n a u k i (o c e n a ry z y k a ) w p ro c e sie tw o r z e n ia śro d k ó w p r a w n y c h w d z ie d z in ie ż y w n o ­ ści (z a r z ą d z a n ie ry z y k ie m ) i p r z e k a z y w a n iu in fo rm a c ji w ty m z a k r e s ie m .in . o p in ii p u b lic z n e j i z a in te r e s o w a n y m p o d m io to m (in fo rm o w a n ie o ry z y k u ). S ta n o w i o n a j e d n ą z z a s a d o g ó ln y c h p r a w a ży w nościow ego. Z a s a d ę a n a liz y ry z y k a k o n k r e ty z u je a r t. 6 u s t. 1 ro z p o rz ą d z e n ia , z g o d n ie z k tó ry m : „W c e lu o s ią g n ię c ia o g ólnego ce lu , ja k im j e s t w y so k i p o zio m o c h ro n y z d ro w ia i życia lu d z k ie g o , p ra w o ż y w n o śc io w e p o w in n o o p ie r a ć się n a a n a liz ie ry z y k a , z w y ją tk ie m s y tu a c ji, w k tó re j n ie j e s t to w ła śc iw e ze w z g lę d u n a o k o liczn o ści lu b c h a r a k t e r ś r o d k a ”. Co do za sa d y , tw o r z e n ie n o r m p r a w a ży w nościow ego, m a ją c y c h n a c e lu o c h ro n ę ży cia i z d ro w ia , p o w in n o o p ie ra ć się n a p r z e p r o w a ­ d z e n iu ro z b u d o w a n e g o p ro c e s u a n a liz y ry z y k a , w ty m n a a n a liz ie b a d a ń n a u k o w y c h . P r o c e d u r a ln e w y ty c z n e z o s ta ły o p ra c o w a n e n a p o zio m ie m ię d z y ­ n a ro d o w y m w p r a c a c h e k s p e r tó w O N Z F o o d a n d A g r ic u ltu r a l O rg a n is a tio n (FAO) o ra z W o rld H e a lth O r g a n is a tio n (W H O )18. I n n y m ró w n ie w a ż n y m i n s tr u m e n te m w z a k r e s ie b e z p ie c z e ń s tw a ży w n o ści j e s t m o n ito ro w a n ie ja k o ­ ści ży w n o ści p o p rz e z k o n tro lę p r z e m ie s z c z a n ia się ży w n o ści, paszy, z w ie rz ę ­ c ia h o d o w la n e g o lu b s u b s ta n c ji p rz e z n a c z o n e j do d o d a n ia lu b k tó r a m o że b yć d o d a n a do ży w n o ści lu b p a s z y n a w s z y s tk ic h e ta p a c h p ro d u k c ji, p r z e tw a r z a ­ n ia i d y s try b u c ji ( a r t. 3 p k t 15).

R o z p o rz ą d z e n ie W E n r 1 7 8 /2 0 0 2 o k r e ś la ró w n ie ż o g ó ln e w y m o g i w z a ­ k r e s ie b e z p ie c z e ń s tw a ży w n o ści, w e d łu g k tó ry c h ż a d e n n ie b e z p ie c z n y ś ro d e k sp o ży w czy n ie m o że b y ć w p ro w a d z a n y n a ry n e k . N a le ż y t u t a j z a z n a cz y ć , iż ś ro d e k sp o ży w czy j e s t u z n a w a n y z a n ie b e z p ie cz n y , je ż e li j e s t sz k o d liw y d la z d ro w ia o ra z n ie n a d a je się do sp o ż y c ia p rz e z lu d z i. P o d c z a s p o d e jm o ­ w a n ia d e c y zji, że d a n y ś r o d e k sp o ż y w c z y j e s t n ie b e z p ie c z n y , n a le ż y m ie ć n a w z g lę d z ie :

a) zw y k łe w a r u n k i k o r z y s ta n ia z ży w n o ści p rz e z k o n s u m e n ta o ra z w y k o ­ r z y s ty w a n ia je j n a k a ż d y m e ta p ie p ro d u k c ji, p r z e tw a r z a n ia i d y stry b u c ji;

b) in fo rm a c je p rz e z n a c z o n e d la k o n s u m e n ta , z u w z g lę d n ie n ie m in f o r m a ­ cji n a e ty k ie c ie o ra z in n e in fo rm a c je zw y k le d o s tę p n e d la k o n s u m e n ta d o ty ­ czące u n i k a n i a k o n k r e tn y c h n e g a ty w n y c h s k u tk ó w d la z d ro w ia z w ią z a n y c h z d a n ą ż y w n o śc ią lu b ro d z a je m żyw ności.

