Jerzy Nosowski
"Mahomet et la tradition islàmique",
Emile Dermenghem, Bourges 1960 :
[recenzja]
Collectanea Theologica 34/1-4, 202-206
1963
Rozdział X I tłu m a c z y isens 'm odlitw y r y tu a ln e j: poszczególne a k ty r y tu a ln e m ożna ro z p a try w a ć in d y w id u a ln ie o ra z w ich w za je m n y c h rela cja ch . L ings o m a w ia cy to w an e fra g m e n ty w ypo w ied zi S zejk a a l - ’A law i, z w ie rają ce in te r p re ta c je n a jw a ż n ie jsz y c h ry tu a ln y c h m o d litw m u z u łm a ń sk ich — p o cząw szy od S u ra ty p ierw szej poprzez doksologie, p ra k ty k ę p ro stra c ji, b ęd ą cej sym bolem ‘w y g aśn ięc ia’ człow ieka w o bliczu AR ah a, aż do duchow ego, m istycznego zjednoczenia z P ra w d ą N ajw yższą w ‘śm ierci c ia ła ’, k ie d y n a s tę p u je p e łn e p o zn a n ie P ra w d y Boga, k tó r y je s t P ierw szy m i O statn im , Z ew n ę trz n ie M a n ife stu jący m się i W e w n ętrzn ie U k ry ty m , je d n ak ż e ‘w id zia n y m w szędzie ta m , d o k ą d człow iek zw róci sw e o b lic zę’.
O sta tn i, X II rozd ział, zaw iera w y p isy z p o ez ji m isty cz n ej S zejka a l - ’A law I w p rz e k ła d z ie an g ielsk im L ingsa z o ry g in a łu arabskiego. Z f ra g m e n tó w ty ch m ożna d o p ie ro w p e łn i ocenić w arto ść , w y so k ą k la sę tw ó r czości tego M istrza sufickiego. L ings zastrzega, że ty tu ły d la poszczegól n y ch fra g m e n tó w są jego w ła sn y m d o d a tk ie m i m a ją być sy n te z ą in te r p r e ta c y jn ą treści.
K sią żk a L in g sa n ie je st b y n a jm n ie j b io g rafią S z e jk a A l- ’A law I, ja k k o l w ie k za w iera ele m e n ty b io g rafie zn o -h isto ry cz n e i au to b io g raficz n e M istrza su fizm u arab sk ieg o X X w ieku. Z estaw ien ie fa k tó w biog raficzn y ch w p ie rw szej części d z ie ła o ra z tre śc i d o k try n a ln e j w d ru g ie j części je s t logiczne i k o n se k w e n tn e , ja k k o lw ie k n ie o p a rte an i n a p o rz ą d k u chronologicznym w y d a rz e ń z życia S zejk a, a n i n a p o rz ą d k u sy ste m a ty c z n y m jego poglądów . P oszczególne g ru p y te m a tó w u jm o w a n e s ą rac z e j sy n te ty c zn ie , ogólnie, a k o n k re tn e m y śli ilu s tro w a n e są w dość p rz y p a d k o w y sposób m a te ria łe m p rzy k ła d o w y m za cz erp n ię ty m z okolicznościow ych w ypow iedzi S zejk a A l- ’A law I b ą d ź osób z jego otoczenia. Z ro zu m ien ie tre ś c i pogląd ó w tego p oety, ascety, m isty k a, filozofa i teologa w je d n ej oso b ie w y m ag a u p rz e d n ie j znajom ości d o k try n y islam u, zw łaszcza genezy te j re lig ii — a w ięc tr e ś ci K o ra n u i h is to rii p o w sta n ia te j księgi. D la przy p ad k o w eg o cz y te ln ik a k sią ż k a L ingsa m oże n a strę c z y ć p rz e to pow ażniejsze tru d n o ści, je d n ak ż e d la b a dacza relig ii m a h o m etań sk ie j stan o w i ona b ard zo w a rto śc io w ą pozycję b i bliograficzną, d a ją c ą p o d sta w ę d o głębszego w n ik n ię c ia w życie duchow e w spółczesnego islam u n a ‘n ajw y ż sz y m szczeb lu ’ jego rozw oju.
J e r z y N o so w ski
Em ile D e r m e n g h e m , M ahom et et la tra d itio n islam ique, B o u rg e s 2 1960, 192.
P ra c a D enm enghem a je st p ie rw sz ą z s e rii 'm onografii ‘M istrzow ie D u chow i’ w y d a w a n e j pod k ie ru n k ie m P aiul-A ndré L e s o rt’a. Z ałożeniem je j je st p rz e d sta w ie n ie w sposób p rz y stę p n y d la in te lig e n ta n ie sp e c ja listy genezy, rozw oju historycznego, isto tn y ch elem en tó w o ra z ze w n ę trz n y c h cech religii M oham eta (M uham m ada), re lig ii islam u (‘p o d d a n ia się B ogu’). M onografia
m a c h a ra k te r p o p u la rn o -n a u k o w y i stą d p ew nym m a n k a m e n te m je st d o ść sw obodne p o tra k to w a n ie sy ste m u (tran sk ry p cji te rm in ó w ara b sk ic h , d o stosow anej d o fo n e ty k i fra n c u sk ie j, A u to r zebrał i p rz e d s ta w ił t u n a j
w ażniejsze d a n e iz życia i relig ii M ahom eta k o rz y sta ją c z o b szern ej lite r a tu r y fach o w ej z teg o za k resu zarów no d aw n ie jsz e j ja k i n ajn o w sze j, g łów n ie h isto ry c z n o -k ry ty c z n e j i h isto ry c z n o -lite ra c k ie j.
Całość d zieła aultor dzieli ina trz y zasadnicze części o b e jm u ją c e kolejno: życiorys M ahom eta, z a sa d y relig ii m a h o m e ta ń sk ie j w ed łu g tr a d y c ji isla - m icznej i w reszcie — w y p isy iz lite r a tu r y islam icznej dotyczącej c h a ra k te ry sty cz n y ch p rz e ja w ó w życia relig ijn eg o m u łu z m a n ó w . U zup ełn ien ie sta n o w ią ta b lic e chronologiczne, d a n e b ibliograficzne i ilu stra c je .
W stępne w iadom ości a u to r pośw ięca źródłom , a m ianow icie K oranow i <A1-Qu.r’an), k się d ze uchodzącej w św iecie m u z u łm a ń sk im za o b jaw io n ą przez Boga M ahom etow i za '.pośrednictw em a rc h a n io ła G ab riela. K o ra n za w ie ra n ie k tó re d a n e (niepełne) o życiu M ahom eta, jego d o k try n ę relig ijn ą, p raw o d a w stw o o ra z p o le m ik i z p rze ciw n ik a m i. W znacznej m ierze K oran o p iera się na p rze jęty c h przez M ahom eta od m onofizyków sy ry jsk ic h w u s t n y c h re la c ja c h i stą d zn iekształconych o p isach b ib lijn y ch (staro - i now o- te sta m en ta ln y c h ).
In n y m źródłem , u zu p e łn ia ją cy m d a n e b iograficzne K o ra n u o życiu M a h o m eta, ja k k o lw ie k źró d łem n iep ew n y m , częstokroć o c h a ra k te rz e le g e n d a r nym , są tzw . a h a d it (l.p. h ad it), czyli zbiory tra d y c y jn y c h w iadom ości o ży ciu M ahom eta o p a rte n a re la c ja c h osób z n ajbliższego otoczenia tw órcy islam u, u trw a lo n e z b iegiem czasu n a piśm ie. Z biory tra d y c ji u ję te przez A l-B u h a ri w o p arc iu q w cześniejsze zbiory Ib n Ish a q ’a noszą znam iona te n dencyjnego, dogm atycznego tra k to w a n ia życia M ahom eta i jego posłan n ictw a religijnego.