P o n a d to p o d c z a s p o d e jm o w a n ia d ecy zji o ty m , że ś r o d e k sp o ży w czy j e s t sz k o d liw y d la z d ro w ia , t r z e b a w z ią ć p o d u w a g ę n ie ty lk o p ra w d o p o d o b n e n a ty c h m ia s to w e i/lu b k r ó tk o tr w a łe i/lu b d łu g o fa lo w e s k u tk i te j ży w n o ści d la z d ro w ia sp o ż y w a ją c e j je j osoby, a le ta k ż e d la n a s tę p n y c h p o k o le ń , e w e n tu a l­ n e s k u t k i s k u m u lo w a n ia to k sy c z n o śc i o ra z sz c z e g ó ln ą w ra ż liw o ść z d ro w o tn ą

o k re ś lo n e j k a te g o r ii k o n s u m e n tó w , je ż e li ś ro d e k sp o ży w c zy j e s t p rz e z n a c z o n y d la te j k a te g o r ii k o n s u m e n tó w ( a r t. 14).

W p ra w o d a w s tw ie p o ls k im o g ó ln e z a s a d y p ro d u k c ji i b e z p ie c z e ń s tw a ży w n o ści z o s ta ły o k re ś lo n e w u s ta w ie o b e z p ie c z e ń s tw ie ży w n o ści i ż y w ie n ia , k t ó r a b e z p ie c z e ń s tw o ży w n o ści d e fin iu je ja k o ogół w a ru n k ó w , ja k ie m u s z ą b y ć s p e łn io n e , a d o ty c z ą c y c h w szczególności:

a) s to s o w a n y c h s u b s ta n c ji d o d a tk o w y c h i a ro m a tó w , b ) p o zio m ó w s u b s ta n c ji z a n ie c z y s z c z a ją c y c h ,

c) p o z o sta ło śc i p e sty cy d ó w ,

d) w a r u n k ó w n a p r o m ie n ia n ia ży w n o ści,

e) c ech o rg a n o le p ty c z n y c h i d z ia ła ń , k tó r e m u s z ą b y ć p o d e jm o w a n e n a w s z y s tk ic h e ta p a c h p ro d u k c ji lu b o b r o tu ż y w n o śc ią - w c e lu z a p e w n ie n ia z d ro w ia i ży cia c z ło w ie k a ( a r t. 3 p k t 5).

Ż y w n o ść p r o d u k o w a n a i w p r o w a d z a n a do o b r o tu n a te r e n ie P o ls k i m u s i s p e łn ia ć o d p o w ie d n ie w y m a g a n ia z d ro w o tn e o k re ś lo n e w ww. p r z e p is a c h cy­ to w a n e j u s ta w y w d ra ż a ją c y c h d y re k ty w y U E i w y m a g a n ia r o z p o rz ą d z e ń U E d o ty c z ą c y c h b e z p ie c z e ń s tw a ży w n o ści. W p r z y p a d k u u z a s a d n io n e g o p o d e jrz e ­ n ia , że ś ro d e k sp o ży w czy m o że z a g r a ż a ć z d ro w iu lu b ż y ciu c z ło w ie k a , w ła ś c i­ w y o r g a n u rz ę d o w e j k o n tr o li ż y w n o ści ż ą d a p r z e d s ta w ie n ia p rz e z p o d m io t d z ia ła ją c y n a r y n k u sp o ży w czy m w w y z n a c z o n y m te r m in ie in fo rm a c ji p o ­ tw ie rd z a ją c y c h s p e łn ia n ie ró w n o w a ż n y c h w y m a g a ń z d ro w o tn y c h , w ty m d o ­ k u m e n tó w w y d a n y c h p rz e z w ła śc iw e w ła d z e p a ń s tw a p o c h o d z e n ia ( a r t. 6). P o n a d to śro d k i spożyw cze n ie sp e łn ia ją c e w y m a g a ń zd ro w o tn y ch n ie m o g ą być sto so w a n e do p ro d u k c ji in n y c h śro d k ó w spożyw czych. Ś ro d k i spożyw cze za w ie ­ ra ją c e zan ie czy szcz en ia lu b in n e s u b s ta n c je w ilo ściach szkodliw ych d la zd ro w ia m o g ą być w y k o rz y sta n e do p ro d u k c ji śro d k ó w spożyw czych o ra z w p ro w a d z a n e do o b ro tu , a le d o p ie ro po o b n iż e n iu p o z io m u z a n ie c z y s z c z e ń lu b s u b s ta n c ji do d o p u s z c z a ln y c h p o zio m ó w lu b po ic h u s u n ię c iu , p o d w a r u n k ie m że:

a) u z y s k a n ie d o p u sz c z a ln e g o p o z io m u n ie b ę d z ie w y n ik ie m m ie s z a n ia ty c h śro d k ó w sp o ży w cz y ch ze ś ro d k a m i sp o ży w czy m i s p e łn ia ją c y m i w y m a g a ­ n i a z d ro w o tn e ;

b ) w ła śc iw y o r g a n u rz ę d o w e j k o n tr o li ży w n o ści s tw ie rd z i, w d ro d z e d e c y ­ zji, ic h p r z y d a tn o ś ć do sp o ż y c ia lu b do p ro d u k c ji in n y c h śro d k ó w sp o ż y w ­ c zy c h ( a r t. 6a).

J e ż e li n a p o d s ta w ie n o w y c h in fo rm a c ji lu b po d o k o n a n iu p o n o w n ej o cen y d o ty c h c z a so w y c h in fo rm a c ji z a is tn ie ją d o s ta te c z n e p o d s ta w y do s tw ie r d z e ­ n ia , że ś r o d e k sp o ży w czy m o że z a g r a ż a ć z d ro w iu lu b ż y ciu cz ło w ie k a , p o m i­ m o s p e łn ia n ia w y m a g a ń z d ro w o tn y c h o k re ś lo n y c h w p r z e p is a c h n in ie jsz e g o d z ia łu w d r a ż a ją c y c h d y re k ty w y U E lu b w r o z p o rz ą d z e n ia c h U E d o ty c z ą c y ch b e z p ie c z e ń s tw a ży w n o ści, to o b ró t ta k im ś ro d k ie m sp o ży w czy m m o że być z a w ie s z o n y lu b o g ra n ic z o n y a lb o m o g ą z o s ta ć u s ta n o w io n e sz c z e g ó ln e w y m a ­ g a n ia d la te g o ś r o d k a spożyw czego ( a r t. 7 u s t. 1).

W c e lu z a p e w n ie n ia ty c h w y m o g ó w s to s o w a n e s ą o ś w ia d c z e n ia z d ro w o t­ n e i ży w n o ścio w e z d e fin io w a n e ( a r t. 3 p k t 2 0 a i 21 u .b .ż .ż .) w ro z p o rz ą d z e n iu (W E) n r 1924/2006 P a r la m e n tu E u ro p ejsk ie g o i R a d y z d n ia 20 g ru d n ia 2006 r. w s p ra w ie o ś w ia d c z e ń ż y w ie n io w y c h i z d ro w o tn y c h d o ty c z ą c y ch ż y w n o śc i19. Z g o d n ie z a r t. 52 u .b .ż .ż ., ś ro d k i spo ży w cze m o g ą b y ć z n a k o w a n e o ś w ia d c z e ­ n ia m i ż y w ie n io w y m i i z d ro w o tn y m i, p o d w a r u n k ie m s p e łn ia n ia w y m a g a ń o k re ś lo n y c h w ro z p o rz ą d z e n iu n r 1 9 2 4 /2 0 0 6 . G łó w n y I n s p e k to r S a n ita r n y j e s t w ła śc iw y m o rg a n e m k ra jo w y m - w r o z u m ie n iu a r t. 13 u s t. 5, a r t. 14, a r t. 15 u s t. 2 o ra z a r t. 1 6 -1 9 r o z p o rz ą d z e n ia n r 1 9 2 4 /2 0 0 6 - w z a k re s ie o d n o sz ą c y m się do p rz y jm o w a n ia i p r z e k a z y w a n ia do E u ro p e js k ie g o U r z ę d u ds. B e z p ie c z e ń s tw a Ż y w n o ści (E F S A ) w n io sk ó w p o d m io tó w d z ia ła ją c y c h n a r y n k u sp o ży w czy m w c e lu u d z ie le n ia z e z w o le n ia n a w p is a n ie o ś w ia d c z e n ia 0 z m n ie js z e n iu ry z y k a c h o ro b y lu b o ś w ia d c z e n ia o d n o sząceg o się do ro z w o ju 1 z d ro w ia d z ie c i lu b o ś w ia d c z e n ia z a w ie ra ją c e g o w n io s e k o o c h ro n ę z a s tr z e ż o ­ n y c h d a n y c h do w sp ó ln o to w e g o r e j e s t r u o ś w ia d c z e ń ż y w ie n io w y c h i z d ro w o t­ n y c h d o ty c z ą c y ch ży w n o ści ( a r t. 52b). P o n a d to w P o lsc e fu n k c jo n u ją d w a s y s te m y d o ty cząc e b e z p ie c z e ń s tw a ży w n o ści ( a r t. 3 p k t 41 i 42 u.b .ż.ż.):