T rzecim w reszcie źródłem je s t s ir a t ,czyli b io g rafie M ah o m eta z V III w. o p ie ra ją c e się n a K o ra n ie i a h a d it lecz w fo rm ie c y ta tó w chronologicznych i w za jem n ie p o w iąz an y c h : Ż ycie P ro ro k a (A postoła, P ełn o m o cn ik a, P o sła ń - n ika) S ira tu -r-R a s u li, n a p isa n e przez Ib n H iśam a (zm. 834), uchodzi za źródło n a js ta rs z e i n ajle p sz e , o p ie ra się n a zaginionych d a n y c h Ib n Ish aą a.
A u to r p o d aje w streszczen iu dość d o k ła d n y m życiorys M ahom eta w o p a rc iu o w y m ie n io n e źró d ła a ta k ż e w u z u p e łn ia ją c y m św ie tle w sp ó ł czesnych biog rafó w p rz y czym p o w strz y m u je się od ja k ic h k o lw ie k w łasnych, su b ie k ty w n y c h k o m e n ta rz y k ry ty c z n y c h n a te m a t o b ie k ty w n e j p raw dziw ości p o sła n n ic tw a tw ó rcy islam u.
W bard zo k ró tk im u ję c iu D arm en g h em p o d a je n a s tę p n ie d zie je p ie rw szych podbojów a ra b sk ic h po śm ierci M ahom eta — w czasie pan o w an ia p ierw szych n a stę p c ó w jego — kalifó w .
W d alszy m ciąg u D erm en g h em om aw ia p o d sta w o w e tezy d o k try n y m a h o m e ta ń sk ie j: m o n o teisty czn e w yznanie w ia ry połączone z u znaniem proroczego p o sła n n ic tw a M ahom eta, m o d litw a ry ta u ln a , post, jałm u żn a p ra w n a (obow iązkow a) i p ie lg rz y m k a d o M ekki. W ro zw in ię ciu c h a ra k te ry
sty k i ty ch p ięciu zasad D erm en g h em w y licza w y stę p u ją c e w K o ra n ie głów ne a try b u ty Boga jaiko Jedynego, P raw d ziw eg o , p o w o łu ją c się jednocześnie na ujęcie B la c h e re ’a i G oldzihera w tym zakiresie p rzy in te rp re ta c ji c y to w a nych fra g m e n tó w K o ra n u . W zw ią zk u z ty m p o zo staje ta k ż e zagadnienie ‘o b ja w ie n ia ’ h istorycznego, k tó re g o zew n ętrzn y m i śla d a m i s ą ‘k się g i’, ‘to, co zostało n a p is a n e ’ — m a k tu b . K o n sek w e n cją n a k a z u głoszenia d o k try n y o b ja w ionej z a w a rte j w k się d z e K o ra n u je s t *działanie’ — g ih ad , łączące się n ie k iedy z w o jn ą za w iarę , k tó ra jed n ak że n ie n ależ y d o ^pięciu ‘fila ró w ’ islam u. N ab rała o n a znaczenia rac zej po śm ierci M ahom eta w o k resie podbojów ara b sk ich .
C h a ra k te ry z u ją c p r a k ty k i k u lty c z n e islam u i n a s tę p n ie p rz e ja w y k u l tu r y w y ro słej n a g ru n cie ty c h p ra k ty k i p o g lą d ó w D erm e n g h em w z a s a d zie p o m ija zarys d ziejó w n a u k i m u z u łm a ń sk ie j co w y m ag ało b y znacznie
szerszego rozw inięcia te m a tu .
W za k resie a k tu a ln e j s tr u k tu r y islam u w asp ek cie ze w n ętrzn y m i s p o łecznym D erm enghem c h a ra k te ry z u je ry ty m u z u łm a ń sk ie o ra z se k ty , ja k ie p o w sta ły w ciągu w iek ó w n a tle rozbieżności w p o g lą d a c h n a k a lif a t czyli sukces w ładzy relig ijn o -p o lity c zn e j po M ahom ecie. A u to r opisu je m ia n o w icie poglądów tzw . su n n itó w , czyli zw olinników su n n y , zw yczaju p ra w o w iernego pochodzącego od p ro ro k a i jego tow arzy szy , zasady zgody d o k to ró w (igm a‘), in te rp re ta c ję osobistą (ray), ą iy as — a rg u m e n ta c ję p rze z a n a logię i w reszcie dobro publiczne (istih san -istig lah ) ja k o głów ne zasady su n nitów . S u n n a d zieli się n a cztery ry ty czyli m etody (madihab), z k tó ry c h n a j b ard z iej ścisłym i są ry ty h a n b a lic k i i m alificki.