a) s y s te m a n a liz y z a g ro ż e ń i k r y ty c z n y c h p u n k tó w k o n tr o li (H a z a r d A n a ly s is a n d C ritic a l C o n tro l P o in ts - H A C C P ).

b) s y s te m w c z esn eg o o s tr z e g a n ia o n ie b e z p ie c z n e j ży w n o ści i p a s z a c h (R a p id A le r t S y s te m fo r F o o d a n d F e e d - R A S F F ). S y s te m H A C C P j e s t szc z e g ó ln ie w a ż n y n ie ty lk o w s a m y m p ro c e sie p r o ­ d u k c ji, a le ta k ż e w a s p e k c ie p r a w n y m d o ty c z ą c y m k o n tr o li ja k o ś c i. O d n o si się o n b o w ie m do p o s tę p o w a n ia m a ją c e g o n a c e lu z a p e w n ie n ie b e z p ie c z e ń ­ s tw a ży w n o śc i p rz e z id e n ty fik a c ję i o sz a c o w a n ie s k a li z a g ro ż e ń z p u n k t u w id z e n ia w y m a g a ń z d ro w o tn y c h ż y w n o ści o ra z ry z y k a w y s tą p ie n ia z a g ro ż e ń p o d c z a s p rz e b ie g u w s z y s tk ic h e ta p ó w p ro d u k c ji i o b ro tu ży w n o śc ią , j a k ró w ­ n ie ż o k r e ś la m e to d y e lim in a c ji lu b o g ra n ic z a n ia z a g ro ż e ń o ra z u s t a l a d z ia ła ­ n ia k o ry g u ją c e 20. N a to m ia s t s y s te m R A S F F d o ty c zy p o s tę p o w a n ia o rg a n ó w u rz ę d o w y c h u p r a w n io n y c h do k o n tr o li ży w n o ści i in n y c h p o d m io tó w r e a liz u ­ ją c y c h z a d a n ia z z a k r e s u b e z p ie c z e ń s tw a ży w n o ści, z g o d n ie z z a s a d a m i o k r e ­

ś lo n y m i w a r t. 5 0 - 5 2 r o z p o rz ą d z e n ia n r 178/2002.

J a k ju ż u p r z e d n io w s p o m n ia n o , j e d n ą z g r u p ży w n o ści fu n k c jo n a ln e j s ta n o w ią ś r o d k i spo ży w cze s p e c ja ln e g o p rz e z n a c z e n ia ży w ien io w eg o . O g ó ln e z a s a d y b e z p ie c z e ń s tw a p ro d u k c ji te g o r o d z a ju ży w n o ści z o s ta ły o k re ś lo n e

19 Dz.Urz. UE L 12 z 18 stycznia 2007 r. - dalej jako rozporządzenie nr 1924/2006; zobacz także: M. Korzycka-Iwanow, Prawo żywnościowe, LexisNexis, Warszawa 2005.