D rugim głów nym o d łam em islam u są szyici (p arty za n ci ro dziny P r o ro k a nie uzn ający trz e c h p ierw szych kalifó w — ja k o nielegalnych). P rz y p i s u ją on i p ra w n y c h a ra k te r w ład zy cz w artego k a lifa — A lego. Z za sa d szy ickich p o w stały z czasem ru ch y polityczne, ja k np. izm aelitów , (uznających je d y n ie sześciu im am ów ), g arm a tó w , a n s a ry tó w (n u sa jry tó w czyli alaw itó w w A zji M niejszej).
P rz e c iw staw ie n ie m n a to m ia s t sizyityzmu je s t h ary d ż y ty zm z e k s te r- m inistycznym i szkołam i azrailitów , a firy tó w , ibadytów .
Ja k o pow szechne zjaw isk o w św iecie islam u D erm e n g h em c h a ra k te ry zuje w odręb n y m rozdziale n ajw a żn iejsz e ’szk o ły ’, ’k ie ru n k i’ i te n d e n c je w zak resie te o rii i p ra k ty k i p ra w a m u zu łm a ń sk ieg o często stojącego na p ograniczu ety k i i e s te ty k i życia codziennego. R ów nież k ilk a słó w - pośw ięca autoir sp e k u la c ji teologicznej (kalam ) o ra z m isty c e (sufiizm). P rz y te j sp o so b ności a u to r w sp o m in a o szkołach ‘n au k o w y c h ’ i ‘filozoficznych’ o ra z k ie ru n k a c h lite ra c k ic h i zw iązanych z ty m zag ad n ien ia ch ipolemik h isto ry c z nych.
Z nacznie o b sz ern iejszy w sto s u n k u d o dotych czaso w y ch ro zd z iał D e r m enghem przeznacza na om ów ienie »renesansu’ m u z u łm a ń sk ieg o (nahda), k tó ry , zdaniem a u to ra , został w y w ołany w p ły w a m i e u ro p e jsk im i i re lig ii ch rz eśc ija ń sk iej. P olega on na uzgodnieniu tra d y c ji m u z u łm a ń sk iej z życiem
now oczesnym , n a w cie la n iu k u ltu r y a ra b sk ie j do k u ltu ry pow szechnej. T ru d n o ści n a ty m o d cin k u zazn aczają się iprzede w szy stk im w rozbieżnoś ciach m iędzy g ram a ty cz n y m języtkiem k lasycznym a ra b s k im a n arzeczam i, d ia le k ta m i 1 tzw . ję zy k ie m w spółczesnym m ów ionym , b ardzo o d ręb n y m częstokroć w poszczególnych k ra ja c h a ra b sk ic h (np. d ia le k t egipski, iracki, m a ro k a ń sk i i in.). W k o n fro n ta c ji języka ara b sk ieg o (literackiego) z ję z y k a m i eu ro p e jsk im i zazn a cz ają się taikże tru d n o śc i n a tu ry sem an ty czn e j: n ie k tó re te rm in y o d d aw a n e są w z b y t w ąsk im , bądź w izbyt szero k im z n a czeniu. D erm enghem o m a w ia ta k ż e za g ad n ien ie a d a p ta c ji te m a ty k i a r a b skiej p rz e z w spółczesnych a u to ró w eu ro p ejsk ich , p o rz u c a n ie tra d y c y jn y c h fo rm lite ra c k ic h n a rze cz w spółcześnie «popularnych, a d a le j — zagadnienie k o n fro n ta c ji tra d y c y jn e j e ty k i m u z u łm a ń sk iej ze w spółczesnym sty lem życia m oralnego, socjalnego i relig ijn eg o , rodzinnego, w czym zazn aczają się o stre różnice m iędzy te o re ty c z n y m i zasadam i a codzienną p r a k ty k ą ludności m u z u łm a ń sk iej: to, — co je s t d o b re lu b m ożliw e d la d a n e j epo k i i d an y c h w a ru n k ó w n ie zaw sze je s t m ożliw e i d o b re w in n y c h w a ru n k a c h . K olizje te zazn aczają się zw łaszcza n a od cin k u stopniow ego zarzu ca n ia poligam ii w św iecie islam u, n a o d cin k u p ra k ty k i rozw odów . D erm en g h em p rzy te j sposobności w sp o m in a d z ie ła k ilk u socjologów m u z u łm a ń sk ich z pierw szych trz e c h d z iesiątk ó w l a t X X w ., k tó rzy p ro p ag o w ali refo rm y życia społecz nego i rodzinnego w św iecie islam u. A u to r w sp o m in a ta k ż e o te n d e n c ja c h refo rm isty c zn y c h w n ie k tó ry c h k r a ja c h islam u, lu b w k ra ja c h , w k tó ry ch m u z u łm a n ie zm uszeni są do d o sto so w an ia się do p an u jąc eg o p ra w a cy w il nego. (T urcja, ZSRR). P ostępow e p rą d y zaznaczają się ta k ż e w ta k ic h k r a ja c h m u z u łm a ń sk ich ja k P a k is ta n , Ind o n ezja, A fry k a P ółnocna (M aroko, T u n ezja, A lgieria). D erm e n g h em pisze ta k ż e k r ó tk o o w ie lk im refo rm ato rze m u z u łm a ń sk im M oham m edzie A bduh, k tó ry zw alczał a rg u m e n ta c ję z a u to ry te tu , niew olnicze n aśla d o w n ic tw o p rz e ja w ia ją c e się w p ra w ie ta ą lid (por. d zieło M o ham m ada A b d u h : A t-T a u h id = w sk rzesze n ie te ologii A l-G azalego).
S w oje w łasn e u ję c ie sy n tezy p ro b le m a ty k i islam iistycznej D erm enghem kończy k ró tk im «rozdziałem za ty tu ło w a n y m ‘H um anizm i relig ia o tw a r ta ’. N ow oczesna m y śl e u ro p e js k a w p ły n ę ła , pod o b n ie ja k ‘fa la s a f ija ’ 12 w. na m yśl re lig ijn ą , o tw a r tą m is ty k ę i d y n am izm islam u. Isa lm w n ió sł trw a łe w arto śc i do k u ltu ry św iatow ej. O p iera jąc się na K o ra n ie i a h a d it, na n a u k ach p ro ro k a M ahom eta, islam głosi h asła h u m a n isty c zn e , p o k re w n e ch rz e ścijań sk im , ja k k o lw ie k n ie m oże poszczycić się w zniośle ro zb u d o w an ą przez c h rz eśc ija ń stw o n a u k ą o m iło ści bliźniego, z a w a rtą w E w angelii. P ię tn u je on je d n a k egoizm , zaleca w sp ó ln o tę , solidarność ro d z a ju ludzkiego — przy a firm a c ji w szechm ocy b oskiej — m im o «poddania się Bogu — islam , u w a ż a nem u za ‘Z aw sze O becnego’, w sposób z a trw a ż a ją c y (D ieu te rrib le m e n t p r e - sent).
P o została część d zieła D erm en g h em a — to w y p isy z lite r a tu r y m u z u ł m ań sk iej, n a jb a rd z ie j C harakterystyczne, u k az u ją ce isto tn e elem e n ty d o k try n y islam u. W y ją tk i z K o ra n u d o ty c zą ta k ic h elem e n tó w ja k : teologia (a try
b u ty boskie — S u ra ta 2), p ie lg rzy m k i, h isto rie p a tria r c h ó w i p ro ro k ó w b i b lijn y ch , h isto rii o b ja w ie n ia p o p rze z K sięgi — B iblię i K o ra n , są d o s ta teczn y i za g ad n ien ia eschstologiczne, p ro b le m a ty k a k a ry . D erm e n g h em p rz y tacza też w o b szern y m za k resie fra g m e n ty K o ra n u tra k tu ją c e o Je z u sie S y n u M ary i (p arafra zy a p o k ry fó w chrześcijańskich).