20 Zobacz także: M. Wiśniewska, Procedury i instrukcje zakładowego systemu HACCP z formularzami do zapisu, ODDK Wydawnictwo dla Biznesu, Gdańsk 2004; M. Korzycka- -Iwanow, Kilka uwag o ryzyku rozwoju w regulacjach żywności zmodyfikowanej genetycznie (GMO), nowej żywności i suplementu diety, „Forum Prawnicze” 2012, nr 3, s. 3-19.

w d y re k ty w ie 2 0 0 9 /3 9 /W E . Ś ro d k i spo ży w cze o b ję te n in ie js z ą d y r e k ty w ą s ą ś r o d k a m i sp o ż y w c zy m i, k tó ry c h s k ła d i p rz y g o to w a n ie m u s i b y ć o p ra c o w a n e w s p e c ja ln y sp o só b , a b y z a sp o k o ić sz c zeg ó ln e w y m a g a n ia ż y w ien io w e osób, d la k tó ry c h p r o d u k ty te s ą g łó w n ie p rz e z n a c z o n e . D la te g o m o że b yć n ie z b ę d ­ n e u s ta n o w ie n ie o d s tę p s tw od o g ó ln y ch lu b sz c z e g ó ln y c h p rz e p is ó w m a ją c y c h z a s to s o w a n ie do śro d k ó w sp o ży w czy ch . Ś r o d k a m i sp o ży w czy m i sp e c ja ln e g o p r z e z n a c z e n ia ży w ien io w eg o s ą ś ro d k i spo ży w cze, k tó re d z ię k i s p e c ja ln e m u s k ła d o w i lu b p ro c e so w i w y tw ó rc z e m u w y ra ź n ie o d r ó ż n ia ją się od śro d k ó w sp o ży w czy ch p rz e z n a c z o n y c h do n o rm a ln e g o sp o ż y c ia , o d p o w ia d a ją d e k la r o ­ w a n y m celo m ż y w ie n io w y m i s ą s p r z e d a w a n e w sp o só b w s k a z u ją c y n a ich w łaściw o ść. Ś ro d k i sp o ży w cze s p e c ja ln e g o p rz e z n a c z e n ia ży w ien io w eg o s p e ł­ n i a j ą szc z e g ó ln e w y m a g a n ia żyw ien io w e:

a) n ie k tó r y c h k a te g o r ii osób c ie rp ią c y c h n a z a b u r z e n ia p ro c e só w t r a ­ w ie n n y c h lu b m e ta b o liz m u ;

b ) n ie k tó r y c h k a te g o r ii osób, k tó re o d z n a c z a ją się s p e c ja ln y m i w a r u n k a ­ m i fizjo lo g iczn y m i i w z w ią z k u z ty m s ą w s ta n ie o d n ie ść sz c z e g ó ln ą k o rz y ść d z ię k i k o n tro lo w a n e m u sp o ż y c iu n ie k tó r y c h s u b s ta n c ji z a w a r ty c h w ś r o d ­ k a c h spożyw czych;

c) z d ro w y c h n ie m o w lą t lu b m a ły c h dzieci.

P r o d u k ty o b ję te a r t. 1 u s t. 3 lit. a o ra z lit. b m o ż n a o k re ś lić ja k o „ d ie te ­ ty c z n e ” lu b „do s to s o w a n ia w d ie c ie ”.

W p ra w o d a w s tw ie p o ls k im , z g o d n ie z a r t. 2 4 u .b .ż .ż ., ś ro d k i spożyw cze sp e c ja ln e g o p r z e z n a c z e n ia ży w ien io w eg o m u s z ą s p e łn ia ć w y m a g a n ia o k re ś lo ­ n e d la śro d k ó w sp o ży w cz y ch p o w sz e c h n ie sp o ż y w a n y c h o ra z szczeg ó ln e w y ­ m a g a n ia w z a k r e s ie s k ła d u o ra z sp o so b u p ro d u k c ji, z a p e w n ia ją c e , że ś ro d k i te b ę d ą z a s p o k a ja ły s p e c ja ln e p o trz e b y ży w ien io w e k o n s u m e n tó w fin a ln y c h z g o d n ie ze sw o im p r z e z n a c z e n ie m . S zczegółow e w y m a g a n ia , ja k ie p o w in n y s p e łn ia ć p o szc z e g ó ln e g r u p y śro d k ó w sp o ży w czy c h sp e c ja ln e g o p r z e z n a c z e n ia ży w ien io w e g o , o k r e ś la ro z p o rz ą d z e n ie w s p r a w ie ś ro d k ó w sp o ży w czy ch s p e ­ c ja ln e g o p r z e z n a c z e n ia ży w ieniow ego.

U s ta w o d a w c a w a r t. 7 u .b .ż .ż . sfo rm u ło w a ł szc z e g ó ln e z a s a d y b e z p ie ­ c z e ń s tw a w o d n ie s ie n iu do o b ro tu ta k im i ś ro d k a m i sp o ży w czy m i. J e ż e li i s t ­ n ie ją d o s ta te c z n e p o d s ta w y do s tw ie r d z e n ia , że ś ro d e k sp o ży w czy s p e c ja ln e ­ go p r z e z n a c z e n ia ż y w ie n io w e g o , z n a jd u ją c y się w o b ro c ie w p a ń s tw a c h c z ło n k o w sk ic h U n ii E u ro p e js k ie j, d la k tó re g o n ie o k re ślo n o szczeg ó ło w y ch w y m a g a ń z d ro w o tn y c h , n ie j e s t o d p o w ie d n i do z a s p o k a ja n ia szcze g ó ln y c h p o trz e b ż y w ie n io w y c h z g o d n ie z je g o p r z e z n a c z e n ie m lu b z a g r a ż a z d ro w iu lu b ż y c iu c z ło w ie k a , to o b ró t t a k im ś r o d k ie m sp o ż y w czy m m oże b y ć z a w ie ­ sz o n y lu b o g ra n ic z o n y a lb o m o g ą z o s ta ć u s ta n o w io n e sz czeg ó ln e w y m a g a n ia d la ta k ie g o ś r o d k a spożyw czego. W p r z y p a d k u ś r o d k a spożyw czego s p e c ja l­ n eg o p r z e z n a c z e n ia ży w ie n io w eg o a lb o s u p le m e n tu diety, p r o d u k tu , k tó r y n ie s p e łn ia w y m a g a ń o k re ś lo n y c h d la ty c h śro d k ó w sp o ży w czy ch , w ła śc iw y p a ń ­

stw o w y p o w ia to w y in s p e k to r s a n ita r n y , w d ro d z e d ecy zji, z a k a z u je w p r o w a ­ d z a n ia do o b r o tu lu b n a k a z u je w y c o fa n ie z o b ro tu n a te r y to r iu m R ze czy p o ­ sp o lite j P o lsk ie j ( a r t. 8 u .b .ż.ż.).

P od su m ow an ie

R e a s u m u ją c n a le ż y n a d m ie n ić , że ży w n o śc i fu n k c jo n a ln e j n ie m o ż n a tr a k to w a ć ja k o p a n a c e u m n a w s z y s tk ie choroby, b o w ie m je j g łó w n ą r o lą j e s t w s p o m a g a n ie u k ł a d u im m u n o lo g ic z n e g o o r g a n iz m u w u tr z y m a n iu d o b rej k o n d y c ji fizy czn ej, p sy c h ic z n e j i p ro fila k ty c e . Ż y w n o ść f u n k c jo n a ln a p o w in n a s ta n o w ić u z u p e łn ie n ie z ró w n o w a ż o n ej, u ro z m a ic o n e j, b o g a te j w s k ła d n ik i co­ d z ie n n e j diety. P a t r z ą c o p ty m is ty c z n ie w p rz y sz ło ść , n a le ż y m ie ć n a d z ie ję , że b ę d z ie w z r a s ta ło sp o ż y c ie p r o d u k tó w b ę d ą c y c h k o m p o n e n ta m i ży w n o śc i fu n k c jo n a ln e j, co p rz y c z y n i się do p o p ra w y z d ro w ia s p o łe c z e ń s tw a . N a le ż y p rz y ty m z a u w a ż y ć , że je d n y m z g łó w n y c h a s p e k tó w w p ro d u k c ji ży w n o ści s ą z a s a d y b e z p ie c z e ń s tw a o k re ś lo n e w o m a w ia n y c h a k ta c h p r a w n y c h U E i P o l­ sk i. W p ro d u k c ji sz c z e g ó ln ą u w a g ę z w ra c a się ró w n ie ż n a p r z e s tr z e g a n ie s ta n d a r d ó w ja k o ś c i p ro d u k tó w o d ży w czy ch b io rą c y c h u d z ia ł w p ro c e sie p r z e ­ tw a r z a n ia .