P o k ilk u ‘w ie rsz a c h m isty cz n y ch ’ a u to r p rzechodzi d o c y to w a n ia fr a g m e n tó w z a h a d it, o życiu M ahom eta, o relig ii p raw d ziw e j, o poście, o r a ju , o osobie H ad ig y (żony M ahom eta), o sp raw ie d liw o śc i itp.
D alsze fra g m e n ty w y p isó w z lite r a tu r y d o ty czą n a u k praw niczych» D erm enghem p rz y ta c z a Ib n H a ld u n a — O źró d ła ch p ra w a m uzułm ańskiego, A bu H udga — P ię ć F ilaró w , a n a s tę p n ie c y tu je u ry w k i z d zie ła A l-G a za - lego (którego k ró tk i życiorys załącza) — K sięgi m iłości Boga, S id i A b d e r- ra h m a n a — O 'zasługach z re c y ta c ji K o ra n u , O m a ra I b n - F a rid a — n a j
w iększego poety m istycznego a ra b sk ie g o (także z załączonym życiorysem ) — O m iłości m isty cz n ej; p o e ty p e rsk ie g o G am i’ego — O p ię k n ie a b so lu tn y m , F a rid -E d -D in a A tta ra — p o ety p ersk ie g o z 13 w., Ib n A rabiego — filo zofa z 13 w., — G ala l-E d -D in a R um i, tw ó rcy sław nego M evlevi czyli D e r w iszów tańczących. N a zakończenie D erm an g h em p rzy ta cz a k ilk a n aście ‘sen ten cji, an g e d o t i w ie rsz y ’ ró żn y ch a u to ró w m u z u łm a ń sk ich .
C ytow ane fra g m e n ty dzieł k lasycznych au to ró w m u z u łm a ń sk ich ilu s tro w an e s ą w k sią żc e D erm e n g h em a licznym i in te re su ją c y m i re p ro d u k c ja m i m in ia tu r a ra b s k ic h i p e rsk ic h z różnych o k resó w ro zw o ju sz tu k i i islam u.
P ra c a D erm e n g h em a je s t zw ięzłą, ja k k o lw ie k w y c z e rp u ją c ą syntezą n ajw a ż n ie jsz y c h zag ad n ień zw iązanych z relig ią islam u i życiem m u z u łm a nów zarów no w h isto ry c zn y m ro zw o ju ja k i w s tr u k tu rz e w spółczesnej. A u to r n ie p o w strz y m u je się o d w łasn y ch re fle k s ji i in te p re ta c ji, choć je u jm u je w sposób (powściągliw y i m oże n a w e t n ie z b y t w n ik liw y . Je d n a k ż e w p ro p o rc ji do sw ych za m ie rz eń czyni to w sposób zad aw a lający . D ziełko to p o sia d a w a rto ść n ie ty le d la sp e cja listó w — islam istó w i h isto ry k ó w relig ii — z u w ag i n a ogólne, sy n te ty c z n e p o tra k to w a n ie te m a ty k i isla m u — ile d la szerszych w a rs tw czytelników zain te re so w an y c h islam e m ze w zg lę d u n a ożyw ienie się k o n ta k tó w ze św ia tem m u z u łm a ń sk im w o sta tn ic h czasach. P o p u la rn y c h a ra k te r k sią żk i zaznacza się ta k że w jej żyw ym , ła tw y m ję zy k u o ra z w a tra k c y jn y c h ilu s tra c ja c h .
J e rzy N o so w sk i
Jo h n A ld en W i l l i a m s , Islam , N ew Y ork 1961.
Z a in tereso w a n ie k r a ja m i a ra b sk im i w o sta tn ic h la ta c h sięg a n ie ty lk o za k resu zagadnień p o lityczno-społecznych, ale i hiisto ry czn o -k u ltu raln y ch . K u ltu ra a ra b s k a zaś p rz e n ik n ię ta je st re lig ią islam u, islam bow iem je st