Sum m ary

T h e s t a t e a n d t r e n d s i n t h e r a n g e o f t h e p r o d u c t i o n a n d u s i n g f u n c t i o n a l f o o d i n t h e l e g a l c o n t e x t

Key words: the safety and quality of food, functional food, procedures in the safety of the food, the law regulations concerning the food.

F u n c tio n a l food m e a n s food p ro d u c ts e s p e c ia lly d e s ig n e d , w ith th e o b ta ­ in e d a n d p r o v e n b e n e f ic ia l in f lu e n c e o n t h e h u m a n b o d y a n d h e a l t h . A s u p p o r tin g ro le in k e e p in g th e good p h y s ic a l a n d p sy c h o lo g ic a l c o n d itio n of th e o rg a n is m is a s s ig n e d to th e s e p r o d u c ts , a lso s u p p o r tiv e o n e in p r e v e n tin g a n d c u r in g so m e d is e a s e s a b o v e th e e ffe c t r e s u l t e d fro m th e n a t u r a l s u s t e ­ n a n c e . T h e im p ro v e d h e a l t h q u a lity is m a in ly t h e e ffe c t o f th e p re s e n c e of th e c o m p o se d b io a c tiv e s u b s ta n c e s , s t i m u la tin g th e d e s ir a b le c o u rs e o f m e t a ­ b o lic p ro c e s s e s , a s w e ll a s fro m th e o p tim u m p ro p o r tio n of p h y sio lo g ic a lly p ro p e rly s e le c te d , o fte n o f a s y n e r g is tic effect, n u tr ie n ts .

S o cial, c u ltu r a l a n d eco n o m ic tr a n s f o r m a tio n s w h ic h o c c u r v e r y q u ic k ly a n d th e g ro w in g t h r e a t o f th e so c ie ty w ith th e c iv iliz a tio n d is e a s e s , s u c h as: a r t e r i a l h y p e r te n s io n , a th e ro s c le ro s is , d is o rd e rs o f th e c a r d io v a s c u la r s y s te m c a u s in g h e a r t a t t a c k o r c e r e b r a l s tro k e , d ia b e te s , c ir r h o s is a n d c a n c e rs , c a u ­ s e d th e d y n a m ic d e v e lo p m e n t o f th e food m a r k e t, a d a p te d fro m m o re a n d m o re d iv e rs ifie d r e q u ir e m e n ts a n d n e e d s.

T h e o ffer o f th e f u n c tio n a l food i n d u s t r y s h o u ld also c o n s id e r th e in c r e ­ a s in g o f th e c o n s u m e r ’s a w a r e n e s s t h a t t h e q u a lity o f life a n d h e a l t h d e ­ p e n d s , a m o n g o th e r s , o n th e w a y o f fe e d in g a n d th e c le a n n e s s o f th e e n v ir o n ­ m e n t. A t p r e s e n t, f u n c tio n a l food is r e p r e s e n t e d b y n u m e r o u s p ro d u c ts re c e iv e d u n iv e rs a lly , fu lfillin g th e d iv e rs ifie d c o n s u m e r ’s e x p e c ta tio n a n d th e m a r k e t o f f u n c tio n a l food is d e v e lo p in g m o re q u ick ly , t h a n th e o th e r food m a r k e t. I n th e p ro c e ss o f m a n u f a c tu r in g p r e s e r v e th e s a f e ty is a n im p o r ta n t fa c to r. T h a t is w h y th e d e c re e No. 178 / 2 0 0 2 o f th e E C w a s im p le m e n te d . It d e s c rib e s th e s y s te m o f f u n c tio n in g t h e food law , b o n d e d to g e th e r w ith g e n e ­ r a l r u le s , s u c h a s th e p r in c ip le o f th e r i s k a n a ly s is , c a r e f u ln e s s e s , th e p r o te c ­ t io n o f th e c o n s u m e r s ’ in t e r e s t s a n d tr a n s p a r e n c y , a im in g to a c h ie v e th e b a s ic a im , w h ic h is a h ig h le v e l o f p e o p le ’s h e a l t h a n d liv e s p ro te c tio n a n d t h e p r o te c tio n o f th e c o n s u m e r s ’ in te r e s ts , in c lu d in g th e e ffic ie n t f u n c tio n in g o f th e i n t e r n a l m a r k e t o f t h e U E .